äåêàáðå 1943 ãîäà ìíå øåë øåñòîé ãîä.  ñåëî, ãäå ìû òîãäà æèëè, ïðèõîäèëè áîëüøèå êðûòûå ìàøèíû. Âçðîñëûå îáúÿñíÿëè ìíå, ÷òî èäåò âîéíà, è ýòèì òðàíñïîðòîì ïåðåâîçÿò ñîëäàò. Íèêòî íå äóìàë òîãäà, ÷òî ñêîðî íàñ, êàê âðàãîâ íàðîäà, îêëåâåòàâ âñåõ áåç èñêëþ÷åíèÿ, îòïðàâÿò â ñèáèðñêóþ ññûëêó íà äîëãèõ òðèíàäöàòü ëåò.
 òî óòðî 28 äåêàáðÿ, íà ðàññâåòå, â çåìëÿíêó, ãäå ìû æèëè ñ ìàìîé è ñåñòðåíêîé, î÷åíü ãðîìêî ïîñòó÷àëèñü. Îòöà äîìà íå áûëî, îí âîåâàë íà ôðîíòå. Êîãäà ìàìà îòêðûëà äâåðü, âîøëè äâîå âîåííûõ ñ îðóæèåì. Ñíà÷àëà îíè ïðîâåðèëè, ãäå íàõîäÿòñÿ íîæè, òîïîðû è äðóãèå îñòðûå ïðåäìåòû, è ïðåäëîæèëè âñå áðîñèòü ó äâåðåé. Ñîáðàâ èõ, ñîëäàòû âñå óíåñëè.
Çàòåì óæå â ïðèêàçíîì òîíå áûëî ñêàçàíî: "Ñîáèðàéòå âåùè, ñåé÷àñ ïîåäåì". Òîãäà ñòàëî ïîíÿòíî, äëÿ ÷åãî ïîäúåçæàëè â íàø ñòåïíîé õîòîí àìåðèêàíñêèå "ñòóäåáåêêåðû".
Íà óëèöå áûëî ìíîãî íàðîäó, è âñå ãðóçèëè âåùè, à âîåííûå êîìàíäîâàëè. Ðàçðåøàëè áðàòü âåùè ïåðâîé íåîáõîäèìîñòè. Íå äàëè äàæå ïîïèòü ÷àþ. Ìàìà âçÿëà ãîòîâóþ êàëìûöêóþ ëåïåøêó, è ìû ñåëè â ìàøèíó. Íàïðàâèëèñü ê áëèæàéøåé æåëåçíîäîðîæíîé ñòàíöèè, ýòî áûëî ãäå-òî â ðàéîíå ñ.Ëèíåéíîå. Òàì íàñ ñòàëè ðàçìåùàòü â êðàñíûå âàãîíû, êîòîðûå íàâñåãäà îñòàëèñü â ìîåé ïàìÿòè. Òåïåðü, êîãäà âèæó òàêèå âàãîíû, âñïîìèíàþ ñâîå ãîðüêîå ïóòåøåñòâèå èç ðîäíîé Êàëìûêèè â íåèçâåñòíóþ òîãäà Ñèáèðü.
Î òîì, êàê ìû ïåðåíåñëè ýòîò íåëåãêèé ïóòü, ñëåäóåò ðàññêàçàòü îñîáî. Äâåðè âàãîíà áûëè çàêðûòû, è ó äâåðåé ñòîÿëà îõðàíà. Íå çíàþ, ÷åì çàòîïèëè ïå÷êó, íî âçðîñëûå ñòàëè âàðèòü ÷àé. Ýòî âñå, ÷òî áûëî èç ïèùè. Âàãîíû îòêðûâàëèñü òîëüêî íà ñòàíöèÿõ. Òàì ñòàëè âûäàâàòü êèïÿòîê, õëåá, à èíîãäà äàæå ÷òî-òî ïîõîæåå íà ñóï. ×åì äàëüøå åõàëè, òåì ñòàíîâèëîñü õîëîäíåå. Ïî÷òè íà êàæäîé ñòàíöèè êàæäîå óòðî ïîäõîäèëè ëþäè ñ íîñèëêàìè è ñïðàøèâàëè: "Ìåðòâûå åñòü?". Ê ñ÷àñòüþ, èç íàøåãî âàãîíà ìåðòâûõ íå âûíîñèëè.
Òàê ìû åõàëè äîëãî. Íàêîíåö, íàø ïîåçä ïðèáûë íà ñòàíöèþ Êà÷à Êðàñíîÿðñêîãî êðàÿ. ß óâèäåë ìíîæåñòâî ñàííûõ óïðÿæåê è ìóæèêîâ â òóëóïàõ. Îêàçûâàåòñÿ, êàëìûêàì íåëüçÿ áûëî ïðîæèâàòü íà æåëåçíîäîðîæíûõ ñòàíöèÿõ, ïîýòîìó ïîäâîäû ïðèåõàëè çà íàìè, ÷òîáû ðàçâåçòè ïî ìåñòíûì ñåëàì.
Íàñ ðàññàäèëè ïî ñàíÿì è ïîâåçëè ÷åðåç ãóñòîé ëåñ. Ìîðîç áûë æåñòîêèé, âåäü ñòîÿëà ñåðåäèíà ÿíâàðÿ 1944 ãîäà. Óêóòàííûå ìàëûøè ïàäàëè ñ ñàíåé íà ñíåã è ïëàêàëè. Íåñêîëüêî ðàç ñ ñàíåé óïàë è ÿ. Âèäèìî, ðàññòîÿíèå áûëî íåáîëüøîå, è ìû áûñòðî äîåõàëè äî ìåñòà. Âñåõ íàñ ðàçìåñòèëè â äâóõýòàæíîì, ïëîõî ïðèñïîñîáëåííîì äëÿ æèëüÿ ïîìåùåíèè. Ýòî áûë êëóá ïîñåëêà Ïàìÿòè 13 áîðöîâ Åìåëüÿíîâñêîãî ðàéîíà Êðàñíîÿðñêîãî êðàÿ.
Ïðîæèâàÿ â êëóáå, íàøè ðîäèòåëè õîäèëè ïî êâàðòèðàì è ïðîñèëè õîçÿåâ, ÷òîáû îíè ðàçðåøèëè ñâàðèòü ÷òî-ëèáî ïîåñòü. Ó áîëüøèíñòâà ññûëüíûõ íå áûëî ñðåäñòâ íà ïðîïèòàíèå äàæå íà ïåðâûå äíè. Ïîýòîìó ìíîãèå ñòàëè õîäèòü ïî äâîðàì ñèáèðÿêîâ è ïðîñèòü ìèëîñòûíþ. Ìíîãèå ñèáèðÿêè ñ ïîíèìàíèåì îòíîñèëèñü ê íàøåìó ïîëîæåíèþ è îõîòíî ïîìîãàëè, ÷åì ìîãëè. Äàâàëè ïðîäóêòû ïèòàíèÿ, òåïëûå âåùè. Áûëè è òàêèå, êîòîðûå ïðè âèäå íàñ çàêðûâàëè äâåðè, âûïóñêàëè ñîáàê. Òàê áûëî â ïåðâûå ìåñÿöû è ãîäû ññûëêè.
Ââèäó íåâîçìîæíûõ óñëîâèé æèçíè íàøà ñåìüÿ â èþíå-èþëå 1944 ãîäà èç ïîñåëêà Ïàìÿòè 13 áîðöîâ ïåðååõàëà íà ñòàíöèþ Êà÷à. Ê òîìó âðåìåíè ñ ôðîíòà âåðíóëñÿ îòåö. Ðîäèòåëè óñòðîèëèñü íà ðàáîòó íà èçâåñòêîâûé çàâîä. Æèòü ñòàëî ÷óòî÷êó ëåã÷å, ïîòîìó ÷òî êàëìûêîâ çäåñü áûëî 5-6 ñåìåé, è ñèáèðÿêè ïîääåðæèâàëè íàñ.
