Ôåâðàëü ñàðèí 23-ä Öóòõëœ òåëå¢çëèí íåãäã÷ êàíàëàð "Áîåâàÿ åäèíè÷êà" ãèäã êèíîôèëüì ¢ç¢ëâ. Ýí ôèëüìä õàëüìã àêòåð Áàèí Áîâàëüäèíîâ íààäšàíà. Ðåæèññåð Êèðèëë Áåëåâè÷ áåëäš ò³âñí ôèëüìä Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ éîâäëìóä îðìàí îëâ. 1944 šèëä ä³í Äîðä ¢çãèí ºàçðò, Ïîëüøò ñîâåòñê ³³ðìèí öåðã ä³³ëäš éîâñí êåìèã êèíîçóðãò ñ³³í³ð ¢ç¢ëš³í³. Íåìøèí ºàçðóð ä³âðš éîâõ öåðã³ ³œã¢ä äàâš ºàðõ òàãòûã õàðõ äààëºâð àâñí öåðã÷íðèã ýíä ¢çí³âèäí. Òåð öåðã÷íð äóíä õàëüìã ê´â¢í Áàèí Áîâàëüäèíîâ á¢ðä³ñí ä¢ð éèð ñîíüí.

"Õàëüìã êåëí - õààš áîëøãî íàðí", ãèš íåðò³ ø¢ëã÷ Òà÷èí Àíšà êåëñí ¢ã á³³í³. Õàëüìã êåë³í ´ð㚢ëõèí, äåëãð¢ëõèí ò´ë³ Ëàãàíÿ îëí õàëõèí ãèìíàçüä îëí ç¢ñí êåðã-¢¢ëäâð äàâóëãäíà. Îäàõí ìàíà òàœº÷èí ñóðºóëü-ýðäìèí ó÷ðåæäåíüñàð ò´ðñêí êåëí³ ¥äðò íåð³äãäñí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä áîëâ. Ìàíà ãèìíàçüä ÷èãí ò´ðñêí êåë³í äàñëºíà, õàäºëëºíà ò´ðò íåð³äãäñí ìàðºàñ, õàðºëòñ áîëâ. Òåð¢íä áàãøíð, ñóðºóëü÷íð áîëí ýäí³ ýê-ýöêíð øóíìºàºàð îðëöâ.

Îäàõí Ýëñòä "Êàëìûêèÿ" òàœº÷èí 糜ãëëºí³ àãåíòñòâä Õàëüìãèí Ãåðîé, ²ð³ñ³í áîëí Õàëüìãèí èñêóññòâèí ¢¢ëä³÷, íåðíü òóóðñí à÷ èêò³ áàëåòìåéñòåð, "¥´ðäíð" áèèºèí ãîñóäàðñòâåíí òåàòðèí õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ Ïåòð Íàäáèòîâëà õàðºëò áîëâ. Ïåòð Òèìîôååâè÷ ýí šèëä ¢¢ä³ã÷ êîëëåêòèâèí çóðàñèí òóñêàð êåëš ´ã³ä, òàœº÷èí îëíä 糜ãëëºí³ ýâ-àðºñèí ýë÷íðèí ñóðâðìóäò õ³ð¢ ´ãâ.

Ýí šèë ìàíà òàœº÷ Õàëüìãèí óëñèí ø¢ëã÷, Ñîöèàëèñòè÷åñê Ê¢÷-ê´ëñí³ Ãåðîé, Ãîñóäàðñòâåíí ì´ð³í ëàóðåàò Ê´ãëòèí Äàâàí 95 šèëèí ´´í òåìäãëš³í³. Îäàõí Ýëñòä "Êàëìûêèÿ" ÐÈÀ-ä áîëñí áðèôèíãèí éîâóäò òàœº÷èí ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòðèí äàðóê, "Øèíðëò" ãèäã ÐÊ-í áè÷³÷íðèí Íèèö³í³ àõëà÷ Íèêîëàé Ñàíäæèåâ ø¢ëã÷èí îí÷òà ´´íä íåð³äãäš³õ êåðã-¢¢ëäâðì¢äèí òóñêàð æóðíàëèñòíðò êåëš ´ãâ.

1720 šèëèí ìàðò ñàðèí 10-ä ϸòð I ãîñóäàðñòâåíí àêò ºàðºñíàñ àâí ²ð³ñ³ä àðõèâñ á¢ðä³ëºí ýêëñìí. Õàëüìã êåëí-óëñèí àðõèâèí òóóš áîëõëà, 1921 šèëä Õàëüìã îáëàñòèí ñóðºóëü-ýðäìèí ³œãèí çàêâðàð ¢¢ä³ãäñí àðõèâí-ìóçåéí ñåêöèí ¢¢ëäâð³ñ ýêëö³í àâëà. ²³äðõí³ óíèâåðñèòåòä ýòíîãðàôèí, àðõåîëîãèí, ôîëüêëîðèí, êåëí³ áîëí íàíü ÷èãí ò´ðì¢äò ºîë îíüãàí ´ã÷ éîâñí Í. Ïàëüìîâ òåð ñåêöèã ºàðäñìí.

