Бичкдүдт хальмг кел сурһна

29-10-2024, 14:06 | Таңһчин зәңгс » Сурєуль-эрдм

Бичкдүдин садт көдлдг хальмг келнә багшнр ик керг күцәҗәнә, эдн балчр күүкдт төрскн кел дасхчана, өдгә цагт тер керг ик чинр зүүҗәнә. Яһад гихлә төрскн келн ода өргнәр олзлгдҗахш, талвңд ик олна нәр-наад давулсн цагла чигн, һаза көгшд хоорндан күүндҗәсн кемлә чигн хальмг келн соңсгдхш. Цугтан амрарнь орсар келнә, нам көгшн ээҗ бичкн ачдан төрскн келәр хәрү өгч чадхш, селвгән орсар келнә, тиим эвго юмн кезә чигн учрна, тер эндүһән медәтнр медхш, көгшрҗ ирәд ухан орхла, төрскн келән дасх санан зәрмстнь орна, наадкснь дассн кевәр орсар келәд-кевшәд бәәнә, ачнр-зеенртән му үлгүр үзүлҗәхән санхш.

Тер эндүг бичкдүдин садын хальмг келнә багшнр чиклнә. Таңһчд, цуг орн-нутгт туста, дааврта көлдлмшиг эдн күцәнә. Тер тоод Элст балһсна 27-ч тойгта садын хальмг келнә багш, дамшлтта мергҗлт, Әрәсән олна сурһуль-эрдмин күндтә көдләч, Хальмг Таңһчин ачта багш Бадмин Галина кесг арвад җилин туршарт бичкдүдт төрскн келнә амр зокалынь цәәлһҗ өгчәнә.
– 27-ч тойгта садт би 27 җилин туршарт көдлҗәнәв. Ноха сарин 3-д нааран ирсн кемәс авн дигтә 26 җил болв. Түрүн тавн җилдән келн-улсин багин сурһмҗлач болҗ көдлләв, 2003 җиләс авн болхла, хальмг келнә багшар үүлдҗәнәв. Ода мадниг немр сурһулин багш гинә, – гиҗ мана күүндвриг Галина Манджиевна эклв.
- Тана бичкдүд төрскн келән яһҗ дасна?
– Ода теднд төрскн кел дасххд амр биш. Яһад гихлә баһ наста эк-эцкнрнь төрскн келән мууһар меднә. Тегәд эн кергт багшин дамшлт, медрл туста болна. Методикин дөңцл дегтрмүд талдан ДОО-н хальмг келнә багшнрла хамдан үүдәҗәнәв.
Мана дөңцл дегтр «Дольган» гиҗ нерәдгднә, ода тиим нертә 7-ч дегтр барас һарһҗанавидн, цуг сурһмҗлачнр болн багшнр терүг олзлна. Эн үүдәгч багиг би эврән һардҗанав. Бидн Хальмг ик сурһульла, хальмг келнә тиңкмин профессор Мушан Владимирлә нөкцлтҗәнәвидн.
Мана багд талдан 7-8 садын багшнр орҗана. Тиигҗ номтнрла нөкцлтҗ, 7-ч дегтр һарһлавидн. Тер мет Хальмг радиола залһлда бәрҗ, хальмг келнә туск соңсхврмуд бәлнәвидн кенәвидн, седкүлч Шурунга Цаһан маднд эн туст дөң болна.
Цаараранднь болхла, таңһчин сурһуль-эрдмин министерствин хальмг кел делгрүллһнә төвлә бас хамцу кергүд күцәнәвидн. Иигәд Цаһанла болн Зулла кесн нәр-наадна йовудт мана садын күүкдин белдсн шүлгүдинь, йөрәлинь төвд йовулнавидн.
- Багшнрин мергҗлт өөдлүллһнә күрәлңлә та эрк биш нөкцлтдг болхговт?
– Мел тиим, 2007 җиләс авн кесг җилин туршарт би күрәлңгин көдләчнрлә нөкцлтнәв, багшнрла дамшлтарн хувалцнав.
