Экин сурһмҗ – үйнриг залһсн зөөр

09-11-2023, 10:00 | Общество

Экин туск дууһар соньн эн харһлт эклв. Хальмг күн болһнд йир өөрхн, седкл уйдад бәәдг эн дууг Бадма Баджаев дуулв. Андрей Кекшинович Манджиевин «Арслана» гидг дегтрин презентац иим дууһар эклснь санлын темдг болгч тохнята күүндвр кехд туслв.

Дегтрин түүрвәч Андрей Кекшинович Манджиев таңһчд темдгтә күн, йосна халхар олн җил көдлҗ йовсмн. Җалһан Хохолын нертә совхозин һардач, Лаганя района толһач, таңһчин залврин Ахлачин дарук болҗ көдлҗ йовсмн. Хальмг ик сурһуль төгсәсмн. Хөөннь Әрәсән Президентин медлд үүлддг шаңһа цергллтин академьд медрлән гүүдүлсмн. Экономическ номин кандидатын цол зүүнә. Таңһчин селәнә эдл-ахун делгрлтд ик тәвцән орулсн төләдән Хальмг Таңһчин болн Әрәсән Федерацин селәнә эдл-ахун ачта көдләчин өөдән нер зүүнә. Баһ настаһасн авн олна үүлдврт орлцҗ, әмтнә күндллһ олсн һардач, Хальмг АССР-ин Деед Советин депутатд суңһгдҗ йовла.
Презентацд ирсн әмтн Андрей Кекшиновичин үүлдврин дәкн нег халхлань таньлдв. «Арслана» гидг дегтртән түүрвәч җирһлин байн дамшлтарн умшачнрлаһан хувалцҗана.
Дегтриг цөн җил хооран эклҗ бичсмн. Яһад иим шиидвр төрсмн? «Эк-эцкиннь тускар эврәннь үрн-садндан келәд, тодлврарн хувалцсн цагт тедн эн тоотан бичәд үлдәтн, гиҗ сурдмн. Өрк-бүлин болн эврә җирһлин туск тодлврмуд хөөннь дегтр болҗ һарв» –гиҗ түүрвәч келнә.
Андрей Кекшиновичин келсәр, түрүләд эн хальмгар экләд бичсмн. Дарунь ухалҗаһад, өсч йовх баһчудт медхд амр болтха гиһәд орс келәр бичсмн. Түрүн бичсн тоотан Эльдшә Эрдньд илгәсмн. «Йир соньн болҗ. Цааранднь бич. Энчн һанцхн тана өрк-бүлин тууҗ биш, цуг әмтнә тууҗ болҗана. Хальмг келнд орчулнав, зөвән өгчәнч?» – гиҗ Эрднь түрүн бөлгүдин тускар келсмн. Тиигәд дегтр бүклдән бүтсмн.
- Түрүләд, эклцнь «Теегин герл» журналд барлгдла. Эврә һазр-усна тускар, Көк теңгсин көвән һазрин тууҗиг орулад, тенд бәәдг әмтнә тускар, теднә бәәцин, заң-авцин, авъясмудын тускар бичләв, – гиҗ Андрей Кекшинович келв. - Әмтн умшад, цааранднь бичтн, гиҗ сурв. Һанцхн мана һазра улст соньн болх гиҗ санлав. Баһ Дөрвдә, Көтчнрә, нань чигн һазра әмтн бичәд соньмсад бәәхләнь, цааранднь бичәд барлснь эн болҗана. Мана келн-улсин җирһлд учрсн һашута йовдл талдан келн-улст чигн соньн болсмн. Москвад дегтр һарһачд ирхлә, олн дегтр барлсн дамшлтта күн келҗәнә: «Би дегтриг дарунь халхсинь секәд хәләдв. Тана дегтриг экләд умшад, чилтлнь тер дарунь гилтә умшув, – гиҗәнә. - Та энүгән ухалад һарһвт, аль энтн үнндән болсмб»? – гиҗ тер алмацв.