Îñåíüþ 1945-ãî ÿ ïîøåë â ïåðâûé êëàññ íà÷àëüíîé øêîëû íà ñò. Êà÷à. ß çíàë ìàëî ðóññêèõ ñëîâ, íî ñòàðàëñÿ íå îòñòàâàòü îò äðóãèõ. Ïîìíþ ñâîèõ ïåðâûõ ó÷èòåëåé: Èâàíà Èâàíîâè÷à è Ìàðèþ Ìàòâååâíó, îíè íàì äàëè õîðîøèå çíàíèÿ. Íî â ýòîé øêîëå ÿ ïðîó÷èëñÿ íåäîëãî.
Ëåòîì 1949 ãîäà ìû âûíóæäåíû áûëè âåðíóòüñÿ â ïîñåëîê Ïàìÿòè 13 áîðöîâ, ïîòîìó ÷òî êîìåíäàòóðà âñå-òàêè çàñòàâèëà íàñ ïîä÷èíèòüñÿ ñâîèì ïðàâèëàì. Çäåñü ðàñïîëàãàëñÿ ñòåêîëüíûé çàâîä, êîòîðûé âûïóñêàë ïîë-ëèòðîâûå áóòûëêè, ñòåêëà äëÿ ëàìï, êðûøêè è äðóãèå èçäåëèÿ. Ñþäà óñòðîèëèñü ìîè ðîäèòåëè. Ìíå ïðèøëîñü ïîéòè â 4 êëàññ íà÷àëüíîé øêîëû, ïî îêîí÷àíèè êîòîðîé áûë ïåðåâåäåí â ñðåäíþþ.
 ïîñåëêå ïðîæèâàëî, íàâåðíîå, ñåìåé 200-250 íàøèõ ñîïëåìåííèêîâ, è ó÷åíèêîâ-êàëìûêîâ â øêîëå áûëî ìíîãî.  òå ãîäû øêîëüíèêè ïðèíèìàëè ó÷àñòèå â óáîðêå êàðòîôåëÿ â ñîñåäíèõ êîëõîçàõ.  ñåäüìîì êëàññå óáèðàë êàðòîôåëü, íà ïîëå íàñ âîçèëè íà òîãäàøíèõ ìàøèíàõ ÇÈÑ-5. Âèäèìî, èç-çà òîãî, ÷òî áûë ïëîõî îäåò, êîïàÿñü â ñûðîé çåìëå, ÿ ïðîñòûë è çàáîëåë. Ðîäèòåëè íå èìåëè âîçìîæíîñòè êóïèòü ýôôåêòèâíûå ëåêàðñòâà äëÿ ëå÷åíèÿ, è îíî çàòÿãèâàëîñü. Âûëå÷èòüñÿ è ñíîâà âñòàòü íà íîãè ìíå ïîìîãëè ìåñòíûå æèòåëè, îñîáåííî ìåäèöèíñêèé ïåðñîíàë ïîñåëêîâîé áîëüíèöû. Ñïàñèáî èì áîëüøîå!
Ïîñëå âûçäîðîâëåíèÿ, ãäå-òî âåñíîé, ÿ âåðíóëñÿ â øêîëó. Õîðîøî ïîìíþ: êîãäà ÿ çàøåë â êëàññ, îäíîêëàññíèêè çàõëîïàëè â ëàäîøè, ïðèâåòñòâóÿ ìîå âîçâðàùåíèå ê ó÷åáå ïîñëå òÿæåëîé áîëåçíè. Ìíå áûëî î÷åíü ïðèÿòíî. Ïîñëå óðîêîâ â øêîëå ìû, äåòè êàëìûêîâ, ñîáèðàëèñü è øëè íà ïîëÿ ñîñåäíèõ êîëõîçîâ ñîáèðàòü ïðîøëîãîäíèå ïðîìåðçøèå êàðòîôåëèíû äëÿ ëåïåøåê. Áûâàëî òàê: ãðóïïà ðåáÿò êîïàåòñÿ â çåìëå, à íàä íàìè ñòàÿ âîðîíîâ êðóæèò. Ïîðîé êàçàëîñü, ÷òî ìû ñîðåâíóåìñÿ: êòî èç íàñ ïðîâîðíåå. Êàêèìè âêóñíûìè êàçàëèñü òîãäà íàì ëåïåøêè èç ì¸ðçëîé êàðòîøêè. Ðàçâå ýòî çàáûòü! Ëåòîì ïîñëå óðîêîâ ìû õîäèëè ñîáèðàòü ÿãîäû, à ïîòîì ïðîäàâàëè èõ íà áàçàðå. Âîò òàê ìû, äåòè ïîñëåâîåííûõ ëåò, çàðàáàòûâàëè ñåáå íà õëåá, íà ñâîå ñóùåñòâîâàíèå.
Ïîñëå îêîí÷àíèÿ ñåäüìîãî êëàññà ÿ ïî ñîâåòó ðîäèòåëåé ïðîäîëæèë ó÷èòüñÿ è ïîøåë â âîñüìîé êëàññ. Íî íàäî áûëî çàïëàòèòü 150 ðóáëåé çà îáó÷åíèå. Òàêèõ äåíåã ó íàñ íå áûëî, è ÿ íàïèñàë çàÿâëåíèå íà èìÿ äèðåêòîðà øêîëû. Òàê ìíå ðàçðåøèëè ó÷èòüñÿ äàëüøå. Æåëàÿ êàê-òî ïîìî÷ü ðîäèòåëÿì âîñïèòûâàòü ìàëûøåé (ê òîìó âðåìåíè â ñåìüå áûëî òðîå äåòåé), ÿ êàæäûå êàíèêóëû ëåòîì ïàñ æåðåáÿò, è òàê áûëî òðè ãîäà ïîäðÿä.
 1957 ãîäó êàëìûêè ñòàëè ñîáèðàòüñÿ äîìîé, íà ðîäèíó. Íàøà ñåìüÿ òîæå íà÷àëà îá ýòîì äóìàòü. Ïîñëåäíèå ñåìüè êàëìûêîâ, â òîì ÷èñëå è íàøà, âûåõàëè èç Ñèáèðè 8 àïðåëÿ 1959 ãîäà. 22 àïðåëÿ 1959 ãîäà ìû âîçâðàòèëèñü â ðîäíóþ Êàëìûêèþ è îñòàíîâèëèñü íà ïîñòîÿííîå ìåñòî æèòåëüñòâà â ñîâõîçå "Ãàøóíñêèé" ßøêóëüñêîãî ðàéîíà.
ßêîâ ÖÀÒÕËÀÍÎÂ,
âåòåðàí ïåäàãîãè÷åñêîãî òðóäà

Äàëí òàâí šèë õîîðàí öóã õàëüìã óëñèã îëí ³ìòí³ õîðòíä òîîëàä, õàð ã´ð³ð öààšëà õàðºóëàä, ò´ðñêí ºàçð-óñíàñíü õîë Ñèâðèí ºàçðóð í¢¢ëºñìí. Àðâí ºóðâí šèëèí òóðøàðò ìàíà ààâ-ýýšíð áîëí ýê-ýöêíð ê¢¢í³ ºàçðò ´ëñ³ä-ò¢ð³ä, ê¢íä õàð ê´äëìøò ê´äë³ä, êåñã çîâëœ äààš ºàðñìí. ªóíäë ò´ðõä, êåñãíü òåð öàãò ê¢÷ð-ê¢íäèã äààš ÷àäñí óãà, ´ëñ³ä-çîâàä, ãåìí³ä-äààðàä õààëºäàí ´œãðñìí. Ìèíè íàºö ýýš Õààëº áàñ õîë õààëºèã äààš ÷àäñí óãà, çóóðàí ´œãð³ä, ê¢¢í³ ºàçðò ì´œêèíä ¢ëäâ. Ýí ºàøóòà 75 šèëèí ´´íèí ´ìí ´ðãíä ä³ê³ä íåã ýœêð ýýš³í òîäëš, ýí¢í³ ÷èð³ä ê¢¢í³ ºàçðò ¢ëäñí öóã õàëüìã óëñò íåð³äš áè÷ã³í áè÷š³í³â. Ê¢íäò³ ýœêð íàºö ýýš Õààëº!