Балһсна багшнрин методикин негдлтин сүүрмүдт кезә чигн илдкл кеҗ олнд соңсхнав. Тиим кевәр эн көдлмш зөвәр амр биш болна, болв дааврта, хол хәләцтә, олнд цань уга туста керг күцәҗәх сурһмҗлачнрт, багшнрт дөң болх седкләр һардвр кеҗ, өвкнрин кел өргҗүллһнә әрүн кергиг күцәҗәнәв.
- Тана хәләцәр, кен келән сәәнәр меднә: ода цагин бичкдүд аль урднь садт орҗасн күүкдий?
– Урднь орҗасн күүкд сәәнәр келҗәлә, яһад гихлә теднә эк-эцкнр сән хальмг келтә бәәсмн, ода болхла баахн эк-эцкнр келән мууһар меднә эс гиҗ төрүц медхш. Тиим болв чигн эдн кезә чигн мана садын багшнрин болн сурһмҗлачнрин кеҗәх көдлмш дөңнҗ, мана керг-үүлдврт орлцна.
Үлгүрнь, эк–эцкнр, ээҗнр-аавнр дунд «Альков, ээҗнр», «Альков, берәчүд», «Хальмг цә-идәнә дееҗ», «Кенә өрк-бүл хальмг келән сәәнәр меднә» гидг кесг керг-үүлдвр давулнавидн. Тер мет баһ наста эк-эцкнр дунд төрскн келнә халхар марһа бүрдәләв. Тер кергт цуг эк-эцкнр шунлттаһар орлцна.
Төрскнч седклтәнь тедн дунд баһ биш. «Тана көвүг марһанд белдх кергтә», – гихләм эдн дарунь белн болхан медүлнә, теднд керг-үүлдврт орлцхин төлә даалһвр өгхлә, кезә чигн терүг дөңнҗ күцәнә. Терүнднь би кезә чигн байрлнав, ханлтан өргнәв, радиоһар соңсхвр болхла, эрк биш эк-эцкнриг буульҗ магтнав.
Ода деерән келн-улсин нег баг секләвидн. Урднь дөрвн баг бәәсмн. Эн бичкдүдәс кесгнь келн-улсин классмудт, Хальмг келн-улсин гимназьд орна. Тернь бас мана көдлмшин сән ашнь болҗана.
Келн-улсин багмудын сурһмҗлачнрт даалһвр өгхлә, терүг эдн эрк биш күцәнә. Бичкдүд хальмг ду дуулна, йөрәл дасч келнә.
- Баһ наста эк-эцкнр марһанд орлцсн кемлә ямр медрлән үзүлнә?
– Эднә медрлин кемҗән әдл биш. Зәрмнь келәд-кевшәд бәәнә, наадкснь болхла, цааснд бичәд, терүг зәрмдән нам орс келнд орчулад келнә. Нег күүкд күн залунь орлцхар эс седхлә, марһанд хадм эцкән дахулҗ ирлә. Хадм эцкнь берән дөңнәд, бас цөөкн үг хальмгар келәд бәәв, улан залата махла өмсәд ирснь бас ке болв. Тиим йовдл ховр биш, тиим седвәриг мел дөңнәд бәәх кергтә.
- Бичкдүдин ээҗ-аавинь нәр-наадндан орлцулдвт?
– Эрк биш эдниг дууднавидн. Нег дәкҗ най һарсн ээҗ җичтәһән ирв. Бас йөрәл келәд, олна үүлдврт орлцад, мана нәр-наадыг йостаһар кеерүлв. Түүнә ул деер би эврәннь дөңцл дегтрмүдән бичҗәнәв. Терүг таңһчин сурһмҗлачнр, эклц классмудын багшнр өргнәр олзлна. КРИПКРО-д терүгәр илдкл келәв.
- Күүндвр кесндтн ханҗанав. Көдлмштн күцәмҗтә болтха, бичкдүдтн төрскн келән сәәнәр дастха!

ТҮРВӘН Һуна

Видео