«Заясн бичг» ухани алдр зөөрлә таньлдулна

10-09-2024, 17:25 | Культура, Таңһчин зәңгс, Зіњг

Җил болһн һаха сарин 5-д Хальмг Таңһчд хальмг үндсни бичлтин өдр темдглднә. Эн җил эн байрта йовдл шаҗна, йосна гүн номта үүлдәч Зая Пандита төрснә 425 җилин өөнлә ирлцүлҗ күцәгдҗәнә. Хальмгин бичлтин «тод бичгин» ончта өөнлә өөрд-моңһл бичлтин болн урн бүтәлин нарт-делкән V һәәхүл секгдв.

Байрта йовдл эн җил ик өргмҗтә кевәр давв. А. Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңд һаха сарин 4-д бичкдүдин сергмҗтә инәдәр дүүрв. Элст балһсна дунд сурһулин күүкд-көвүд һәәхүлд тәвгдсн, тод үзгәр бичгдсн олн тоотыг оньган өгч хәләв. Хальмгин тод үзгәр, моңһлын хуудм бичгәр бичгдсн олн үзгүд, терүнәс тогтсн зургуд бичкдүдт өврмҗ үүдәв. Таасгдсн зургудын өөр кесгтән эдн зогсв. Үүрмүдән тосч дуудҗ авад тер бичмрин өөр зурган цокулад, шуугад бәәцхәв.
Энд болсн байриг дегтрин саңгин һардач Майя Безидеева йөрәлин үгәр секв. Өвкнрин цагас зөөр болҗ ирсн бичг даслһнд сурһульчнрт цаһан хаалһ дурдад, таңһчин сурһуль-эрдмин болн номин министерствин әңгин һардач Увшин Зоя келв. Улсин ухани зөөриг баһчудт дасхлһар тод үзгин ик чинриг олнд медүллһәр номт Бембин Евгений кеҗәх ик көдлмшиг Зоя Петровна темдглв.
Хальмг кел делгрүллһнә төвин һардачин үүл дааҗадг Төр Батын Очр, таңһчин баһчудын төвин нерн деерәс Анастасия Дубровина, Хальмг ах сурһулин багш Босхмҗин Мергн, Китдин Өвр Моңһлас ирсн багш Хөрг цуглрсн сурһульчнриг Хальмг бичгин өдрлә үнн седкләсн йөрәв.
Мастер-классмудыг сурһульчнр ик байртаһар тосв. Номтнрин цәәлһвр соңсад, бичкдүд бийснь һартан биир авч, нерән бичҗ үзв. Эннь ямаран нәрн эрдм болҗахиг сурһульчнр тиигҗ медҗ авв. Кесг җил хооран алдр Зая Пандита тиим сәәхн болн гүн утхта көдлмш кеһәд, маднд, эндрк үйин баһчудт тод үзгиг үүдәсиг, кесг зун җиләс нааран хальмгуд эврә бичлтә бәәсиг эдн медҗ авв.
Хальмг кезәңк бичлтин өөнд нерәдсн байр цаарандан маңһдуртнь, һаха сарин 5-д, Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейд болв. Терүнд сурһульчнрас нань төрскн тууҗарн соньмсдг баһчуд цуглрҗ ирв. Тод үзгин сәәхн зөөрәр ул авад белдсн хальмг хувцнла өңг-зүснь, уйсн шагларнь, олзлсн зег хатхмр ямаран өвәрц болдгиг хальмг сәәхләс үзүлҗ эн һәәхүл секгдв. Хальмг Таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч Татьяна Милованован һарддг театрин сәәхн цогцта күүкд манна өвкнр ямаран ке болн нүд авлад бәәдг хувц уйҗ өмсдг бәәсинь тиигҗ эвтәһәр үзүлв. Йосна болн шаҗна үүлдәч үлдәсн алдр ик зөөрин чинрин тускар гүн номин доктор, Хальмг ик сурһулин багш Бичән Баазр келҗ өгәд, хальмг бичгт нерәдсн керг-үүлдврмүд төрскн келән медҗ авхд, эврә һазрин тууҗиг болн нутгин делгрлтд тәвцән орулсн үүлдәчнриг медхд туслхин тускар келв.
