Мукөвүнә Цаһан: «Хальмг дәәчнрин нерд мартгдх зөв уга»

19-11-2024, 14:24 | Таңһчин зәңгс » Эдн Төрскән харсла

Ирх җилд Алдр Диилврин 80 җилин өөн темдглгдхмн. Эн ик чинртә йовдлд нерәдәд, «Калмыкия» РИА-н шеф-редактор Мукөвүнә Цаһан телеүзлин соңсхврмуд белдҗәнә. Орн-нутгин күн болһна җирһлд чилшго өвдкүрән үлдәсн дәәнә цаг мартгдлго бәәнә. Эн дәәнд Хальмгин әмтн ямаран ик тәвцән орулсна тускар седкүлч соңсхврмудтан келҗ өгхмн. Энүнд Сталинградск дәәлдәнд орлцачнрин залу-зөргнь үзүлгдхмн. Урднь зәңг угаһар геедрсн цергчнрин нерд чигн илдкгдхмн гисн нәәлвр бәәнә. Эн туст ямаран көдлмш кегдҗәхин тускар Цаһан Эренценовнала кесн күүндврәс медҗ чадхит.

- Цаһан Эренценовна, Төрскән харсгч Алдр дәәнә Диилврин эклцинь тәвсн Сталинградск күчтә дәәлдән болсинь мадн цугтан меднәвидн.
– Тиим. Тер ик дәәлдәнд Хальмгин залус, таңһчин цуг әмтн зөргтә кевәр орлцснь темдгтә йовдл мөн. Иҗл һолур шурһад дәврҗ ирсн немш-фашистск хортыг яһад болв чигн зогсахар орн-нутгин цуг әмтнлә хамдан хальмгуд ик-бичкн уга чидлән агссмн.
Цуг халхарн сән кевәр белдсн һалзурсн хортна дәврлһиг хәрү цокч, ирсн һазрурнь эрк биш эргүлхәр цугтан шунсмн.
- Сталинградск дәәнд орлцсн кесг хальмгудын нерд темдгтә. Павловин Герин харсач Хохола Һәрә, бичәч Нармин Морхаҗ, нань чигн хальмгуд эн дәәлдәнд зөргтә кевәр орлцсмн.
– Тернь чик. Болв күчтә тер дәәлдәнд, товин сумн тасрхан уга асхрҗасн һазрт кедү күн нернь темдг угаһар геедрв. Дән төгсәд– 80 җил болҗах бийнь кесгиннь нерд ода күртл медгдәд уга. Нерн угаһар оршагдсн олн үкәрт нернь темдг уга әмтнә цогц орман олсинь медхд һашута. Теднә нердиг илдкхәр элгн-саднь, хәәврин багмудын орлцачнр баһ биш көдлмш кеҗәнә. Дәәнә көлд нерн угаһар оршагдсн әмтнә нердиг медҗ авлһн йир чинртә кергтә мөн.
- Иим төрт оньган өгснь ямр учртав?
– Мини наһц аав Сталинград харслһнд орлцад, 1942 җилд бәрәнд авгдҗ гисн һашута зәңг ирсмн. Тер цагас авн хәәвр кехлә, зәңг угаһар геедрв гисн цаасн ирҗәсмн. Альд тер әмнәсн хаһцсн болхв гиһәд, хәәврән зогсаҗасн угав. Цаг давад, кесг архивд бичәд, альд йовсинь медҗ авхар хәәсн бийнь юмн олдсн уга. Тиигәд бәәтл, немшин архивмүд секгдснд бас хәәхлә, ямр чигн зәңг уга болв. «Мөңк полк» гиһәд әмтн эврә дәәчнрин зургуд өргҗ һарсн цагт аавин нерн, альд геедрсн болхв гисн ухан зоваһад бәәнә. Тиигәд аврлт уга эн дәәлдәнд орлцсн дәәчнрин нердиг цугтаһинь хәәҗ олх шиидвр төрв.
Хөв болад, Элстд Аһшас кергәрн ирсн Геннадий Кошелев мини ухан-тоолвриг соңсад, Сталинградын харсачнрин туск соңсхврмуд белдлһнә седвәр энүнд таасгдв. Чадсарн дөң болх седклән Геннадий Михайлович медүлв. Тиигәд баатр-балһснд одад, тенд кесг һазрт зургуд цокч авад, түрүн материалмудан цуглулвидн.
Урднь Хальмгт комсомолын халхар көдлҗ йовсн Геннадий Кошелев келсн үгдән күрдг күн бәәсиг мана йовлһн медүлв. «Калмыкия» РИА-н һардвр чигн мини седвәриг дөңнв. Тиигәд түрүн ишкдл кегдәд, Аһш орвидн.
- Тенд ямаран харһлтс болв?
– Баатр-балһсн Аһшт зургуд цокч авад, цааранднь Городищенск, Светлоярск болн Калачинск райодт күрч, көдлмшән цааранднь келәвидн. Кесг поселкд болн селәнд одх таал учрв. Северный поселкд, урднь Зөт нертә селәнд бәәсн Советск Союзин Баатр Хөөчин Бембәг бәәрн әмтн күндлҗ келнә. Энд бидн Баатрин ачла харһвидн. Тиигәрән ирсн эн һазра күн, ода Көтчнрт бәәдг Кучумовин Очрла харһад, урднь селәнд бәәсн хальмгудын тускар тер келҗ өгв.
Калачевск районд соньн олн харһлт болв, тернь кесгтән мартгдлго бәәнә. Эн районд һардг «Борьба» гидг газетин ах редакторла таньлдх кем учрв. Эн һарцин көдлмш йир соньнар бүрдәгдҗ, района әмтн газетән оларн бичүлҗ авна. Кергән сәәнәр меддг, седвәртә көдләчнриг редактор өөрән хамцулҗ чадсинь үзвидн. Мадниг гертән ирәд уга йовтл эн газетин сайтд мана хәәврин көдлмшин тускар статья барлгдснь йир тааста болв.
