«Диилврин мартгдшго тууҗ»

Иим нертә хураңһун презентац хөн сарин чилгчәр Москвад Поклонная уул деер болсмн. «Цугтаһинь нерәрнь тодлхмн» гидг үүлдврин йовудт «Олн келн- улсин Диилвр» төсвин дииләчнриг тер өдр байрин бәәдлд ачлсн болдг.

Ирлцңгү төсвин йовудт «Диилврин мартгдшго тууҗ» гидг хураңһуд орх хамгин сән келврмүдин марһан эн җил тавдгч кемдән давулгдсинь темдглх кергтә. Төрскән харсгч Алдр дәәнә олн келн-улсин баатрмудын, эднә залу- зөрмг болн күч- көлсч баатрлг йовдлмудын тускар бичсн Әрәсән болн мана орн-нутгла хам- хоша бәәдг регионмудын далн миңһн һар күн эн марһанд эврә үүдәврмүдән илгәсн бәәҗ. Төрскән харсгч Алдр дәәнд Диилвр бәрсн мана олн келн- улсин туурмҗ мөңкинд мартгдшго юмн. Тавн җилин эргцд бүрдәгдҗәдг эн марһан олн дунд ик тааслт олснь җил ирвәс орлцачнрин то темдгтәһәр өсчәхнь ил герчлҗәнә. Әрәсән улс эврә өвкнр- дәәнд орлцачнрин санлынь күндлҗ, баатрмуднь эднә төлә байр- бахмҗ үүдәҗәхиг иткүлҗәнә. Җил болһн мана аавнр- эцкнрин мартгдшго баатрлг йовдлмудын, шин нердин өвәрц то- дигмүдин кемҗән өсәд- өргҗәд йовна.
Эн җил болхла, чинртә эн марһанд орлцад, улсин хураңһун презентацд орн-нутгин хотл балһснур дуудгдсн улс дунд нег һазра мана күүкд күн, әмтнә социальн тетклһнә Үстин района хамцу бүрдәцин һардач Дарман Занда йовсинь соңсхд басл бахмҗта болв. Эврә райондан эн олна бәәдл-җирһлд шунмһа кевәр орлцдг төләдән олна тоомср олв. Шидр Занда Араевна байрта йовдлд орлцад, Москва балһснас хәрҗ ирв. Туурмҗин ик бәәрнд Поклонная уул деер Диилврин Музейд байрин бәәдлд болсн чинртә керг- үүлдврин тускар нег һазра улстан тодрхаһар келҗ өгхләрн, эн керг-үүлдврин бүрдәһәчнр энүнд «Диилврин мартгдшго тууҗ» гидг хураңһу белглсн деерән марһана дииләчин шишлң дипломар ачлсна тускар байртаһар зәңглв.
Дарман Зандан келсәр, «Диилврин мартгдшго тууҗ» гидг хураңһуд Төрскән харсгч Алдр дәәнә җилмүдт олн келн- улсин хоорндк иньгллтин болн дәәчнрин залу- зөрмг йовдлмудын туск зун һар келвр орсн болв. «Нег үлү эн хураңһуд мини аавин, Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач Дорҗин Манҗин һәрән (зургт) туск мини келвр орснь ик омг үүдәҗ, манахсиг икәр байрлулв. Иим марһан зарлгдҗасинь соңсад, наһц аавин тускар, дәәнә цагт энүнә болн өөрхн нәәҗнь, лейтенант Сергей Коптевин һарһсн баатрлг йовдлын цергә тууҗиг олнд медүлх санан үүдв», -гиҗ Занда Араевна келнә (Аавнь, Дорҗин Манҗин Һәрә, 1917 җилд Сарпан районд һарсн болдг. - Ш.Л.).
Төрскән харсгч Алдр дән төгсәд, далн йисн җил давсн бийнь мана дәәчнрин туурмҗин туск санлнь кезә чигн мартгдшго болна. Дорҗин Манҗин Һәрә 1940 җилин лу сард цергт мордад, политрукин дарук болн сурһулин заводын дамшач болҗ Белосток балһснд ПВО-н 479-ч полкд церглҗ йовсмн. Төрскән харсгч Алдр дән эклхлә, 279-ч зенитн салу ротын ханьд Горьковск автомобильн заводыг болн Балахинск ГЭС-иг хортна самолетмудас харслһна цергә керг- үүлдврт орлцсн болдг. 1943 җилин ноха сарас авн партин бүрдәһәч болҗ Харьков, Крюков болн Дубны балһсдын шидрт 1-ч Украинск фронтын залһлдаг хортна дәврлһнәс харссмн.