Хальмг Таңһчин Толһачин селвгч Корнян Геннадий, таңһчин сойлын болн зуудьчллһна министрин дарук Санҗрһа Герман, Келн-улсин музейин һардач Мучан Ирина, нань чигн әмтн һәәхүлиг секлһнд йөрәлин үг келв.
Хальмг улсин җаңһрч Манҗин Баатр, Хальмг Таңһчин ачта артист Шаран Дмитрий, дууч Манҗин Делгр хальмг бичгин өдрт нерәдсн байрт орлцҗ, цуглрсн улст билг-эрдмәрн сергмҗ үүдәв.
Урн бүтәлин эрдмин тускар келхлә, 2013 җилд моңһлд урн бүтәл ЮНЕСКО-н шиидврәр күмни улсин зөөрин тоод орулгдсн болдг. 2015 җилд Хальмгин урн бүтәләр үүлддг эрдмчнр Улан Баатрт болсн Моңһл урн бүтәлин эрдмчнрин һәәхүлд түрүн болҗ орлцсн билә. 2017 җил Элстд өөрд-моңһл урн бүтәлин түрүн һәәхүл кегдсн билә. Эн җилд тавдгч кемдән урн бүтәлин нарт-делкән һәәхүл болҗана.
1924 җил күртл хальмгт әмтн тод үзгәр бичҗ йовсинь медхд чигн соньн. Ода өвкнрин зөөр болҗ мадндан хадһлгдҗ ирсн хуучн бичг улсин җирһлд батрҗахинь, өсч йовх күүкд-көвүдин оньг эзлҗәхинь һәәхүлд тәвгдсн эднә урн бүтәлмүд медүлҗәнә. Өөрд-хальмгин тод бичгәр болн хуучн моңһл «худам бичигәр» бичгдсн көдлмшиг хәләхд бас соньн болна. Умшхд нег үлү өврмҗтә. Мана кезәңк өвкнр ямаран ухата бәәсиг эдн үзүлҗәнә. Моңһлын, Китдин болн Әрәсән номтнр болн урн бүтәһәчнр бичсн болн тод үзгин янзар зургдсн үүдәврмүдиг үзх таал олн элстихнд, ирсн гиичнрт болн нег үлү өсч йовх күүкд-көвүдт учрв.
«Заясн бичг» гидг нертәһәр кегдҗәдг һәәхүл давсн, өдгә болн иргч цагин хоорндк тууҗлгч залһлдаг сергәҗ, улсин җирһлд батлҗ, иргч үйнрлә залһлдх таал өгчәнә, - гиҗ «Хальмг үнн» газетин ах редактор, «Моңһлчудын үүрмүдин ниицән» гидг олна бүрдәцин ахлач Бембин Евгений тоолҗана. - Хальмг тууҗар, сойлар, келни зөөрәр соньмсчах баһчудын то өсәд йовна. Бичлт яһҗ үүдсинь, ямаран соньн үүдәврмүд хуучн бичгәр, тер тоод тод үзгәр бичгдсинь медҗ авхд иим керг-үүлдврмүд туслна.
Өвкнр үүдәсн бичлт ямаран сәәхн кевәр бичгддгиг хәләхд чигн йир үзмҗтә. Ухани ямаран ик зөөр тер бичлтәр бичгдсиг медҗ авхд нег үлү йир туста болҗана. Ухани күчнәс ахлдгнь уга, ямаран чигн чидлиг гүн ухани нилчәр зогсаҗ болхин тускар Бурхн Багшин гегән хойр миңһн тавн зун җил урд келсн болдг. Тиим күчтә зөөр хуучн хальмг бичлтд - тод үзгәр бичгдсн үүдәврмүдт бәәнә. Ухани ик зөөриг тод үзгт буулһҗ хөөтк үйнртән алдр багш, номт, шаҗна үүлдәч Зая Пандит үлдәсн болдг. Өөрд-хальмгудын бичг үүдәсн Зая Пандитан 425 җилин өөниг өдгә Хальмгт эндрк үйнр темдглҗәнә.
ХӨӨЧИН Галина

Видео