Сталинградск дәәлдәнд орлцсн нег һазра улсин хәәвр кеҗ, дәәнә тууҗиг сергәх йовдлыг одсн һазр болһнд әмтн таасч тосв. Зәрм һазрар хальмг баатрмудын нернлә залһлдата бәәрн бәәхнь соньмслт үүдәв. Төрскән әмән әрвллго харссн цергчнриг әмтн альднь чигн күндлдгнь, мартлго бәәхнь медгдв.
- Цаһан Эренценовна, тенд Социалистическ Күч-көлснә Баатр Буваша Санчур эс билү?
– Келхәс, Геннадий Кошелев Союз «Калмыкия-Волгоград» гидг Аһш балһсна олна бүрдәциг һардна. Энүнә седвәрәр түрүләд бидн Крепинск селәнд бәәдг бумблвд одвидн. Тенд Социалистическ Күч-Көлснә Баатр Буваша Санчурин нерн мөңкрүлгдсн бәәнә. «Хальмг улсин үрн сталинградск һазрин йоста үрн болв. Дәәнә хөөн эн күн мал өсклһнә халхар көдләд, эн һазрин эдл-ахун делгрлтд ик тәвцән орулв», – гиҗ бәәрн улс Буваша Санчурин тускар келнә.
Мана йовлһнд Геннадий Кошелевла хамдан тууҗин халхар медрлтә номт болн седкүлч эврә һазрин тускар соньн дегтр бичсн седвәртә күн Александр Смирнов йовад, келврәрн болн цәәлһврәрн ик дөң болв.
Тендәсн бидн Калач һазрт күрвидн. Тенд ах-дүүһин үкәрт оршагдсн олн цергчнрин нерд үзвидн. «Мамодаев, Сариев, Микляев, Монтаев, Хухочаев, Харкибинов, Улеев, Шарипов...». Эннь хальмгудын нерд чигн болад бәәх гиҗ сангдв. Энд Калачевск балһсна үкәрт 1884 күүнә нерн бичгдсн бәәнә. Эн үкәрт цергчнрин зуг нер-уснь бичгдҗ. Хәәвр кехд амр болшго, нег үлү зәңг угаһар геедрв гиҗ бичгдсн улсиг олхд күнд болхнь маһд уга. Аавнран, эцкнрән, элгн-садан хәәһәд ирсн әмтн бумблвд орсн нерд деер немр нерд орулҗ бичтн гиҗ сурдгин тускар балһсна бәәрн һардврин көдләчнр келнә. Дәәнә цагт әмнәсн хаһцад, оршагдсн цергчнрин үкәрмүд тиим әдл. Хәәврин көдлмш чилшгонь медгдҗәнә.
- Ямаран харһлтс танд тодлгдв?
– Тенд Калач балһснд 2-ч тойгта дунд сурһулин улд болсн харһлтд сурһульчнр оларн орлцв. Сталинградск дәәлдәнә тускар, Диилвриг өөрдхәд, Калачевск һазрт болсн дәәлдәнә тускар тохнята күүндвр болв. Хальмг цергчнр эн дәәлдәнд орлцсна тускар, теднә туск соңсхврмуд белдгдҗәхин тускар келҗ өгсиг баһчуд оньган өгч соңсв.
Хальмгин зәәсңгүд Тундутовихн бәәсн һазрт тосхгдсн суврһна өөр зальврад, зургинь цокч аввидн. Кезә чигн хальмгуд Төрскән харсхдан белн бәәснә, мана өвкнр ямаран зөргтә болн цецн ухата улс бәәснә тускар тер суврһна өөр сангдв. 1812 җилин Төрскән харсгч дән болн 1941-1945 җилмүдин Алдр дән хальмгудын зөргин болн төрскндән итклтә боллһна үлгүр болҗана.
- Дубки селәнд одситн соңслав. Нанд тернь йир өөрхн. Цаһан Нур селәнә дунд сурһуль Советск Союзин Баатр Сандҗира Николайин нер зүүнә. Мана һазра эн көвүн цагтан Дубки багшнрин сурһульд сурсмн.
- Николай Санджировиг тенд йир икәр тевчдгчн. Мана баатр гиҗ күндлнә. Терүгинь медхд йир байрта болв. Хальмгуд ирсинь соңсад, селәнә әмтн цугтан цуглрҗ ирв. Кесгнь кеҗәсн көдлмшән хаяд, Николай Мартыновичин туск тодлврарн хувалцв. Энд цокч авсн соңсхвр цугтад ик соньн болхнь маһд уга.
- Цаһан Эренценовна, цааранднь эн төриг уралан йовулх санан бәәнү?
– Ода деерән тендәс авч ирсн зәрм тоотыг, келхәс, ах-дүүһин үкәрмүдт оршагдсн цергчнрин нердиг би ниигмин сүлҗәнд барлув. Әмтн умшад, эврә элгн-садан олх гиҗ иткҗәнәв. Сталинградск дәәлдәнә чинринь улм сәәнәр медҗ авхар, ямр һазрт тер бәәр бәрлдән болсинь йилһҗ авхин төлә Аһш балһснд, Городищенск, Дубовск, Светлоярск болн Калачевск райодт мана хәәвр кегдсмн. Цуг тер тоот дигләд белдгдҗ, соңсхврмуд болҗ, Хальмг келн-улсин телеүзләр үзүлгдхмн.

Күүндснь ХӨӨЧИН Галина

Видео