À.Àìóð-Ñàíàíà íåðò³ Êåëí-óëñèí áèáëèîòåêò Ê´ãëòèí Äàâàí 95 šèëèí ´´íä íåð³äš îëí êåðã-¢¢ëäâð ê¢ö³ãäš³í³. Íàðòà äåëê³ä Õàëüìãèí íåðèã òóóðóëñí ø¢ëã÷èí ´´íä íåð³ä³ä, áèáëèîòåê ²ð³ñ³í öóã áèáëèîòåêñèã îðëöóëñí èê ìàðºà çàðëñíü òåìäãò³. Áèáëèîòåêèí àáîíåíòèí ³œãèí ê´äë³÷íð Ãàëèíà Ñàðìàøåâà áîëí Ãàëèíà Ýëüáèêîâà ìóëüòèìåäèéí ¢¢ä³âð áåëäâ. Ýí ñîíüí áîëí èê ÷èíðò³ ºàðöèí ëèòåðàòóðí ñåëâã÷íü áîëš Õàëüìã áè÷³÷íðèí Íèèö³í³ àõëà÷ Ýëüäø³ Ýðäíü îðëöš, èê ê´äëìø êåâ.

Õîë 1917-÷ šèëèí íîÿáðü ñàðèí 15-ä ²³äðõíä "¥´ðäèí 糜ã" ãèäã ãàçåòèí ò¢ð¢í òîéã áàðàñ ºàðñí áîëäã. Äèãò³ çóí øàõó šèë áîëàä ìèíü ýí áàëºñíä "Õàëüìã ¢íí³" 100 šèëèí ´´í óãòš, áàéðèí ò¢ð¢í êåðã-¢¢ëäâð äàâóëãäñíü áàñë ñ³í éîðòà éîâäë ãèš ¢íëõ êåðãò³. Ìàðò ñàðèí 4-ä ³³äðõí³ õàëüìãóä Öàºàí Ñàðèí áàéðèã ´ðã³ð òåìäãëñíë³ çåðãëš ýíä ìàíà ãàçåòèí ¥äð áàñ ´ðãìšò³ êåâ³ð á¢ðä³ãäâ.

Îäàõí òàœº÷èí Í.Í.Ïàëüìîâèí íåðò³ Êåëí-óëñèí ìóçåéä õàëüìã óëñèí òóóšä íåðíü òóóðñí Àþêà õàí ò´ðñí³ 375 šèëèí ´´íä íåð³äãäñí “ò´ãðã øèð³í” ñ¢¢ð áîëâ. Ñ¢¢ðò ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí öóòõëœãèí áîëí Á.Á.Ãîðîäîâèêîâèí íåðò³ Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí óíèâåðñèòåòèí í¢¢ðëã÷ íîìòíð, ìóçåéèí íîìèí ê´äë³÷íð, òóóšèí íîì äàñšàõ îþòíð îðëöâ. Ýäí ñ¢ë šèëì¢äèí ýðãöä Àþêà õààíà òóñêàð êåñí íîìèí øèíšëëòèí ê´äëìøèí àøàð áåëäñí èëäêë ñ¢¢ðò îðëöà÷íðèí îíüãò òóñõàâ. Ìóçåéèí ê´äë³÷í𠺳³õ¢ëä ò³âãäñí ýêñïîçèöä "Àþêà õàí: ê¢í áîëí ïîëèòèê" ãèäã ò´ð ÿºš ¢ç¢ëãäš³õèí òóñêàð êåëš ´ãâ.

Ñèâðèí õ´´í òàœº÷äàí èð³ä, àõ ñóðºóëü ñóðàä, ñîéëàí áîñõš àâëºíä îðëöñí áàº÷óäûí íåãíü áèëãò³ äóó÷ Àíàòîëèé Öåáåêîâ á³³ñìí. Äóóíà ýðäì³ðí íåð ºàðñí, òàœº÷äàí îëàð äóóëëºíà ýðäìèã äåëãð¢ëš, áèëãò³ äóó÷íðèã õàìöóëš, îëí ºàçðò ´´ä³í ýðäì³ðí íåð ºàðñí êîëëåêòèâ á¢ðä³ñí ê¢í, ÷àäìã ºàðäà÷ áîëí óõàòà áèëãò ñ³³º³í õ³³ñí öàãàñ àâí ºóðâí šèë áîëâ. Õàëüìãèí ñîéëûí äåëãðëòä èê ò³âö³í îðóëñí ¢¢ëä³÷èí á³³äë-šèðºëèí áîëí ¢¢ëäâðèí òóñê äåãòð áàðàñ ºàðâ. "Àíàòîëèé Öåáåêîâ. Äóøè áîæåñòâåííûé ïîðûâ" ãèš íåð³äãäí³.

Ýí ´äðì¢äò íåã-íåãíë³ðí õàðºñí õàëüìãóä: "¡âë³ñ ìåíä ºàðâò?!"- ãèš ìåíäëõë³, "ªàðâ, ºàðâ",- ãèñí õ³ð¢ ´ã³ä ³ìòí öàºàëšàõèã ¢çš áîëõìí. Áàðóí ºàðèííü õàíöàí áóó뺚, òàâí õóðºàðí õàíöíàííü çàõ á³ð³ä öàºàëšàõ ꢢíë³ðí õàíöàí õàðºóëš, íåã íåãí³ííü óëàí ÷èð³ õ³ë³š: "¡âë³ñ ´ðê-á¢ë³ðí, ìàë-àºðóñòàºàí ãåì-øàëòã, ò¢ð¢-ç¢ä¢ óãàºàð ºàðâò?"- ãèš öàºàëäã àâúÿñèã èê-áຠóãà ìåäí³.