“Äàëí òàâí šèë³ óóšìàñ òàíä äóóäâð êåš óóºí Ñâåòëàíà çå ꢢêíòí ýí áè÷ã áè÷š³í³. "Ìåíäâò!" ãèš òàíä áè÷š ÷àäšàõøâ, þœãàä ãèõë³ òà íàðòà ñ³³õí îð÷ëœãàñ õîëüšàä ñ³³íè îðíä éîâíàò. Áèäí íåã-íåã³í òàíüš ìåäñí óãàâèäí, òåð áèéíü öóñàðí áîëí ³ìí-ñóäöàðí îíüäèíä õîëâàòàâèäí. Êðàñíîÿðñê êðàé òàë òåìöš éîâñí âàãîíä ¢âëèí šèœãë êèèòíä ãåìèí 碢ë³ð, ñåäêëèí ç´â¢ð³ñ ê´ëò³ ºóðâí àëòí áîëñí ꢢê³í ´í÷ð¢ë³ä ¢ëä³ââò. Àêàä þìí, éîðòà Õààëº ãèš íåð òàíä ýê-ýöêòí ´ã÷.
Ìàäíèã áè÷êí öàãò ýê-ýöêíð áîëí õàì-õîøà á³³äã ìåä³òíð òóóâðèí òóñêàð íóóâ÷èí³ð ꢢíääã áèë³. ¥äã³ öàãà á³³äë òàëäàí, áèäí òåð ºàøóòà öàãèã òîäëš, äåêàáðü ñàðèí 28-ä ñàíëûí ¥äð òåìäãëí³âèäí. Òàíà òóñêàð áè ýìã ýê³ñí áîëí ýê³ñí ñîœñš-ìåäš éîâëàâ. Õàëüìãóäûã öààšëà õàðºóëõä òà õ´ðí í³³ìò³ á³³šèò. Áè îäà òàíàñ íàñàðí õîéð õîëâàí àõâ. Èèì áຠ䢢âð, ºàë-º³³çœ, ³ìäèí šèðºëä áàéðëõ öàãòàí ´œãðšò. Òàíüš-ìåäš éîâñí óëñèí òîäëâðàð òà ê´äëìø÷, ê¢ö³œã¢, öàºàí ñàíàòà, ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ ê¢í á³³šò. Ìîõëàí Áååâ³ ãèäã ê¢¢í³ îòõí ꢢêíü áèë³ò. Èê ×îíñà àäºóä àâðíà ìàíà íàºö ààâëà ͳäâä³ Ëàðèë³ šèðºëèí íåã šèñ³íä õàðºàä, ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëº³ä, ꢢêä³í ´ñê³ä Àðºìšèí áåë÷ð ãèäã õîòíä á³³ðøëšèò. Íàºö ààâ ì´ðä ´ñêš ñóðºäã ýâò³-äîâòà, êåëíè áèëãò³ ê¢í á³³š. Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ öàãò Òåœ ºîë äååð áîëñí á³ðëä³íä ç´ðìã êåâ³ð õîðòíëà íîîëäš éîâàä, ͳäâä³ Ëàðè ³ìí³ñí õàºöš. Àâàëüíü ´œãðñí³ òóñê èòêë öààñ àâ÷êàä, òà éèð èê³ð óðóäš çîâšèò. ²³ìøãò³ ä³³í³ öàãò ÿºš ºóðâí ꢢê³í ´ñêš ºàðèíü ºàíçºä, ê´ëèíü ä´ð³ä ê¢ðãõ¢â ãèñí ñàíàí òàíèã ¢¢ì¢ëñíü ìàºä óãà. Íåâ÷ê ç¢ðê³í áàòëàä, ꢢêä³í àñðõ-ñóðºõ àðº õ³³š³ñí öàãëà öóã õàëüìãóäûã öààšëà õàðºóëâ. Ìèíè ýê, Áîîâà ꢢêíòí í³³ìò³, Äóäëàí çóðºàòà áîëí îòõí Áîëõà ꢢêíòí ä´íò³ á³³ñìí. Àðºìšèí áåë÷ð õîòíä äàëà ñàëäñ ìàø躳ð èðš ´äðèí ´ð³ëä öóãòàºèíü Äèâíîå ñòàíöàñ ìàë ç´´äã óëàí òàñìòà âàãîäò ñóóëºàä, Êðàñíîÿðñê êðàé òàë àâàä ºàðâ.
Íàºö ýýš ìèíü, òà õóó÷òà áîëñí áèéíü ýâð³í õîò óãà ¢ëä³ä, ꢢêä³í õ³ë³º³ä, äóëàëàä êèëìš³í ´ã³ä, êèèòí âàãîíä èê³ð ãåìí³ä õààëºäàí ñ³³º³í õ³³šèò. Ìàíà ýê Áîîâà í³³ìò³ ꢢêí á³³â÷í, òåð ºàøóòà ´äðèã îäà÷í òîäëš ãåé¢ðí³. Òàíà öîãöèã íåã çîãñàëä ñàëäñìóä àâàä éîâš îäñí á³³š. Õ´´ííü ê¢¢í³ ê¢ø öóãëóëäã âàãîí á³³ñíü ìåäãäâ. ªóíäë ò´ðõä, òàíèã îðøàñí ºàçð àëüä á³³õèíü ìåääã àðº óãà, òàíà ¢ê³ðò ì´ðãš ÷àäšàõøâèäí. ¥í÷ð³ä ¢ëäñí ꢢêäèí õàäì ýã÷ ßòàí Êóóêà ´ñê³ä àââ. ªóðâí ꢢêä³ñ îòõí Áîëõà õààëºäàí áàñ ãåìí³ä Êðàñíîÿðñê êðàéèí Òþõòåñê ðàéîíà íåã ñåë³íä ´œãðâ. Áîîâà Äóäëàí õîéð óéí áຠíàñàí Ñèâðò äàâóëàä, îëíà õîðìàä áàãòš ò´ðñêí ºàçðòàí õ³ðš èðâ. Öàºàí ñåäêëò³ á³³ðí ³ìòí, à⺠×îãëîœã ãåëœ, Êóóêà ºàºà ýäí³ ò´ëšëòä èê íèë÷³í ê¢ðãñìí. Õîéð ꢢêíòí àðâòàºàñí àâí ãåñ³í òåš³õèí ò´ë³ õàð ê´äëìøò éîâñìí. Õàð ñàíàòà Ñòàëèí³ çàêâðàñ èøò³ ñóðºóëü ñóðäã à𺠢ëäâ÷í õîéð ꢢêíòí ¢ðäò³í ýðê áèø ñóðºóëü ´ãõ³ð øóíš ç¢òêš éîâñìí. "Îëí ³ìòíë³ íè-íåãí á³³òí, íåã-íåã³í õ³ë³º³ä, ÷àäñàðí í´êä áîëòí. Ñóðºóëü òàíà àëòí èðã÷ áîëõ. Èèì ´ëç³ò³ öàãëà á³³ñíä³í áàéðëõ êåðãò³" ,-ãèš ìàíà ýê Áîîâà ìàäíä áîëí à÷íð-çååíðò³í îíüäèí êåëš ñåëâã ´ãäã áèë³.
