Әмтнд туслсн Намкан ачта үүлдвр

07-12-2021, 11:45 | История, Таңһчин зәңгс

2021-ч җилд Намка Долдушевич Кичиковин 120 җилин өөн болҗана. Намкан нериг таңһчд цугтан меддг бәәсмн. Төвдин эмнүлин эв-арһиг дасҗ авсн билгтә медлгч туслсн, гемәс гетлгҗ авсн, эрүл-мендин хаалһд орулсн әмтнә то йир ик.

Эн күүнә нерн олн-әмтн дунд даңгин амлгдҗ йовна. Төрскн селәнднь эн күүнә нериг әрүн кевәр күндлнә. Уульнц энүнә нериг зүүнә. Энд босхгдсн Гегәрлтин Суврһн медлгчин санлд нерәдгдсмн.

Намка Долдушевич Кичиков 1901-ч җилд һарсмн. Чөөрә хурлд сән медрл авсн, хөөннь Төвдин һазрт шаҗна сурһулян сәәнәр сурсн, эмчин болн зурхачин эрдмиг дассн Намка улсин эмнлһнә туст һавшун бәәсмн. Әмтнә өвчнә тускар сән медрл авсн деерән күүнә иргчиг тааҗ меддгәрн Намка нер һарсмн. Энүнә кецү медрлин туск зәңг теегәр тер дарунь тарла.

Намкан бәәдл-җирһлин болн үүлдврин тускар Хальмгин баһ наста шинҗләчнр хәәврин көдлмш кеҗ бичсмн. Елена Кичикова, Байрта Мангутова, Эренцен Мучкаев болн нань чигн баһ наста шинҗләчнр әмт эмнлһнә билгәрн нер һарсн эн күүнә тускар шинҗллтин көдлмш бичлә. Көдлмшән белдхләрн эдн Намкан элгн-саднла, терүг таньдг бәәсн улсла, эмнллһ авсн әмтнлә харһҗ, теднә тодлвриг бичҗ авв.

Сиврин тууврт бәәсн цагт Новосибирск мүҗин Новые ключи селәнд бәәхднь Намка тал ирсн күн болһн дөң авлго, селвгинь соңгслго хәрдго бәәснә тускар Байрта Мангутова бичҗәнә. Хол хаалһ кеһәд, зәрмдән нуувчинәр, дала әмтнд медүллго нааран зовлңта, гемтә-шалтгта улс ирдг бәәсмн. Энүнә бәәсн баракас дөң угаһар нег чигн күн һарсмн биш. НКВД-н хату засгла харһхасн әәлго зовҗах әмтнд Намка чадсарн туслҗ йовла. Шар шаҗна һол заавртнь итклтә бәәсән өдр-бүрин үүлдврәрн Намка медүлҗ йовла. Эврә һазрин улстан хар угаһар цергллһнә үлгүр үзүлҗ йовсн күүнә үүлдвриг баһ наста шинҗләч болһн үзүлҗ чадв.

Сиврин түрү-зүдү цагт Намка чадсарн гемнҗ, зовҗасн хальмгудтан дөңгән күргҗ йовсмн. Дассн медрлән ухандан туңһаһад, бәәсн һазртнь урһдг урһмлас эмнүлин күчтәһинь олзлад модна шүүсинь авад, кесг урһмлас ширгәмр кеҗ буслһад, аршалх эм кеһәд, зовлңгинь хәрүлдг бәәҗ. Әмтнә тодлврас тер цагт хальмгудин ик зунь мод көрәдҗ белдлһнд көдлҗәсмн. Нег дәкҗ Намкала уульсн, зовсн баахн күүкн харһҗ. Күнд көдлмшнь икдәд, һарнь хавдҗ, зовлң эдлсн күүкн эмчд одҗ. Тенд һаринь керчх кергтә гиҗ. Күүкиг төвкнүләд, герүрн дахулҗ ирәд, халун цәәһәр тооһад, амраһад, нульмсинь арчад, Намка адһм угаһар һаринь шинҗлҗ хәләв. Ясаснь бәрҗ үзәд, яһҗ нуһрдгинь хәләһәд, экләд эмнҗ. Ном умшад, һаран күргәд, тинилһәд иләд, хавдрнь хәрхд туслҗ. Цаһан зусм модна хамтхасдас ширгәмр кеҗ буслһад, аршалх болн түркх эм белдҗ өгв. Тиигәд күүкнә һаринь керчллго эдгәҗ авсмн. Тиим олн йовдлын тускар соңсҗ йовлавидн.

