«Теегтән бәәхләм, чееҗм санамр...»

Төрскн тег, өссн-боссн һазрин энкр бәәдл, түрүн дурн, җирһлин болн цагин йовуд болн нань чигн тоот эн шүлгчин үүдәврмүдт орман олсинь олн умшачнр сән меднә. Васькан Бадм хальмг утх-зокъялд давсн зун җилин найдгч җилмүдт орсмн.

Шүлгч, Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә гешүн Васькан Бадмин 60 җилин өөнд нерәдҗ А. Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңд һәәхүл бүрдәгдв. Келн-улсин әңгин көдләчнр терүг белдәд, «Теегтән бәәхләм, чееҗм санамр…» – гиҗ шүлгүдин үгмүдәр терүгинь нерәдв. Энд шүлгчин үүдәврмүд, терүнә тускар бичсн статьяс тәвгдҗ, умшачнрин оньгт тусхагдв. Шүлгчин өөнд болн үүдәлтд нерәдҗ, алс-зәәһин эв-арһар шишлң харһлт кегдв.

Васькан Бадм 1962-ч җилд Октябрьск района Хошуд селәнд һарсмн. 1963-ч җилд болхла Бадм өрк-бүләрн «Заливной» (ода Алцңһуд) селәнд ирҗ бәәршлв. Эн селәнд өсәд-босад, дунд сурһулян төгсәв.

Хальмг ик сурһулин хальмг келнә әңг төгсәһәд, төрскн келнә багшин эрдмтә болв.

Ууһн бичәчнр энүг дөңнв

Дунд сурһульд сурчаһад Бадм түрүн шүлгүдән экләд бичв. Хальмг келәр соньмсдг әмтн терүгинь темдглв. Бичәчнр чигн оньгтан авв. Тиигәд «Ээҗән саннав» гидг шүлгнь «Седклин җилкс» гидг хураңһуд барлгдв.

Тер җилмүдт Хальмгин бичәчнрин Ниицәнд утх-зокъялын селвгч гиһәд, баһ наста түүрвәчнрт дөң болдг бичәчнр бәәсмн. Шүлгүд, келврмүд болн нань чигн үүдәврмүд экләд бичҗәх түүрвәчнрин үүдәврмүдиг умшад, ямаран төрт оньган өгх, ямаран чиклвр кехлә сән болхинь зааһад, утх-зокъялын хаалһд орулдг бәәсмн. 1980-ч җилмүдт Васькан Бадмин шүлгүдиг бичәч Куукан Анатоль хәләһәд, зәрминь темдглҗ ясад, цааранднь бичх урмд өгв. Нертә бичәч тиигхд энүнә шүлгүдинь йилһҗ: «Сәәхн байн хальмг келтә көвүн бәәҗич, икәр умшх, бичх кергтә», – гисн селвг өгсинь Эльдшә Эрднь тодлна. Тернь шүлгчин хаалһд зөвәр урмдта йовдл болснь маһд уга.

Хальмгин ах үйин бичәчнр, шүлгчнр Эрнҗәнә Константин, Саңһҗин Бося, Инҗин Лиҗ, Бадмин шүлгүдинь таасҗ умшад, заавр селвгән өгч йовсмн. Төлҗлтин хаалһд йовсн Буджала Егор, Буурла Николай, Нуура Владимир, Бадмин Андра, Эльдшә Эрднь баһ наста шүлгчд дөң болад, ик нилчән күргв. Васькан Бадм 2004-ч җилд Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә гешүн болсмн.

Тер цагас авн Васькан Бадмин келврмүд, шүлгүд, очеркс «Теегин герл» седкүлд, «Хальмг үнн» газетд дару-дарунь гилтә һарад бәәв. 2001-ч җилд «Цагин гүүдл» гидг энүнә түрүн дегтр барас һарсмн. Эн дегтрт келврмүд, шүлгүд, очеркс орв. 2013-ч җилд «Төрскн һазрин заль» гидг дегтрләнь умшачнр таньлдв. Эн хураңһуд Васькан Бадмин шин шүлгүднь орсмн. Үүдәлтин эн хойр янзар шүлгч бат ишкдл кесн деерән очеркс бичлһнә халхар дамшсинь үзҗ болхмн.

Төрскн һазрин дүрмүд

«Байр чигн, зовлң чигн үзләв…» гидг нертәһәр барас һарсн үүдәврнь оньг авлна. 2016-ч җилд умшачнрин оньгт тусхагдсн дегтрнь «Тиим нерәдлһтә болснь учрта, Васькан Бадм эн дегтртнь орсн үүдәврмүдтән эврә байр-зовлңган багтаҗ үзүлв. Үлгүрнь: «Хальмг Таңһчм!», «Кивзң – эңкр хотн», «Гелң, эмч – Намка», «Зург болсн чамдан», «Экин санан» гидг шүлгүд зааҗ болхмн» – гиҗ Эльдшә Эрднь бичҗәнә.

Васькан Бадмин үүдәсн тоот әмтнә җирһлд учрсн йовдлмуд үзүлсн деерән хамгин түрүнд энүнә бийиннь седкл авлсн, чееҗднь тодлгдсн тоотас үүдсинь темдглх кергтә. Хара зөңдән биш, җирһлин ямр нег йовдлас иштә бичсн тоотнь үүдсмн. «Нарн», «Цагин гүүдл», «Өлзәт», «Кецин усн һууһан темцнә» гидг келврмүднь, дегтрт орсн шүлгүднь ямр нег төриг үзүлсәрн чинртә болна. Өсч-боссн төрскн Алцңһудын һазра улсин дүрмүдәр дамҗулад, өдгә цага селәнә бәәдл-җирһлиг шүлгч үзүлҗәнә.

