АЧТА НОМТЫН ТӘВЦИНЬ ҮНЛҖ

09-10-2021, 14:49 | Общество

Очра Номт 1886-ч җилд Червленое хонтд Довкин Очрин күүнә өрк-бүлд төрсмн. Эн Баһ Дөрвдә нутга Хонч Нур әңгә баатрмуд арвна күн бәәсмн. Чеврленое хотн Тундута Церн-Давидин нойна Зоста бәәрн һазрас хол биш бәәсмн. Эцкнь нойна җолач болсн төләднь Очра Номт бичкнәсн авн Церн-Давидин көвүн Данзнта хамдан өсч йовсмн. Баһ Дөрвд селәнд сурһулян төгсәчкәд, Әәдрхнә реальн училищд орсмн. Терүгән төгсәснә хөөн Очра Номт 1906-ч җилд Петербургин ик сурһулин дорд үзгин келн-улсин кел дасдг әңгд сурһуль дассмн. Хальмг улсин үүлдәчин билгнь делгрхд Әрәсән гүн медрлтә номтнр үлмәһән хальдасмн.АЧТА НОМТЫН ТӘВЦИНЬ ҮНЛҖ Хамгин түрүнднь нернь темдгтә моңһл келнә шинҗләч Владислав Котвичиг заах кергтә. Хальмгудт алдр «Җаңһр» дуулвр бәәхин тускар номтнр давсн XIX-ч зун җилин эклцәр түрүн болҗ медв. Владислав Котвичин багшнь Константин Голстунский хальмг дуулврин онц-онц бөлгүдинь олҗ, бичҗ авсмн. Тегәд чигн тер үйин номтнр «Жаңһр» мартгдҗана, энүг күццднь, сәәнәр меддг җаңһрчнр олҗ авхд күчр, нег үлү хальмгуд дунд иим җаңһрчнр нам уга болх, гиҗ тоолдг билә. Тегәд Хальмгт «Җаңһр» бәәдг болвза гиҗ Владислав Котвич Петербургин ик сурһульд хальмг теегәс ирсн көвүнд хальмг амн зокъял, нег үлү «Җаңһр» дуулвр олҗ авх кергтә гиҗ даалһвр өгсмн. 1908-ч җилд Очра Номт амрлһнд ирәд, хәәврин көдлмшн кеһәд, хальмг улсин алдр дуулвр «Җаңһрин» арвн бөлгинь Ик Бухс нутга билгтә җаңһрч Ээлән Овлаһас бичҗ авсмн. 1910 җилд Пиитр хотл балһснд сурчасн хальмг оютнрин дөңгәр «Жаңһриг» тод бичгт буулһҗ, онц дегтр кеҗ барлҗ һарһсмн. Тегәд Очра Номтын нилчәр дуулврин арвн бөлгнь барлҗ, һанцхн Хальмгин биш, Әрәсән, делкән умшачнрт күрв. Тегәд «Җаңһриг» шинҗллһнә түрүн хальмг номт гиҗ энүг нерәддгнь мел чик гиҗ келх кергтә. «Җаңһрин» арвн бөлгнь барлгдад, олн-әмтнд медгдснь номтд ик омг үүдәснь лавта. Хол тоолврта, цецн ухата Очра Номт төрскн теегән эргәд, хәәврин, шинҗллтин көлмшән цааранднь кеҗ, билгтә әмтнәс тууль-тууҗс, дуд, олн зүсн домгуд бичҗ авдг бәәсмн. Терүнә ашт «Живая старина» гидг этнографическ седкүлд 1909-ч җилд «Йөрәлмүд, харалмуд» болн хойрдгчлань залһлдатаһар «Хар кел утллһн хальмгудт» илдклән барлв.
Очра Номтин седвәрәр Санкт-Петербургин ик сурһульд хальмг кел даслһна әңг секгдсмн. Хальмг Таңһчин барин делгрлтин экнд йовсн әмтнә түрүн зергләнд бас эн күн йовна. Очра Номт Боован Бадм хойрин седвәрәр «Өөрдин зәңг» нерәдлһтә газет һарһгдҗасмн. Тегәд чигн Очра Номтыг Хальмгин хамгин түрүңк седкүлч гиҗ тоолдгнь лавта. Хальмгуд экләд бичг-тамһ даслһна хаалһд орҗах цагт Очра Номтын Нармин Лиҗлә хамдан бүрдәсн «Хальмг үзгл» ик чинр зүүҗәсмн. Номин халхар энүнә күцәсн үүлдвр ик бәәнә, терүнә тускар мартҗ болшго. Зуг Очра Номтын әмдрл хойр әңгд хувагдна, негнь Хүвсхлин өмн бәәсн җирһлтә