ИК ЧИНРТӘ БОЛН КҮНДТӘ БАЙР

24-02-2025, 10:00 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмг улсин хамгин ик чинртә болн күндтә байр – Цаһан cap. Терүнәс кедү өдр өмнәс авн экләд, Цаһан сарин байрт нерәдгдсн белдвр кедг бәәсмн. Урднь Цаһан сарин байр өрәл сарин өдрин туршт темдглгддг билә.

Сүл кесг җилмүдт Хальмгт Цаһан сарин байр өргнәр темдглгдҗәнә. Элст балһсна «Бурхн багшин Алтн сүмд» ламнр ик мөргүл кех, Элст хот-балһсна төвд олн әмтнә нәр-наадн болх, терүнд мана Таңһчин нертә гисн артистнр билг-эрдмән үзүлх. Кезәңк байрин хойр талкнь – улсин авъяс болҗ тохрсн нәр-наадн болн бурхн-шаҗна йослл дегц хамдан шинәс үүдҗәхнь йир сән болҗана. XIX зун җилин cүүләр –XX зун җилин эклцәр Цаһан сариг темдгллһн ямаран бәәснлә әдлдән өөрдҗ, ни-негн ик байрт хүврх гиҗ сангдна. Хальмг сойлын нертә шинҗләч Иродион Җитецкий иигҗ бичҗәсмн: «Эгл хальмгин бәәдл-җирһлд туурмҗта өөн гиҗ йир баһ, болв зуг Цаһан cap эн туст онц байр болҗ тоолгдна. Әмтнә ик зунь эн өдр көдлмшәсн сулдна».
Байрин делгрлт аһу ик болдг бәәсмн. Терүнә йоста олн-әмтнә учр-утхнь алдр «Җаңһрин» дуулврмудын негнднь тодрхаһар темдглгдҗәнә:
«Хаврин cap урһв.
Деед Богдд, хаанд цаһа бәрхәр
Дееҗин далыг
Төгрг тавг деер тальвв.
Хааг йөрәхәр
Һурвн миңһн күн адһҗ ирцхәв,
Теднәс талдан
Һучн тавн баатрмуд болн
Далн хойр сөөвңгүд ирцхәв».
Хальмгудын Цаһан сар эврәннь учр-утхарн моңһлмудын Цаһан сарла болн бурятмудын Сагаалганла әдл. Байрин һоллгч учр-утхнь – хавриг угтҗ тослһн, хаврин белчрт нүүлһнә эклц. Эн цагас авн хавр-зуни көдлмшин кем эклнә. Терүнд эдл-ахун һоллгч көдлмш орна: төл авлһн, үс саалһн, хөөдән кирһлһн, үвлә хотан белдлһн. «Үрс cap» гидг байрин хөөн зуни идгүдтән нүүлһн эклнә.
Хаврин байран тосн, һазрас нүүҗ орман эс сольхла, ик килнц болҗ тоолгддг боәсмн. Долан-нәәмн өдрәс хооран биш цуг хотн талдан һазрт нүүдг бәәсмн. Тер цагт цуг әмтн өлг-эдтәһән болн малтаһан шатчасн хойр һалын хоорндаһур давҗ һардг билә. Тернь шүр тәвлһнә авъяс гиҗ нерәдгднә.
Байрин өдрт урдаснь белддг бәәсмн. Хөөһән һарһад, мах белдәд, дала хот болһдг бәәсмн. Шин хувц-хунр уйҗ, герән ахулдг билә. Ишкә гер дотр шин өлг-эд, ке сәәхн хувц-хунр өлгдг билә. Олн зүсн кецтә боорцг эрк биш болһдг бәәсмн. Хамгин түрүнд «хуц» боорцг болһдг билә. Терүнәс талдан боорцгуд: кит, җола, һалун, мошкмр, өвртә тоһш боорцг гиҗ нерәдгднә. Боорцг болһн эврә учр-утхта болн кев-янзта. Хорха боорцг – то-томҗ уга олн юмна темдг; целвг – нарн дуралһад кесн боорцг; өвртә тоһш – бод малын то өслһнә темдг болҗана болн нань чигн.
Гер болһнд эн байр темдглгднә. «Үвләс менд һарвт?» – гиҗ әмтн нег-негнләрн мендлнә. Тиигҗ нег-негән йөрәҗ мендлснь бүкл сардан болдг билә. Хойр хальмг харһчкад, барун һарарн һариннь ханцан атхҗ, тер һарин дотад бийдкинь тоха күртлән харһулдг билә. Түрүн мендлснь насар баһ күн барун өвдгән дарҗ чөкләд, хойр альхан залһҗ маңнадан күргдг билә.