Эльдшә Эрднин тодлврар, Васькан Бадм бийнь – тохнята, тогтун тоолврта, йоста уул хальмгин авг-бәрцтә күн билә, баһ цагасн малд йовад, хө хәрүләд, хошт батрҗ өссндән, малын шинҗ, теегин йиртмҗин олн зүсн бәәдл сәәнәр меддг бәәсмн.

Күүнд үзгдсн зовлң, тәвсн хөв, зурсн зура… – цуг эн эркн, гүн учр-утхта уул төрмүд бичәч болһниг зована. Эн төрмүдиг Васькан Бадм зокъялмудтан тәвҗ, хаһлхар зүткҗ йовсинь Эльдшә Эрднь сәәхн медүлҗәнә. «Энүнә келврмүдин һол дүрмүднь җирһлин тәвсн күчр сурврмудт бийснь хәрүһинь хәәҗ, берк гидг күчтә серлһн учрхла, нуувч, хар уга седклнь цальгрҗ, дотран эңсч бәрҗәсн зовлңгнь деврҗ, ухан-тоолврнь илднә. «Өлзәт» гидг келвртнь догшн дәәнә цагин бәәдл үзүлгдҗәнә».

Дуунд тохрсн шүлгүд

«Эңкр Алцңһуд селән», «Алцңһудын вальс», «Сәәхлә», «Дурна дун», «Өлгән дун» болн нань чигн шүлгүднь дуунд тохрад, әмтн дунд дуулгдҗ йовна. Эрдмәрн эмч Бамбан Дольган Бадмин шүлгүдиг көгҗмд орулҗ ду һарһсн болдг. «Негхн дурн» гидгнь көгҗмин дискд орв. Эн диск 2012-ч җилд һарсмн.

Эмч кардиолог Бамбан Дольган Тюменск мүҗин Ялуторовск балһснд ода көдлҗәнә. Билгтә көгҗмч болн дууч Васькан Бадмин шүлгүдәр яһҗ соньмсснаннь тускар иигҗ келнә: «2008-ч җилд эн көвүн ик сурһуль төгсәснә хөөн Баһ Дөрвд селәнд эклҗ көдлсмн. Тенд Борис Шургановла таньлдад, көгҗмәр соньмсдг төләдән эдн үүрлв. Ду бичәд, көгҗмин диск һарһхар эдн шиидв. Белдврин йовудт эдн хальмг дуд бичхәр ухалв. Шүлгүд хәәһәд, теднә кесгнь көгҗмин айст орҗ өглго, зөвәр түрәд бәәв. Бийснь бичхәр зөргләд, келнә учр-утхинь сәәнәр медҗ авхар чигн зөвәр хәәвр кецхәв». Арһан барад, Дольган экләрн зовлңгарн хувалцв. Тернь келв: «Мана хотнд эцкләчн сурсн күн бәәнә. Сән шүлгүд бичнә». Тегәд нег герүрн ирхләнь экнь көвүтәһән Васькан Бадмур одад, Дольган ямаран ду бичхәр бәәхән келҗ өгв. Тиигҗ эднә харһлт эклв. Сәәхн айста дурна ду бичх саната көвүнә седвәриг дөңнәд, арвн шаху шүлгән Бадм көвүнд өгв.

Терүнәснь һурвн сән дун төрснә тускар Дольган келнә. Түрүңкнь болҗ «Негхн дурн» гидг сәәхн еңсг айста дун төрв. Дискд бичгдсн дууг Бамбан Дольган «Дуран өгсн һанцхн чамдан сәәхн дууһан нерәдҗәнәв» – гиҗ экләд дуулна. Дурна туск дун хальмг сәәхн келәр көгҗмин өдгә айсла негдҗ, әмтн дунд, нег үлү баһчуд дунд тааслт олсн дун болҗ һарв. «Дурна дун», «Сәәхлә», «Алцңһуд, мини Алцңһуд», нань чигн дуд тиигәд Васькан Бадмин шүлгүдәр һарһгдсмн. Һазр деер цугиг сәәхрүлдг дурн, баһчудын цевр седкл, җирһлин эклц, күүкд-көвүдин ухан-тоолвр болн күсл шүлгчин олмһа үгтә шүлгүдт орман олсмн. Терүнәсн көгҗмин айсла негдҗ дун төрсмн. Өдгә цага баһчуд орс, англь, нань чигн келәр дурна тускар таасҗ дуулна. Дурна туск хальмг дуд цуг теднәс төрүц талдан бишинь, урһҗах җирһлд йовуд өгдг дурн цугтад йир өөрхн болн седклд таалмҗта болдгиг Васькан Бадмин шүлгүдәр Бамбан Дольган һарһсн дуд медүлҗәнә.

Җирһлин болн үүдәлтин девшлтин хаалһд орсн цагтан 2017-ч җилд шүлгч Васькан Бадм сәәһән хәәв. Билгтә бичәчин наснь тиим ахр бәәҗ. Цагин йовудт билгтә шүлгчин нерн мартгдҗахш. Бамбан Дольган болхла, шүлгүдинь дәкнәс умшад, дәкн нег шүлгинь шүүҗ авад айс орулхар көгҗмин хәәвр кеҗәнә.

«Теегтән бәәхләм, чееҗм санамр...» – гиҗ шүлгтән бичсн шүлгч Васькан Бадм төрскн теегиннь йоста дууч бәәсмн. Цагин йовудт энүнә үүдәврмүд зөвтә орман олҗ, төрскн теегин частр болҗ, олн умшачнртнь зөөр болҗ үлдв.

ХӨӨЧИН Галина