Кесг җил урд бичгдсн дегтр иигәд Сиврин тууврин 80 җилин өөнлә ирлцҗ, барас һарснь бас ончта йовдл болв. Цуг келн-әмтнд ик зовлң болсн җилмүдин тускар тодлҗ, эк-эцкнрин, аав-ээҗнрин санлынь күндлх арһ эн дегтр өгв. Эннь дегтрин хамгин һол чинрнь болҗана.
Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Иван Нимгирович Басангов дегтрин презентацин йовудт Сиврин тууврт ахтаһан хоюрн эк-эцкән гееһәд, күчр киитнд бийснь тедниг оршасан тодлад, әмтн тер күнд цагт кен-негндән дөң болад, әмд-менд үлдснә тускар үүмсн седклтәһәр медүлв.
Әрәсән болн Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Данара Дорджиева эврәннь үгдән «Теегин герл» седкүлд эклҗ барлгдснас авн әмтн соньмсч умшад, тоолвран бичәд, дегтр әмтнә тааслт олсинь келв. Өрк-бүлин тууҗас нань этнографическ, тууҗин олн материал дегтрт орсинь, әмтнә авъясмудын тускар бичгдсинь Данара Басанговна темдглв. Эн дегтрин келврәр наад тәвсн болхла сән болх билә гиҗ эн селвг орулв.
Сиврин тускар Анна Надяева һарһсн дууг Хальмг Таңһчин ачта артистк Анна Очкаева дуулад, Андрей Кекшиновичиг дегтр һарһснлань йөрәв.
Дегтрин түүрвәчин элгн-саднь чигн йөрәлин үгән келв. Хойр үй эгчнь – Александра Михайловна Сарангова болн Евдокия Идрисовна Сангаджиева (Лиджи-Гаряева) Андрей Кекшиновичин экинь тодлад, эврәннь күүкдән өсксн деерән элгн-садндан тер ик килмҗ һарһҗ, ах сурһуль сурхднь дөң болсн ач-тусинь темдглҗ, ханлтан медүлв. Эврәннь үгдән Бадм көвүнь эцкин үлгүр, өрк-бүлдән авсн сурһмҗ җирһлднь туслҗ йовхин тускар келв.
Нег өрк-бүлин тууҗ цуг келн-әмтнә тууҗла залһлдатаһинь үзүлсн дегтрин тускар баһчудт медүлҗ, сурһмҗин көдлмшт олзлхин тускар келәд, Хальмг ик сурһулин һардач Бадм Салаев оютнрла иим харһлт кех кергтә гиһәд, Андрей Манджиевд үрвр кев.
Седкүлч болн бичәч Мөңкә Конеев ах үүриннь дегтрин туск үгдән экиннь ач-тусиг тер сәәнәр медүлсинь заав. Келн-улсан, келән, сойлан, авъясмудан һашута арвн һурвн җилин туршарт хадһлсн экнрин санлд нерәдҗ, бумб тәвх седвәр һарһснаннь тускар Мөңкә Элистович келв.
Көк теңгсин көвәһәр бәәдг хальмгудын җирһлиг болн тууҗиг соньн кевәр үзүлҗ чадсинь йосна болн олна үүлдәчнр Баатр Михайлов, Николай Лиджиев болн нань чигн күндтә улс темдглв.
Хальмг Таңһчин залврин Ахлачин дарук Нарн Кюкеев дегтрин түүрвәчиг йөрәһәд, эцкнь Андрей Кекшиновичлә үүрлдг бәәсинь тодлад, таңһчин делгрлтд шунмһа кевәр орлцҗ йовсн, экономическ төрмүдлә зергднь сойлын, шаҗна болн оюни төрмүд эдн хаһлҗ йовсинь сергәв. Эднә җирһл болн үүлдвр иньгллтин болн таңһчдан цергллһнә йоста үлгүр болҗана, – гиҗ Нарн Геннадьевич иткүлв.
Эльдшә Эрднь Андрей Манджиевд нерәдсн шүлгиг билгтә бичкдүдин төвин сурһульч Айса Горяева умшв. Дегтрин түүрвәчд цуглрсн улс тиигҗ күндллһән медүлв.

ҖИРҺЛИН Кермн

Видео