әмдрл, хойрдгчнь болхла – Хүвсхлин хөөн учрсн тасрлт уга зовлңта әмдрл. Юунас көлтә энүнә җирһлд тиим зовлң учрсмб? Эн сурврмуд намаг оньдин амр өглго үүмүлдг билә. Хальмг ик ачта номт Бадмин Андран тоолсар Очра Номт Хүвсхлин хөөн сегәтә кесг хальмгудыг дахад Барун Европд нүүһәд һарсн болхла, түүнә әмдрл тас талдан болх билә. Зуг… Советин цагт Очра Номт Иргнә дәәнә кемд Хальмгин нойн Тундута Данзнла, цаһачудла йовснас көлтә хөөннь кесг дәкҗ засгла харһулгдла. Яһад гихлә, 1914-ч җилд, тиигхд Делкән негдгч дән болҗасн кемд Данзн-нойнла хамдан Әәдрхнә болн Сарпулин (Ик Дөрвдә нутга хальмгудыг) мүҗд бәәсн хальмгудыг хазгудын ханьд орулх төр босхсн билә. Тиигхд хальмгудт эврә эзлҗәсн һазринь батлх кергтә билә. Юңгад гихлә, эргнд бәәсн орс селәдин бәәх улс хальмгудын һазринь тиигхд мекәр авч бийдән батлҗасн билә. Нег үлү хальмгудла хам-хоша бәәсн орс хазгуд орс крестьянмудас деер зөв эзлҗәсн билә. Хальмгудт болхла тиим зөв уга билә. Тегәд тер цага сегәтә, номта улс, тер дунд Очра Номт эврә келн-улстан бас иим зөв некҗәсмн. Теднә санаһар хазгудын ханьд орхларн хальмгуд иим зөв эдлх бәәсмн. Тегәд эзлҗәсн һазран батлҗ авлһна төр тиигхд бачм чинр зүүҗәсмн. Тер учрас Хүвсхлин хөөн «Цаһачудт церглҗ йовла» гисн хар гөр зөвәр һашута харлһн бәәсмн. Энүнәс көлтә Очра Номт Советин йосна кемд олн зүсн зовлң үзснь лавта. 1920-ч җилин хаврар Очра Номт Әәдрхнд ирхләнь бәәрн ЧК энүг бәрәнд авв. Ленинә һар тәвсн «Ахнр-дүүнр хальмгуд!» Дуудврар һардвр кеһәд, 1920-ч җилин така сард Чилгрт болсн Цуг хальмгудын Советмүдин I-ч съезд Очра Номт, Баяна Санҗиг болн талдан сегәтнриг хәәрлсн болв чигн Советин йосн, Очра Номтын геминь күцц тәвлго, энүг зөв-йос харлһна органмуд оньгасн алдлго 1929-ч, 1931-ч, 1941-ч болн 1950-ч җилмүдт тер контрреволюционн үүлдврәснь көлтә өшә көөлдҗ кесг дәкҗ засгла харһулсмн. 1930-ч җилин чилгчәр Очра Номт хойрдад бәрәнд авгдад, Семипалатинск балһснд йовулгдв. Казахстанск тууврт бәәхдән эн хойр дәкҗ бәрәнд авгдла: 1941-ч җилд болн 1950-ч җилд, 1957-ч җилд эн сулдад һарч ирәд, һурвн җил болад, Советское (Көтчнр) селәнд бурхн болсмн.
Цаг селгәтә гиһәд, цааҗин үүлн талрcн учрар, ода Очра Номтын тускар әмтнд, нег үлү дорас өсҗ-босҗ йовх бичкдүдт медүлхин төлә ик оньг өггднә. Энүнә неринь мөңкрүлхин төлә шишлң саң Хальмг таңһчд бүрдәгдсн бәәнә. Хальмг улсин хәәртә үрнә нерн Элст балһcна төвин нег уульнцд өггдсмн, бумблв тәвгдсн бәәнә, Элст балһсна 8-ч тойгта дунд сурһуль Очра Номтын нер зүүнә.
Йосндан болхла, әмдрлин хаалһнь гиигн биш болвчн Очра Номт эңкр төрскнәннь төлә зөргтәһәр үүлдҗ, нутгиннь төлә зүткҗ йовсан им герәсн үгмүдәр медүлсмн: «Хальмг улсин утх-зокъялын, түүкин, экономикин, этнографин тускар бичсн цуг үүдәрвмүдән, дегтрмүдән, бичмрән Хальмг Таңһчин сойлын саңд бәрүлҗәнәв».
МАНҖИН Намру

Видео