Áè áîëõëà 1957 šèëä Õàëüìã Òàœº÷ ä³êí³ñ ´ðãšš áîñõãäšàñí šèëä ò´ðš ºàðëàâ. Õàëüìã óëñèã öààšëà ýñ õàðºóëñí áîëõëà,òà íàìàã òààëš ´ñêš, ìèíè ê¢ö³ìšä áàéðëõ áèë³ò. Íàìàã ýìã ýê Õð ýœêðëš ´ñêâ, ýýšèí ñóðºìš ´ãñìí. Áຠöàãòàí òà Õðëà ¢¢ðëš éîâñí á³³šèò. Õ´´ííü Áîîâà ꢢêíòí Õðèí áåð áîëâ. Èèì ñ³³õí šèðºëèã òà ýñ ¢çñèã ñàíõëà õàðì áîëíà. Áîîâà ꢢêíòí ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðš èð³ä, Öåëèíí ðàéîíà "Ñòðàíà Ñîâåòîâ" ñîâõîçä ä´÷í šèëä³í ñààëü÷àð ê´äëâ. Îëí šèëä³í ¢íí êåâ³ð ê´äëñí ò´ë³ä³í êåñã à÷ëâðàð à÷ëãäš, òîîìñðòà ê¢í áîëñìí. Äóäëàòí àâàëüòàºàí "Ðîäèíà" ýäë-àõóä õ´´÷íð áîëš ê´äë³ä, áàñ ê¢íäò³ áîëš éîâñìí. Áîîâà Äóäëàí õîéðòí ýê-ýöêèííü íåðèã ºóòàëãî šèðºëèí ÿìàðàí÷í àäðóä òåñ³ä 9 çå, 14 çååíöð òàäíäàí áåëãëâ.
Ýœêð íàºö ýýšì! Òà õ´ðí í³³ìí šèë ³ìä éîâñíòí òàñ ê´ñð³ áèø. Òà ýñ ¢çñèã, ýñ ìåäñèã, ýñ áàéðëñèã òåœãð-áóðõí ìàäíä çàÿâ. Ìàäíä ê¢ðñí áàò çàœ, ó ñåäêë-³ìäðëèí öîë✠áîëš ¢çãäí³. ¥äã³ öàãò õàëüìãóä ²ð³ñ³í õàíüä íèèò³ ñ³³õí á³³í³. Òàíà îëí çååíð äååä ñóðºóëüòà, áàãøèí, ýì÷èí, ñåë³í³ ýäë-àõóí õàëõèí ýðäìò³. Îäà òàíà ꢢêäòí áèéñíü à÷íð-çååíðò³ ýýšíð áîëíà. Òà ìàíà ³ìäðëèí ýêí-ýêëö áîëí áàò óë áîëšàíàò. Šèë áîëºí äåêàáðü ñàðèí 28-ä áèäí ààâ-ýýšíðèííü áîëí ýëãí-ñàäíàííü ñàíë òåâ÷š óð-äååš³í íåð³äí³âèäí. ѳ³íè îðíä ò´ðš ìàäíäàí šèðºë çàÿõ áîëõèòí îëí Äååäñ Áóðõä ´ðø³òõ³!”
Ñâåòëàíà ÑÓÊÒÓÅÂÀ

Ãîäû íåçàêîííîé äåïîðòàöèè, íåñîìíåííî, îñòàíóòñÿ â ïàìÿòè êàëìûöêîãî íàðîäà íàâñåãäà. Ñêîëüêî îáèä è óíèæåíèé èñïûòàëè íåâèííûå ëþäè çà ãîäû ññûëêè. Ñêîëüêèõ ðîäíûõ, áëèçêèõ äåòåé è ðîäèòåëåé íàâñåãäà îñòàëîñü â õîëîäíîé ñèáèðñêîé çåìëå, ìíîãèå ñåìüè ïîãèáëè ïîëíîñòüþ.
Î òðàãåäèè îäíîé êàëìûöêîé ñåìüè ìû õîòåëè áû âàì ïîâåäàòü.
Òàãèðîâà Áÿáÿ ×îëü÷àåâíà æèëà â ï.Áàëûê Ïðèþòíåíñêîãî ðàéîíà. Äî âûñûëêè, â 1942 ãîäó, ó÷èëàñü â 5 êëàññå, â øêîëå ñåëà 1 Óëüäþ÷èíû, êîòîðîå íàõîäèëîñü â 12 êèëîìåòðàõ îò ðîäíîãî õîòîíà. Áÿáÿ ñî ñâåðñòíèöàìè õîäèëà â øêîëó ïåøêîì, èíîãäà îñòàâàëàñü íî÷åâàòü ó ðîäñòâåííèêîâ. Ñëûøàëñÿ ãóë âîåííûõ ñàìîëåòîâ, ðàçäàâàëèñü îòãîëîñêè ÷àñòûõ áîìáàðäèðîâîê. Ýòî îçíà÷àëî, ÷òî âîéíà áûëà ñîâñåì áëèçêî. Äåâî÷êà ñòàëà áîÿòüñÿ õîäèòü â øêîëó è áðîñèëà ó÷åáó.
Îòåö, Òàãèðîâ ×îëü÷à Íàìèíîâè÷, ñ íà÷àëîì âîéíû óø¸ë íà ôðîíò. Áÿáÿ áûëà äîìà è ïîìîãàëà ìàìå, ïðèãëÿäûâàÿ çà ìëàäøèì áðàòèøêîé Êîëåé. Åìó áûë òîëüêî ãîäèê.  êîíöå 1943 ãîäà â ñåëî íåîæèäàííî ïðèåõàëè ñîëäàòû. Ìà÷åõà Áÿáè, Çóëà Ìàíäæèåâíà, ðàáîòàëà óáîðùèöåé â ìåñòíîì ìàãàçèíå. Îíà áûëà íà ðàáîòå, êîãäà âîåííûå ïðèøëè ê íèì â äîì. Îñìîòðåâ ïðîñòóþ îáñòàíîâêó â äîìå, îíè ñïðîñèëè, ãäå îòåö. Áÿáÿ îòâåòèëà, ÷òî îí íà ôðîíòå. À íà ðàññâåòå èõ ðàçáóäèë íàñòîé÷èâûé ñòóê â äâåðü.  äîì âîøëè ñîëäàòû, êîòîðûå îáúÿâèëè î âûñåëåíèè è âåëåëè ñîáèðàòüñÿ â ñðî÷íîì ïîðÿäêå, ïðèòîì áðàòü ñ ñîáîé òîëüêî ñàìîå íåîáõîäèìîå. Âñåõ ñîáðàëè â êîëõîçíîé êîíòîðå è ïðîäåðæàëè öåëûé äåíü.
