Сиврин улс цаһан седклтә

13-01-2022, 10:18 | История, Таңһчин зәңгс

Давсн зун җилин туршарт мана орн-нутгт һашута кесг йовдл учрв, тегәд мана ах үйин улсин җирһлин хаалһ адрута болв. Эдн дәәнә, тууврин, төрскн орн-нутган болн таңһчан босхҗ авлһна күчр-күндиг даасн улс болҗана. Мана таңһчд тууврин 13 җилин зовлңгиг эс үзсн өрк-бүл уга, тегәд чигн дорас өсч йовх баһ үй тууҗан медх зөвтә гиҗ сангдна. Терүнә төлә бидн аав-ээҗнриннь тодлврмуд тодлҗ авх зөвтәвидн. Залу улс дәәнә һалд орҗ төрскн һазр-усан немшнрәс харсҗ йовсн цагт арднь үлдсн медәтнр, күүкд улс болн бичкдүд цааҗла харһсмн.

Яшкулин районас 15734 күн Сиврүр туугдв, теднәснь 1807-нь Яшкуляс, наадкснь талдан селәдәс бәәсмн. Хол хаалһдан кесгнь өлсәд-даарад, гемнәд болн зовлңган дааҗ чадлго сәәһән хәәв. Би Сиврт һарлав, тегәд бичкндк цагм тенд давв. Тер һазрт өссн төләдән тенд бәәсн цагиг бүләнәр тодлнав, Сургутд бәәдг таньл-үзл улсла бат залһлда бәрнәв. Тиигәд, тенд политическ цааҗла харһсн улсин санл мөңкрүллһнә «Мана санл» нертә олна бүрдәц үүлднә. Эн бүрдәцин гешүн, Любовь Михайловна Ракчеева 2014-ч җилд «Переселенцы поневоле» гидг дегтр барлв. Дегтрт тер һашута җилмүдин туск тодлврмуд болн өвәрц материалмуд орв, өрк-бүлмүдин архивмүдин зургуд олзлгдв. Олна бүрдәцин гешүд цааҗла харһсн улсин тодлврмуд цуглулҗ аһу ик көдлмш күцәв. Любовь Михайловнан келсәр, дегтр барт белдхд Валентина Ивановна Хижнякова, Анфиза Матвеевна Соколова (Разбойникова), Галина Семеновна Максимова (Банникова), Валентина Яковлевна Мельникова болн нань чигн медәтнр ик дөң-тусан күргв.

«Төрскн һазраснь хар күчәр нүүлһсн улст йир күнд билә. Орс кел меддго болн Сиврин киитиг урднь үзәд уга хальмг улст нег үлү күнд бәәсмн. Мана Пасол нертә селәнд цөөкн хальмг өрк-бүл тусв, эннь насни дигт күрәд уга бичкдүд болн күүкд улс билә. Тедн дунд нег залу, Сергей Джамбеев йовла. Цааҗла харһсн улс түрү-зүдү үзв, эдниг комендатур чаңһ кевәр бүрткдг бәәсмн. Көдлмштән һархин өмн эдн өрүн эрт 6 часла комендатурт ирҗ темдглгдх зөвтә бәәсмн, асхнднь дәкн тиигәрән оддмн. Эдниг әрә нег бичкн йовдл һархлань, шоодврла харһулдмн, киитн бәәрнд хот угаһар бәрәд, өрүнднь көдлмшт йовулдмн. Гемнх, көдлмшәсн сулдхх зөв уга бәәсмн. Яһад эдниг хортнд тоолад цааҗла харһулв гиҗ бидн алң болдг биләвидн», гиҗ медәт Г.В.Кондрякова тодлврмудтан бичсмн.

2020-ч җилд «Черный Мыс. Место памяти» дегтр барас һарв, терүнд бас цааҗла харһсн улсин тодлврмуд орв. «Мана санл» олна бүрдәц Сургутск района улсин санл хадһлхин, дорас өсч йовх баһ үйд орн-нутгин тууҗин һашута халхс медүлхин төлә хәәврин көдлмш күцәҗәнә. Сургутск краеведческ музейин көдләч Лилия Индусовна Шаймиеван тодлсар, 1944-ч җилд Сургутск районд цааҗла харһсн 1118 хальмг ирв. Эдн өлсәд, даарад, гемнәд, ик зовлң эдлв. Кесгнь түрүн җилмүдт сәәһән хәәв.

Эн дегтрин хойрдгч әңгд мини бичсн «Хальмгудын цааҗллһн», Т.Э.Джаднаеван «Улусмуд» гидг операц», Юлия Элееван (Церенован) «Спецкомендатурин бүртклһнд бәәлһн» статьяс бас барлгдв.

Цааҗла харһсн хальмгуд күүнә һазрт түрү-зүдү дааҗ һарсн бийнь зовлңдан даргдсн уга. Эдн Сиврин һазрт үнн-чик седклтәһәр көдләд, олн халхд күцәмҗтәһәр үүлдҗ, бәәрн улс дунд күндллһ олв. Келхд, Сиврин улс хальмгудт дөң-тусан күргҗ, эднд күнд цагла түшг болҗ, цаһан седклән медүлв. КПСС-ин XXII съездд Никита Хрущев хальмгудыг цааҗла харһулсиг эднә зөв эвдсн йовдл болсиг зәңгләд, неринь цеврлв. 1957-ч җилин лу сард Хальмг автономн мүҗ бүрдәлһнә туск зәрлг һарсмн. 1958-ч җилин така сарин 29-д эн КАССР гиҗ зарлгдв. Кесг җилмүдин эргцд хальмг улс цааҗла харһулгдсн йовдл нуувч төр бәәсмн, терүнә тускар келдго билә. 1991-ч җилин хулһн сарин 18-д политическ цааҗла харһсн улсин нер цеврллһнә туск федеральн закан батлгдв. Җил болһн бар сарин 28-д санлын болн һашудлһна Өдр болна. Цааҗла харһад, сәәһән хәәсн улсин санлд нерәдәд Яшкуль селәнд бумб босхгдв. Сургут балһснд заһс эд-бод кедг комбинат бәәсн ормд политическ цааҗла харһсн улсин санлд бас бумб секгдв. Эн бумб углҗ тәвлһнә седвәриг «Мана санл» олна бүрдәц татв.

Таңһчин һардврин ач-тусар 1993-ч җилд түрүн болҗ «Санлын поезд» бүрдәгдәд, бидн хальмг улс тууврт бәәсн һазрт күрәд, Сиврин улст ханлтан өргҗ, тенд үлдсн аав-ээҗнриннь санл тевчәд ирвидн. 2001-ч җилд болхла «Дәәнә бичкдүд, Сиврин бичкдүд» гидг санлын поезд бүрдәгдсн билә. Яшкулин района улс тууврт бәәсн һазртан бас одв.


ИНҖИН Тамара

Видео