Төрскн һазртан ирснә хөөн чигн Намка әмтнд туслҗ йовла. Теегт урһдг эмнүлин туста урһмлыг, теднә күчиг Намка сән меддг бәәсмн. Теднәс яһҗ ширгәмр кехинь, түркдг эм яһҗ һарһҗ болхинь, нань чигн тоотыг дигләд, белдәд, ирсн улст гемин уршгас иштә кергтә эминь өгч тәвдг билә. Далдгч җилмүдт орс эмч Марк Стеклов Намка тал хара биш ирҗ, күүндҗ, бәәрн һазрин эмин туста урһмлын тускар медҗ авч.

Намка Долдушевич Кичиков сәәһән хәәхин өмн Көтчнрә района архивин әңгд олзлҗ йовсн төвд болн хуучн хальмг бичлтән, бичгдсн номта цаасдан, зурхачин бичмрән, шаҗна мөргүл кехд олзлдг кесг тоотыг өгсн бәәҗ.

Хальмгин һол хурлд бәәх Бурхн Багшин шаҗна музейд чигн сүл цагт Намка Долдушевич Кичиковин олзллһнд бәәсн әрүн кесг тоот орҗ ирсн, энд ода шишлң нег тәвц терүнд нерәдгдсн бәәнә. Номтнрин тоолврар, тер оюни делгрлтин туст ик чинртә тер әрүн тоотын дунд «Калачакра-тантра» гидг ном болн зурхачин тоолврта болн тааврта кесг бичмр йир үнтә болн соньн болҗана.

«Мана өвк аав төрскн селәндән ик күндтә күн бәәсмн», – гиҗ шинҗллтин көдлмштән Намкан җич Эренцен Мучкаев бичҗәнә. «Бичкн Төрскм» марһанд энүнә көдлмш темдглгдлә. Намка Долдушевич Кичиков «Заливной» совхозд экспедитор болҗ көдлҗәсмн. Эдл-ахун делгрлтд эн күн ик тәвцән орулсмн. Тиигхд йир кергтә тосхлтын материалмуд авч ирҗ, селәнә эдл-ахун техникиг яслһнд кергтә зер-зев болн нань чигн тоотыг альдас болвчн олҗ авч ирдг бәәсинь әмтн тодлна. Давсн зун җилин 60-ч җилмүдт эклҗ бүрдсн совхозин үүлдврт эклцәснь авн орлцад, Намка Кичиков совхозин төлҗлтд, нүүрлгч эдл-аху болхднь зөвтә тәвцән орулсмн. Медлгч, шаҗна хуврг болсн деерән эврә һазрин улсин үүлдврт шунҗ орлцҗ йовсарн эн әмтнд тодлгдв.

Насан утдулх, хаалһан секх, гемәсн гетлх, кергт болн сурһульд харһҗах саалтгудас гетлхәр бәәх, нань чигн зовлңта улс ирдгнь тасрдмн биш. Авч ирсн болн номта цаасинь әмрүләд, керг уралан йовхд туслдг ном умшад, һаран күргҗ эмнәд, килнцәснь гетлгҗ кедү күүнд эн туслсн болдг. Шин төрсн нилхд нер өгх, буй кех, нань чигн кесг ном болн йосрхл күцәдг бәәсмн.

Хальмг гелң, эмч, зурхач, медлгч үүлдвртән олзлҗ йовсн әрүн олн тоот ода иигәд олн-әмтндән церглҗ йовна. Хүвсхлин урд цагт хальмг теегт шаҗна ном ямаран ик делгрлт авсн бәәсинь, бурхн-шаҗна ном мана өвкнрин җирһлд һол орм эзлҗ, улсин оюни болн шагшавдын делгрлтд ик чинртә бәәсинь медүлҗәнә.

ҖИРҺЛИН Кермн

Видео