Íàèáîëåå ïðàêòè÷íûå è îñâåäîìë¸ííûå âçÿëè ñ ñîáîé çàðàíåå çàãîòîâëåííûå ïðîäóêòû è ò¸ïëûå âåùè. Ñåìüÿ Áÿáè âçÿëà òîëüêî òî, ÷òî óñïåëè ñîáðàòü. Ìà÷åõà, îñòàâøèñü ñ ðåá¸íêîì íà ðóêàõ, ïîïðîñèëà îòïóñòèòü äåâî÷êó âçÿòü åù¸ êîå-÷òî äëÿ îáèõîäà. Áÿáþ îòïóñòèëè. Îíà âçÿëà èç äîìà íåáîëüøîé êîòåëîê è êîâðèê. Åé î÷åíü õîòåëîñü âçÿòü ìàëåíüêóþ ýìàëèðîâàííóþ êàñòðþëþ, êîòîðóþ â ñåìüå íàçûâàëè “Âàëèíîé”. Êîãäà-òî ïåðåä âîéíîé å¸ êóïèëà ìàìà äëÿ Âàëè. Òàê çâàëè ìëàäøóþ ñåñòð¸íêó Áÿáè, íî îíà óìåðëà îò êîðè, à êàñòðþëþ ïðîäîëæàëè íàçûâàòü "Âàëèíîé". Áÿáÿ çàõâàòèëà è 帅 À âåäü ó êðîâàòè ñòîÿëè å¸ ò¸ïëûå âàëåíêè, íà ïå÷è ñóøèëàñü îâå÷üÿ øåðñòü, è ìîæíî áûëî èç íå¸ ñâÿçàòü íîñêè. Íî èñïóãàííàÿ, ðàñòåðÿííàÿ äåâî÷êà ýòè î÷åíü íóæíûå âåùè äëÿ ñèáèðñêîé æèçíè íå âçÿëà. Òåì áîëåå, ÷òî ìà÷åõà åé ñêàçàëà, ÷òî íåñòè ìíîãî âåùåé ó íèõ íåò ñèë. Âñåõ ïîãðóçèëè â àìåðèêàíñêèå ñòóäåáåêêåðû, îòïðàâèëè íà æåëåçíîäîðîæíóþ ñòàíöèþ Äèâíîå, çàòîëêàëè â òîâàðíûå âàãîíû è ïîâåçëè â íåèçâåñòíîñòü…
Òàãèðîâû ïîïàëè â ïîñåëîê Íîâîëîêòåâêó Èøèìñêîãî ðàéîíà Òþìåíñêîé îáëàñòè. Èõ ïîñåëèëè â äîì, ãäå æèëè äâå ñåñòðû.  äîìå íè÷åãî, êðîìå ãðóáî ñêîëî÷åííûõ íàð, íå áûëî. Åëè òîëüêî âàðåíóþ êàðòîøêó è ïèëè âîäó.
 1948 ãîäó áðàòèøêà ïðîñòóäèëñÿ, è ìàòü ïîëîæèëè ñ íèì â ðàéîííóþ áîëüíèöó. Îäíàæäû Áÿáÿ, âçÿâ ñ ñîáîþ áóòûëî÷êó ìîëîêà è íåñêîëüêî âàð¸íûõ êàðòîôåëèí, íàâåñòèëà èõ. Êîëÿ áûë ðàä åé, ïîåë è âåñåëî èãðàë ñî ñâîåé ñòàðøåé ñåñòðîé. Íî áóêâàëüíî íà äðóãîé äåíü, ïîñëå òîãî, êàê Áÿáÿ íàâåñòèëà èõ, îí óìåð. Óæå íà ðîäèíå, ïîñëå âîçâðàùåíèÿ èç Ñèáèðè, âñïîìèíàÿ î í¸ì, ïîæèëàÿ æåíùèíà ãîðåâàëà. Ìà÷åõà, íå îòëè÷àâøàÿñÿ êðåïêèì çäîðîâüåì, ïîñëå óòðàòû ñûíà íà÷àëà áîëåòü.
 Ñèáèðè Áÿáÿ ïîäðîñëà, ñòàëà ðàáîòàòü è óõàæèâàòü çà áîëüíîé ìà÷åõîé. Îòåö ÷àñòî ãîâîðèë, ÷òî Áÿáÿ, åñëè áóäåò çäîðîâîé, ïðîäîëæèò ðîä è íå äàñò èñ÷åçíóòü åãî èìåíè.  äåòñòâå, âîçìîæíî, â ñèëó ñâîåãî âîçðàñòà îíà íå ïðèäàâàëà ýòèì ñëîâàì áîëüøîãî çíà÷åíèÿ. Íî îíè îêàçàëèñü ïðîðî÷åñêèìè.
Åäèíñòâåííàÿ èç áîëüøîé ñåìüè, óöåëåâøàÿ â ññûëêå Áÿáÿ âûðàñòèëà è âîñïèòàëà ïÿòåðûõ äåòåé. Îíà ðàäîâàëàñü èõ óñïåõàì, à äåòè ñîçäàëè ñâîè ñåìüè. Áÿáÿ ×îëü÷àåâíà Àðçàåâà (â äåâè÷åñòâå Òàãèðîâà) óñïåëà óâèäåòü âíóêîâ è ïðàâíóêîâ, êîòîðûå íåñóò â ñåáå ãåíû å¸ ðîäà.

×òî äåëàòü, åñëè ïðè ðåãèñòðàöèè íà ïîðòàëå ãîñóñëóã âûäàåòñÿ îøèáêà "ÑÍÈËÑ óæå ñóùåñòâóåò"?
Âàëåíòèíà Î×ÈÐÎÂÀ
ã.Ýëèñòà
Çà ðàçúÿñíåíèÿìè ìû îáðàòèëèñü â îòäåë ïåðñîíèôèöèðîâàííîãî ó÷åòà Îòäåëåíèÿ ÏÔÐ ïî ÐÊ:
- Îøèáêà âîçíèêàåò, åñëè ó ïîëüçîâàòåëÿ äâå íåïîäòâåðæäåííûå ó÷åòíûå çàïèñè íà îäèí íîìåð ÑÍÈËÑ. Ðåêîìåíäóåì ïîäòâåðäèòü îäíó èç íèõ. Äëÿ ýòîãî îáðàòèòåñü ñ ïàñïîðòîì è ÑÍÈËÑ â Óïðàâëåíèå ÏÔÐ ïî ìåñòó æèòåëüñòâà.
 Îòäåëåíèè òàêæå íàïîìíèëè, ÷òî ñòðàõîâîé íîìåð èíäèâèäóàëüíîãî ëèöåâîãî ñ÷åòà (ÑÍÈËÑ) - ýòî ãëàâíûé èäåíòèôèêàòîð ëè÷íûõ äàííûõ ðîññèéñêèõ ãðàæäàí â ñèñòåìàõ îáÿçàòåëüíîãî ïåíñèîííîãî è ìåäèöèíñêîãî ñòðàõîâàíèÿ.
Ýòîò íîìåð, à òàêæå äàííûå î ôàìèëèè, èìåíè è îò÷åñòâå, ïîëå çàñòðàõîâàííîãî ëèöà, ñâåäåíèÿ î äàòå è ìåñòå åãî ðîæäåíèÿ è äàòå ðåãèñòðàöèè â ñèñòåìå îáÿçàòåëüíîãî ïåíñèîííîãî ñòðàõîâàíèÿ ñîäåðæàòñÿ íà ñòðàõîâîì ñâèäåòåëüñòâå (òàê íàçûâàåìàÿ "çåë¸íàÿ êàðòî÷êà", âûäàâàåìàÿ âñåì çàñòðàõîâàííûì ëèöàì).
Ïðè àíàëèçå áàçû äàííûõ çàñòðàõîâàííûõ ëèö â òåððîðãàíàõ ÏÔÐ ðåãèîíà âûÿâëÿþòñÿ ñëó÷àè, êîãäà îäíî çàñòðàõîâàííîå ëèöî èìååò äâà è áîëåå ñòðàõîâûõ ñâèäåòåëüñòâ ñ ðàçíûìè ñòðàõîâûìè íîìåðàìè. Ïðîáëåìà êðîåòñÿ â òîì, ÷òî ïðè ìíîæåñòâåííîé ðåãèñòðàöèè ñâåäåíèÿ, ïðåäñòàâëåííûå ñòðàõîâàòåëÿìè, îòðàæàþòñÿ ÷àñòÿìè íà ðàçíûõ ëèöåâûõ ñ÷åòàõ.