Гиичд одлһн ямаран чигн байрин өдрт негднә, болв Цаһан сард гиичд одлһн хамгин онц темдг болҗана. Нам хотнас холд бәәдг әмтнә бийнь золһҗ ирдг билә. Хальмг улсин цуг тууҗин туршт тогтсн онц йосар золһлһн кегддг билә. Тер йосн нүүдлч әмдрлин бәәдлиг тодрха үзүлҗәсмн. Гиичд яһҗ бийән бәрхиг йилһҗәх тодрха авц-бәрц бәәсмн. Бийәсн ах элгн-садндан одхла кенднь түрүлҗ одхнь, ямаран белг авч одхнь, урдаснь тодрхаһар йилһгддг билә. Терүг йилһдг диг-даран бәәсмн.
Цаһан сарин өдрмүдлә залһлдата олн зүсн домг бәәнә. Heг домгт иигҗ келгдҗәнә: «Хаврин түрүн сарин нег шинд Бурхн Багш (Будда Шакьямуни) төрсн зурһан багшла үг марһлдна. Тер марһан 15 өдрин туршт болна. Бурхн Багш цугтаһинь дииләд эврәннь номдан орулна». Тегәд Цаһан сариг эрк биш 15 өдрин туршарт тедмдглдг урчта.
Хойрдгч домгнь болхла иим: «Хаврин түрүн сарин нег шин – Окн Теңгр бурхн маңһсмудын орн-нутгас хәрҗ ирсн өдр гиҗ тоолгдна. Окн Теңгр маңһсмудын догшн хаанд мордҗ одад, терүнә алвтнриг диилнә. Догшн маңһсмудын орн-нутгас зулҗ гүүхләнь, терүнә илгәсн бичгәрнь төрскн нутгтнь кесн мөргүл болн зальврлһн Окн Теңгрт туслна. Тер бичгән Окн Теңгр бүргд шовуна җивр деер бичҗ илгәнә. Тегәд цаһан бүргд шовун хальмгудт сән йорта шовун болҗ тоолгдна. Шаҗна харсач бурхн болхларн, Окн Теңгр маңһсмудын хаанас һарсн үрән ална, юңгад гихлә тернь күмн-әмтиг идәд, уга кех зөвтә гиҗ әәлдхлд келгдсн бәәҗ». Тегәд Цаһан сарла хойр хальмг харһчкад мендлхләрн, альхан бултулад, барун һарарн ханцан атхҗ мендлдг авъята болдмн.
Бас нег домгт иигҗ келгднә: «Цаһан сарин өдр Jly Усн хан үвлин туршт далан йоралд кевтсн кевтрәсн босхла, цуг һол, нуурмудын усн теңгр күртл терүг дахҗ һардмн, гиҗ келгднә. Теңгрт бәәдг әсрмүд (теңгрт бәәдг асуры) хур кехднь терүнд харшлтан күргәд кеңкрг цокдг чигн. Терүнәс авн теңгр ду һардмн, гиҗ келгднә».
Моңһлчудын Цагаан cap болн бурятчудын Сагаалган бас тер мет Буддан өврмҗтә, илвтә 16 үүлдвр күцәсн йовдлла залһлдата. Төвд эн байр Монлам гиҗ нерәдгднә, шар махлата ламнрин Гелугпа сурһалин үндслгч Зоңкван Гегәнә шиидврәр түрүн болҗ 1409 җилд темдглгдсмн.
Шин cap урһлһна өдр – Цаһан сарин түрүн өдр эклхәс өмн хурлмудт догшдиг дарлһна мөргүл бүкл сөөни дуусн кегддг бәәсмн. Тер мөргүл кесн цагт эн хурлын Бурхнд болн Окн Теңгрт икәр мөргҗ зальврдг бәәсмн.
Болв Цаһан cap темдгллһн хамгин ик чинртә йовдлнь өр цәәхин өмн болдг билә. Нарн шинкән өндәҗәсн цагт, Окн Теңгрин дарцг бәрҗ ламнр хурлан эргҗ йовдг билә. Хурлын көгҗмин зевсгүдин айс терүг дахулҗ татдг бәәсмн. Хурлас хол биш тәклин ширә тәвдг билә, терүн деер дееҗ өргәд, әмтнә авч ирсн боорцг тәвдг билә. Дарунь терүнә хаҗуд мөргүл кегддг билә.
Цаһан сариг темдглсн цагт әмтн ни-негн бәәлһнә, нег-негндән дөңгән күрглһнә седкл үүдәдг бәәсмн. Цаһан сарин байр үүдлһн хальмгудыг болн өөрдмүдин кезәңк тууҗас ул авчана.
Хальмгудын Цаһан сарин тууҗд өдгә цагт мартгдҗ одсн кесг тоот бәәнә. Терүг шинәс сергәҗ, урдк сән авъясмудан хәрү тогтах кергтә. Ода болхла, төрл-садан, өөрхн иньг-үүрмүдән урһаҗ хаврин байрла йөрәхин кергт эн дора өгсн йөрәлмүдән дасад келтн.

Барт белдснь МАНҖИН Намру

Видео