Орс Сергей Коптев болн хальмг Дорҗин Һәрә хоорндан үүрлдг бәәсмн. Хөн сарин дулан сөөһәрнь эдн дәәнә хөөн нег- негндән, Хальмгт болн Ока һолын көвәһәр бәәршлҗәсн Дмитровская Слобода селәнд, гиичлхин тускар даңгин ухалдмн. Дән кенднь чигн керг уга юмн, эднә төлә тиигхд хол һазрин юмн болҗ медгддмн. Мана орн-нутгиг дәәлхәр седҗәсн баһ биш хортн бәәхинь урднь Һәрә соңсчасмн, зуг генткн иим әәмшгтә цаг ирх, гиҗ кен медҗәлә, тернь нам уханд уга юмн. Зуг һалзу фашистнр мана орн-нутг тал генткн дәврхлә, комсомолын баахн гешүн Дорҗин Һәрә теңгрт хортна самолетмудын күрҗңнсн ә соңсгдхла, уданд ухаллго төрскн һазран харсхар өшәтнә өмнәс боссмн. Әмән әрвллго хортнла дәәлдх болҗ андһар өгәд, дәәнә түрүн сара хонгин туршт Белосток балһсна шидрт болсн догшн дәәлдәнд эн орлцв.
Дән экләд, дигтә зурһадгч өдр болҗасн кем. Хот-хол, сән нөр уга, цергә зер- зевәр чигн мууһар теткгдсн ПВО-н 497-ч полкин артиллеристнр эврә полк тал темцҗ йовсмн. Эднә өмн цергчнрин өрк- бүлмүдтә эшелонмуд һарв, төмр хаалһиг болхла, немшнрин танкс эзләд авчксмн. Вагонмудас һәрәдҗ буусн күүкд улс болн бичкдүд ө-шуһу модн тал гүүцхәв. Эн кемд немшнр гүүҗ йовсн улсиг хаһад уңһаһад бәәв. Автоматмудын зогсл уга халһнас көлтә шалһар хадҗадг цецгүд мет бичкдүд һазр деер унад бәәхлә, экнрин хәәкрлһн, эднә үрдин уульлһн, шавтсн улсин түңшлһн нег талд хоорндан негдсн болад, зөвәр сүркә бәәдл тогтав. Эн кемд нег танк деер суусн немш офицер часан хәләчкәд, адһм угаһар саван һарһҗ авад, ундан хәрүлҗәснь үзгдв. Төгәлңднь болхла, ямр чигн гем эс һарһсн күүкд улс, бичкдүд, көгшд үкчәхиг эн төрүц төртән авчадго болна.
Минь эн кемд немш офицер суусн танкд зенитн сумн тусад хаһрна. Тер дарунь әмнь һарсн фашист танкас унад, һартан атхсн саваснь күцц ууһад уга хар цәнь һазрт асхрҗаснь үзгдв. Дәәнә тууҗд түрүн болҗ зенитн зер-зевәс танкар хаснь лейтенант Коптев болҗ һарв, политрук Дорҗин Һәрә болхла, энүнд суминь күргҗ өгчәв. Эднә өөр бәәсн баһ сержант Сапрыкин бас нөкд болҗ, дееснә тасрхаһар товиг батлсн болдг. Тиигсн бийнь халһн болһна хөөн деесн дару- дарунь тасрад бәәв. Эн догшн дәәлдән сөөһәр һурвн часин алднд экләд, өрүн арвн час күртл зогссн уга. Аш сүүлднь мана дәәчнр хортыг хамх цокад, эврәксиннь төлә хаалһ сексн бәәҗ.
Дорҗин Һәрән һар деернь эн дәәлдәнд күндәр шавтсн Сергей Коптевин әмнь һарв. Дарман Зандан аавнь болхла, эврә үр- нәәҗин экднь һурвн бичг бичәд йовулҗ. Келхд, хадһлгдсн нег бичгин тасрхаднь иигҗ бичәтә: «… ормст, эврә көвүнә үкәрин тускар медҗ чадхит. Күндтә эк, Тана төлә зөвәр һундлта зәңг күргҗ медүлхәр седләв, Танла хамдан эврә үр Сергейән геесн учрар зовлңгитн хувалцҗанав. Энүнлә әдл, сүл әмсхл күртлән, мана Төрскнә хортнла дәәлдх болҗ үкәртнь андһар өгләв. Бичә икәр зовтн, Тана көвүн мет тесвртә, зөргтә күн болтн! Танд күндллһән медүлҗәхнь Тана көвүнә үр, политрукин дарук хальмг Дорҗин Манҗин Һәрә. Әмд үлдхләрн, Танла харһҗ үзнәв. Седклин мендән күргҗәхнь Һәрә. »
Дәәнә хөөн Дорҗин Һәрә әмд-менд хәрҗ ирв, болв әәмшгтә цергә йовдлмудын тускар цугинь келдго билә. Зуг олн җилдән зәңг-зә угаһар геедрсн болҗ тоолгдҗасн эврә үр Сергей Коптевин тускар хая нег келдг бәәсмн.