Ïîýòîìó â ñëó÷àå, åñëè ó çàñòðàõîâàííîãî ëèöà â íàëè÷èè èìååòñÿ äâà èëè áîëåå ñòðàõîâûõ ñâèäåòåëüñòâ îáÿçàòåëüíîãî ïåíñèîííîãî ñòðàõîâàíèÿ ñ ðàçíûìè íîìåðàìè èíäèâèäóàëüíûõ ëèöåâûõ ñ÷åòîâ, åìó íåîáõîäèìî îáðàòèòüñÿ â òåððèòîðèàëüíûé îðãàí Ïåíñèîííîãî ôîíäà ïî ìåñòó æèòåëüñòâà, èìåÿ ïðè ñåáå äîêóìåíò, óäîñòîâåðÿþùèé ëè÷íîñòü, òðóäîâóþ êíèæêó è âñå ñòðàõîâûå ñâèäåòåëüñòâà.
Ïîñëå ïðîâåäåííîãî àíàëèçà ïðåäñòàâëåííûõ äîêóìåíòîâ è ïîäòâåðæäåíèÿ ïðèíàäëåæíîñòè ñâåäåíèé, ñîäåðæàùèõñÿ íà èíäèâèäóàëüíûõ ëèöåâûõ ñ÷åòàõ, ñîòðóäíèêè ÏÔÐ ïðåäëîæàò çàñòðàõîâàííîìó ëèöó çàïîëíèòü çàÿâëåíèå îá îáúåäèíåíèè èíôîðìàöèè íà îäíîì èíäèâèäóàëüíîì ëèöåâîì ñ÷åòå.
 ðàìêàõ òàêîé ïðîöåäóðû âîçìîæíû äâà âàðèàíòà:
1) îäèí ÑÍÈËÑ áåðåòñÿ â êà÷åñòâå îñíîâíîãî è ê íåìó äîáàâëÿåòñÿ èíôîðìàöèÿ ïî äðóãèì ñ÷åòàì;
2) îòêðûâàåòñÿ íîâûé ÑÍÈËÑ, íà êîòîðûé áóäóò çà÷èñëåíû äàííûå ïî óæå èìåþùèìñÿ ñâèäåòåëüñòâàì.
 îáîèõ ñëó÷àÿõ ó ãðàæäàíèíà îñòàíåòñÿ òîëüêî îäèí ÑÍÈËÑ, à ëèøíèå áóäóò çàêðûòû. Ïîñëå ýòîãî âàæíî ïðîâåðèòü, ÷òîáû ðàáîòîäàòåëü îáíîâèë èíôîðìàöèþ è ïåðå÷èñëÿë ñòðàõîâûå âûïëàòû ïî ïðàâèëüíîìó íîìåðó ñâèäåòåëüñòâà.

ß ÿâëÿþñü èíäèâèäóàëüíûì ïðåäïðèíèìàòåëåì, õîòåë áû ïîëó÷èòü ðàçúÿñíåíèå ïî ñòðàõîâûì âçíîñàì: î ñðîêàõ óïëàòû, îá îòâåòñòâåííîñòè çà íàðóøåíèå ñðîêîâ óïëàòû.
Ýðäíè ÌÀÍÄÆÈÅÂ
ã.Ýëèñòà
Íà âîïðîñ ÷èòàòåëÿ îòâå÷àåò çàìåñòèòåëü ðóêîâîäèòåëÿ Óïðàâëåíèÿ Ôåäåðàëüíîé íàëîãîâîé ñëóæáû ïî Ðåñïóáëèêå Êàëìûêèÿ Ìàðèíà Îëåãîâíà ÊÅÊÅØÊÅÅÂÀ:
- Óïðàâëåíèå Ôåäåðàëüíîé íàëîãîâîé ñëóæáû Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè ïî Ðåñïóáëèêå Êàëìûêèÿ íàïîìèíàåò, ÷òî íå ïîçäíåå 31 äåêàáðÿ 2018 ãîäà èíäèâèäóàëüíûå ïðåäïðèíèìàòåëè, à òàêæå ïðèðàâíåííûå ê íèì ëèöà (àäâîêàòû, ìåäèàòîðû, íîòàðèóñû, çàíèìàþùèåñÿ ÷àñòíîé ïðàêòèêîé, àðáèòðàæíûå óïðàâëÿþùèå, îöåíùèêè, ïàòåíòíûå ïîâåðåííûå) îáÿçàíû óïëàòèòü ñòðàõîâûå âçíîñû íà îáÿçàòåëüíîå ïåíñèîííîå è ìåäèöèíñêîå ñòðàõîâàíèå çà 2018 ãîä â ôèêñèðîâàííîì ðàçìåðå.
Çà 2018 ãîäó ðàçìåð ñòðàõîâûõ âçíîñîâ, ïîäëåæàùèõ óïëàòå, ñîñòàâëÿåò 32 385 ðóáëåé, èç íèõ:
26 545 ðóáëåé - âçíîñû íà ÎÏÑ
5 840 ðóáëåé - âçíîñû íà ÎÌÑ.
Óïëàòà âçíîñîâ â ôèêñèðîâàííîì ðàçìåðå ïðîèçâîäèòñÿ íåçàâèñèìî îò ïðèìåíÿåìîãî èìè íàëîãîâîãî ðåæèìà - îáùåãî, ÓÑÍ, ÅÍÂÄ, ÅÑÕÍ èëè ÏÑÍ - ïî îáùèì ïðàâèëàì.
 ñëó÷àå íåóïëàòû ñòðàõîâûõ âçíîñîâ ó èíäèâèäóàëüíîãî ïðåäïðèíèìàòåëÿ âîçíèêàåò çàäîëæåííîñòü, íà êîòîðóþ íà÷èñëÿþòñÿ ïåíè, à òàêæå ïðèìåíÿþòñÿ ìåðû ïðèíóäèòåëüíîãî âçûñêàíèÿ, â òîì ÷èñëå çà ñ÷åò äåíåæíûõ ñðåäñòâ íà ñ÷åòàõ â áàíêàõ, çàðàáîòíîé ïëàòû, èìóùåñòâà äîëæíèêà.
Ïîëó÷èòü ïîäðîáíóþ èíôîðìàöèþ î ïîðÿäêå óïëàòû ôèêñèðîâàííûõ ñòðàõîâûõ âçíîñîâ, ïëàòåæíûå ðåêâèçèòû, à òàêæå ïîìîùü â óêàçàííûõ âîïðîñàõ ìîæíî â íàëîãîâîé èíñïåêöèè ïî ìåñòó ñâîåãî ó÷åòà.

×èòàë â âàøåé ãàçåòå, ÷òî äåïóòàò Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû ÐÔ Áàòîð Àäó÷èåâ âûäåëèë 100 òûñÿ÷ ðóáëåé íà ïðîâåäåíèå øàõìàòíîãî áëèöòóðíèðà, ïîñâÿùåííîãî ïàìÿòè æåðòâ êàëìûöêîãî íàðîäà â ïåðèîä ñòàëèíñêîé äåïîðòàöèè. À êòî èìååò ïðàâî ïðèíÿòü ó÷àñòèå â ñîðåâíîâàíèÿõ?
Âÿ÷åñëàâ ÄÎÐÄÆÈÅÂ
ã.Ýëèñòà
Îòâå÷àåò âèöå-ïðåçèäåíò Êàëìûöêîé øàõìàòíîé Ôåäåðàöèè, ãëàâà è ìýð ã. Ýëèñòû, ïðåäñåäàòåëü Ýëèñòèíñêîãî ãîðîäñêîãî Ñîáðàíèÿ äåïóòàòîâ Âÿ÷åñëàâ ÍÀÌÐÓÅÂ:
- Âûðàæàþ îãðîìíóþ áëàãîäàðíîñòü Áàòîðó Àäó÷èåâó çà ñïîíñèðîâàíèå òóðíèðà ïàìÿòè. Ñîðåâíîâàíèÿ ïî áëèöó ïðîéäóò â Ñèòè ÷åññ õîëëå 28 äåêàáðÿ, â äåíü 75-é ãîäîâùèíû íàñèëüñòâåííîãî âûñåëåíèÿ êàëìûêîâ èç ðîäíûõ ìåñò íà ÷óæáèíó, ãäå îò õîëîäà, ãîëîäà, áîëåçíåé è áåñïðàâèÿ îêîëî ïîëîâèíû êàëìûöêîãî íàðîäà íàâñåãäà îñòàëèñü ëåæàòü â ñíåãàõ Ñèáèðè.
Ïåðåä ïóñêîì ÷àñîâ â òóðíèðíîì çàëå ñîñòîèòñÿ òðàóðíûé ìèòèíã ïî óìåðøèì è ïîãèáøèì â ññûëêå çåìëÿêàì.
×òî êàñàåòñÿ ó÷àñòíèêîâ òóðíèðà, òî îí ïðîéäåò â ÷åòûðåõ ãðóïïàõ.  ïåðâîì èç íèõ áóäóò èãðàòü âåòåðàíû, âî âòîðîì - äåòè Ñèáèðè, â òðåòüåì - ìàñòåðà, â ÷åòâåðòîì - âñå îñòàëüíûå.
Íà ñîðåâíîâàíèÿ ìû ïðèãëàñèëè øàõìàòèñòîâ èç áëèçëåæàùèõ ðåãèîíîâ: Ñòàâðîïîëüñêîãî êðàÿ, Àñòðàõàíñêîé, Âîëãîãðàäñêîé, Ðîñòîâñêîé îáëàñòåé, ×å÷íè, Äàãåñòàíà, Êàáàðäèíî-Áàëêàðèè, Àäûãåè, Êàðà÷àåâî-×åðêåñèè.  îáùåé ñëîæíîñòè ìû îæèäàåì, ÷òî â òóðíèðå ñûãðàþò äî 250 ó÷àñòíèêîâ.
Óòâåðæäåíà êâàëèôèöèðîâàííàÿ ñóäåéñêàÿ êîëëåãèÿ ñîðåâíîâàíèé, äèðåêòîðîì òóðíèðà íàçíà÷åíà ðóêîâîäèòåëü øàõìàòíîé ÐÄÞÑØ Ïîëèíà Åõàåâà.
Óæå âåäåòñÿ ðàáîòà ïî îáåñïå÷åíèþ íîðìàëüíîãî òåìïåðàòóðíîãî ðåæèìà â òóðíèðíîì çàëå. Ïðåäóñìîòðåíû ìåðû ïî îáåñïå÷åíèþ âîçìîæíîãî ïðîæèâàíèÿ ó÷àñòíèêîâ.  ïåðåðûâàõ ìåæäó òóðàìè âñå ìîãóò ïîïèòü ãîðÿ÷èé êàëìûöêèé ÷àé ñ áîðöîêàìè.
×òî äî ïðèçîâ, òî âñå ó÷àñòíèêè âåòåðàíñêîãî òóðíèðà ïîëó÷àò ïðèçîâûå äåíüãè, 30 ïðèçîâ âûäåëåíî íà ó÷àñòíèêîâ òóðíèðà "Äåòè Ñèáèðè". Ïðèçîâûå âîçíàãðàæäåíèÿ ïîëó÷àò ëó÷øèå øàõìàòèñòû ó÷àñòíèêè îñòàëüíûõ òóðíèðîâ.
Òàêèì îáðàçîì, æäåì ëþáèòåëåé øàõìàò íà òóðíèð, ïîñâÿùåííûé ïàìÿòè æåðòâ êàëìûöêîãî íàðîäà âî âðåìÿ ññûëêè.

 ïðåäûäóùåì ÷åòâåðãîâîì íîìåðå ìû çàâåðøèëè ïóáëèêàöèþ âîñïîìèíàíèé ïî÷åòíîãî âåòåðàíà Ð.À.Çîëüâàíîâîé î ïåðåæèòûõ åþ, å¸ ðîäíûìè è áëèçêèìè òÿãîòàõ âî âðåìÿ ñèáèðñêîé ññûëêè êàëìûöêîãî íàðîäà. Âîñïîìèíàíèÿ Ðîçû Àëåêñàíäðîâíû çàïèñàëà å¸ äî÷ü, Òàòüÿíà Äæàìáèíîâà, äèðåêòîð Ýëèñòèíñêîãî ïåäàãîãè÷åñêîãî êîëëåäæà, îòëè÷íèê ïðîñâåùåíèÿ ÐÔ.
"Åñëè áû ó ìåíÿ ñåãîäíÿ ñïðîñèëè, êàêîé áû ïàìÿòíèê Âû ïîñòàâèëè, âñïîìèíàÿ ñèáèðñêîå äåòñòâî, ÿ áû îòâåòèëà: "Øâåéíîé ìàøèíêå Ïîäîëüñêîãî çàâîäà". Ìû ïðèâåçëè å¸ èç Êàëìûêèè, îíà áûëà ïîëó÷åíà çÿòåì çà îòëè÷íóþ ðàáîòó, è íàøà ìàìà îáøèâàëà ëþäåé, çàðàáàòûâàÿ íàì íà õëåá", - ãîâîðèò Ðîçà Àëåêñàíäðîâíà. È â íàøåé íûíåøíåé ïóáëèêàöèè âåòåðàí òðóäà, îòëè÷íèê çäðàâîîõðàíåíèÿ äåëèòñÿ ñâîèìè ìûñëÿìè, ðàçìûøëåíèÿìè î íåîáûêíîâåííîì ïðèðîäíîì òàëàíòå êàëìû÷åê-ìàñòåðèö, ñòîéêîñòè èõ äóõà, óìåíèè äîñòîéíî ïðèíèìàòü óäàðû ñóäüáû, íå ïîçâîëÿÿ ñåáå è ðîäíûì ñëîìèòüñÿ ïîä íàïîðîì íåâçãîä. Ð.À.Çîëüâàíîâà ðàññêàçûâàåò î äðåâíèõ òðàäèöèÿõ êàëìûöêîãî íàðîäà, ïåðåäàþùèõñÿ îò ìàòåðè ê äî÷åðè.
Èõ òàêæå äëÿ "Õàëüìã ¢íí" çàïèñàëà Ò.Í. Äæàìáèíîâà.
Ó õîðîøåãî ìàñòåðà íåò
ïëîõîãî èíñòðóìåíòà
(äðåâíÿÿ ïîñëîâèöà)

* * *
Êàê-òî ìíå îäíàæäû äîâåëîñü ïðî÷èòàòü ñòàòüþ Ãàëäàìû î êàëìûöêèõ æåíùèíàõ, ïðèíÿâøèõ íà ñåáÿ îñíîâíîé óäàð òÿæêîé ýìèãðàíòñêîé äîëè â Àìåðèêå. Àâòîð ïèñàë î ñòîéêîñòè äóõà êàëìû÷êè… Êðàñíîé íèòüþ çâó÷àëà ìûñëü î òîì, ÷òî âî ìíîãîì, áëàãîäàðÿ èñêóñíîìó ðóêîäåëèþ ñòåïíûõ ìàñòåðèö, óìåâøèõ êðîèòü, øèòü, âûøèâàòü, è âûæèëè íàøè ñîîòå÷åñòâåííèêè çà äàëåêèì îêåàíîì. Îíè ïåðâûìè ïðèíÿëè íà ñåáÿ íåâçãîäû, ïîäñòàâèâ ïëå÷î ñâîèì ìóæ÷èíàì, ïîêà îíè èñêàëè ñâîþ íèøó â äàëåêîì è íîâîì ìèðå.