Хөрн дөрвн җил болад, деер келгдсн бичгин хөөн, Сергейин элгн- садн Һәрә аавиг олҗ авад бичлцдг болв. Зуг һундл төрхәс, эдн нег- негнләрн уста нүдәрн үзлцәд, таньлдҗ чадсн уга.
Тер бийнь даруһас хоорндан батар үүрләд, Сергейин экднь дарани бичгүд илгәһәд бәәснә хөөн өөрхн улснь эврә баатрин үкәринь олҗ авв. Келхд, Дорҗин Манҗин Һәрән дөң- тусар чигн 1966 җилин һаха сарин 24-д Сергей Коптевиг Төрскән харсгч Алдр дәәнә I-ч девсңгин орденәр ачлсн болдг, гиҗ темдглх кергтә.
Тиигәд, хальмг орс хойр үр- нәәҗин туск эн цергә тууҗ тедү дүңгә соньн, өврмҗтә болсн учрар Дарман Зандан келвр чигн Әрәсәд бүрдәгдсн марһанд онц кевәр темдглгдснь лавта гихмн. Аавнь болхла, һурвн көвүндән болн ор һанцхн күүкндән чик сурһмҗ өгч, җирһлин чик хаалһднь орулҗ, кү кев. Нег ачдан үр Сергей Коптевин нер өгәд, нәәҗиннь санл тиигҗ күндлв. Дәәнә өмн болн дәәнә хөөн чигн Дорҗин Һәрә мана орн- нутгин кесг сурһульмудт багшар, сурһулин һардачар чигн көдлҗ йовсмн. 1957 җилд Хальмг автономн мүҗд, тиигхд тууврин хөөн таңһчин улсин эдл-аху шинәс босхгдҗасн кемд, эврә һазртан ирҗ, тер кевәрн цаарандан багшлв. Һәрә Манджиевич Төрскән харсгч Алдр дәәнә II-ч девсңгин орденәр, кесг медальмүдәр, тер тоод Москван харслтын төлә бас, ачлгдсн болдг. Күч- көлснә ветеран Дорҗин Манҗин Һәрән җирһл Төрскндән итклтәһәр церглснә, эврә улсиннь сә хәәлһнә төлә арһ- чидлән нөөлго көдлснә зөвтә үлгүр болҗахнь лавта медгдҗәнә. Тегәд чигн маднд, нег үлү дорас өсч йовдг үйнрт, хөвтә-сәәхн җирһл делдсн йоста баатрмуд болҗадг аавнр- эцкнрт оньдин ханлтта бәәҗ бахтхмн, гиҗ баһчудыг сурһмҗлх кергтә эсий. . .
Занда Араевнан келсәр, эн туурмҗта тууҗ эднә өрк-бүлд өвәрц йовдл болҗ тоолгдад, үйәс-үйд келгдҗ, әрүнәр хадһлгдҗадг болна. Дәәч-аавнь болхла, ачнр-зеенрин, җичнрин төлә кезәд чигн мартгдшго тууҗ болҗ, бахмҗ үүдәҗәхнь маһд уга юмн.
Цөн өдртән Москвад бәәсн кемд болсн ончта, соньн йовдлмудын тускар Дарман Занда эврәкстән келҗ, байрарн хувалцв. Нег үлү марһана дииләчнриг ачллһна өдр эн керг- үүлдврт Әрәсән нертә улс ирҗ орлцснь темдгтә болв. Келхд, эднә негнләнь, Орн-нутгин Хүүвин депутат, нер һарсн артистк Елена Драпекола Занда Араевнад нам таньлдҗ күүндәд, хамдан зурган цокулх арһ чигн учрв (зургт).
Нөкәдүр мана орн-нутгт социальн көдләчин сән Өдр темдглхмн. Бидн болхла, эн халхар олн җилдән үнн- чик седклтәһәр үүлдҗ, Үстин района ирлцңгү бүрдәциг чадмгар һардҗадг Дарман Зандаг йөрәсн деерән үүдәгч марһанд орлцад, диилвр бәрснь энүнә төлә урмдта болҗ, цааранднь чигн күцәмҗ бәрҗ йовхинь дурдҗанавидн!

Шагҗин Любовь
Өрк-бүлин альбомас авсн зургуд