Ìíå ïîêàçàëîñü ýòî íåñëó÷àéíûì. Äëÿ êàëìû÷êè - ýòî ñêîðåå ïðàâèëî, êàíîí âîñïèòàíèÿ, ñòàâøèå äðåâíåé òðàäèöèåé íàøåãî íàðîäà, âîøåäøèå â åãî êðîâü è ïëîòü. Çàäàòêè ê ðóêîäåëèþ ðàçâèëè ñïîñîáíîñòè, ñòàâøèå îáÿçàòåëüíîé ÷àñòüþ æèçíè êàæäîé äîáðîïîðÿäî÷íîé êàëìû÷êè. Õàðàêòåð êî÷åâîé æèçíè âî ìíîãîì îïðåäåëÿë êðóã îáÿçàííîñòåé æåíùèíû: âûäåëûâàòü êîæó, ïðÿñòü øåðñòü, øèòü øóáû, áóäíè÷íóþ è íàðÿäíóþ îäåæäó, óêðàøàòü èõ îðíàìåíòîì è âûøèâêîé, ïîäñïóäíî ôîðìèðóÿ ýñòåòè÷åñêèé âêóñ êî÷åâíèêîâ. Âñå øèëîñü â ñòàðèíó ðóêàìè, ñòðîãî ñëåäèëè çà ðîâíîñòüþ ñòåæêà, è ïî åãî êà÷åñòâó ñóäèëè î ìàñòåðñòâå õîçÿéêè.  èçâåñòíîé êàëìûöêîé ïåñíå "Áóéíòà" åñòü ñëîâà: "Áóéíòà òàíèã³í øàãëàä îðêñí øàãëàðàðòí øèíæèë³ä èðë³â". Óìåíèå øèòü, ïîæàëóé, ÿâëÿëîñü îäíèì èç îáÿçàòåëüíûõ è ãëàâíûõ äîñòîèíñòâ áóäóùåé íåâåñòû, à ëåãåíäà ãëàñèò î òîì, ÷òî, ïîäáèðàÿ ñïóòíèöó æèçíè ñûíó, ðîäèòåëè æåíèõà íåçàìåòíî ïîäêëàäûâàëè äåâóøêå íàïåðñòîê (õîðó÷) è ÷åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ ïðîâåðÿëè, ïîëüçîâàëèñü îíà èì èëè íåò. Òðóäîëþáèå è ìàñòåðñòâî äîëæíû áûòü íåîòúåìëåìûìè êà÷åñòâàìè æåíû.
 íàðîäíîì ýïîñå "Äæàíãàð" ñêàçàíî:
"Øåëêîâûé áûë õàëàò íà íåì,
Øèëè îäíè ëèøü õàíøè åãî,
À ñêðîèëà ðàíüøå åãî
Íîæíèöàìè âîîðóæåíà
Øåñòíàäöàòèëåòíÿÿ æåíà".
Äà, åùå êàëìûöêèé íàðîä óïîìèíàë î òîì, ÷òî íàñòîÿùàÿ ìàñòåðèöà óìåëà äàæå ñ ëåòÿùåãî ëåáåäÿ ìåðêó ñíÿòü, òåì ñàìûì ïîä÷åðêèâàÿ îñîáóþ çíà÷èìîñòü ðóêîäåëèÿ äëÿ îáðàçà èäåàëüíîé æåíû.
 ãîäû äåïîðòàöèè óìåëûå ðóêè êàëìû÷êè ñîñëóæèëè äîáðóþ ñëóæáó. Ïîëó÷åííûå çà ðàáîòó êàðòîôåëü, ðûáà, ìîëîêî ñïàñàëè îò ãîëîäà è ñìåðòè æèçíè äåòåé è âçðîñëûõ.
 1943 ãîäó âî âðåìÿ âûñåëåíèÿ ìíîãèå ñåìüè âçÿëè ñ ñîáîé øâåéíûå ìàøèíêè Ïîäîëüñêîãî ìåõàíè÷åñêîãî çàâîäà (ÏÌÇ). Äëÿ íèõ îíà íà äîëãèå ãîäû ñòàëà ãëàâíîé êîðìèëèöåé è ñïàñèòåëüíèöåé. Îò Ñàëåõàðäà äî Êèðãèçèè, Òþìåíè è Ñàõàëèíà ïîä ñòóê ìàøèíêè è òóñêëîå îñâåùåíèå ñîñíîâîé ëó÷èíû â áóòûëêå ñ ðûáüèì æèðîì øèëè æåíùèíû "ìîõíàòêè" äëÿ ïóøíÿêîâ (âàðåæêè èç ñîáà÷üåé øêóðû, êîòîðûå îõîòíèêè íàäåâàëè ïîâåðõ ðóêàâèö), "ôàñîíèñòûå ïëàòüÿ" äëÿ ìåñòíûõ ìîäíèö, ìóæñêèå ïàëüòî, ïåðåøèâàëè è ïåðåëèöîâûâàëè ñòàðûå âåùè, ïðèäàâàÿ èì âòîðóþ, à òî è òðåòüþ æèçíü. Ìåñòíûå æèòåëè âûñîêî öåíèëè êà÷åñòâî ðàáîòû êàëìûöêèõ øâåé è ÷àñòî ãîâîðèëè: "Çîëîòûå ðóêè ó âàøèõ æåíùèí - ïîðòíèõ!". Ê ñëîâó ñêàçàòü, ó ìåíÿ äî íàñòîÿùåãî äíÿ ñîõðàíèëàñü øâåéíàÿ ìàøèíêà 1956 ãîäà, êóïëåííàÿ óæå â Ñèáèðè, êîòîðàÿ ïîðàæàåò ñâîåé óíèâåðñàëüíîñòüþ. Îíà "áåð¸ò" è êîæó, è áðåçåíò, è òîíêèå äåëèêàòíûå òêàíè, î÷åíü ïðîñòà â óïðàâëåíèè, à êà÷åñòâî èñïîëíåíèÿ ìåõàíèçìà íàñòîëüêî âûñîêîå, ÷òî çà ýòè ãîäû îíà ïðàêòè÷åñêè íå òðåáîâàëà ðåìîíòà.
Ìîÿ òåòÿ, Áàäìà ×óðþìîâà (Ðîñòîâñêàÿ îáëàñòü, ñåëî Áóðóëüñêîå), äî âûñåëåíèÿ øèëà èñêëþ÷èòåëüíî îáðÿäîâûå âåùè äëÿ õóðóëà, ìàìà, Ýðåíäæåí Ýðäíåíîâíà Íîõàøêèíà, îáøèâàëà âåñü ïîñåëîê ×àãó è ïîñåëîê Áàçüÿíû (Õàíòû - Ìàíñèéñêèé îêðóã, Òþìåíñêàÿ îáëàñòü, Ñàìàðîâñêèé ðàéîí), äðóãàÿ òåòÿ, Îëüãà Ýðäíåíîâíà Öàðåïîâà (Êàçàõñêàÿ ÑÑÐ, Äæàìáóëüñêèé ðàéîí, ïîñåëîê ×åëîêòàó), äâîþðîäíàÿ ñåñòðà Äæèðãàë Íèêîëàåâíà Ëóêüÿíîâà (Ìàçóëüñêî - Ìàðãàíöåâûé ðóäíèê, Êðàñíîÿðñêèé êðàé), ìíîãèå ìîè çíàêîìûå: Õàðàäà Êóëüìàíîâà (ñ. Áàðêè Ñàìàðîâñêèé ðàéîí), Àíàñòàñèÿ Àëåêñååâíà Ñóñóåâà (ã. Õàíòû - Ìàíñèéñê, àòåëüå), Àííà Ñàðàíîâà (ã.Õàíòû - Ìàíñèéñê), à Åêàòåðèíà Ìàíæèêîâà ïîñëå âîçâðàùåíèÿ èç ññûëêè íå îñòàâëÿëà ñâîèõ çàíÿòèé è îòêðûëà âïîñëåäñòâèè àòåëüå ïî ïîøèâó ñöåíè÷åñêîé îäåæäû "Ñèëóýò", ïåðåäàâ ñâîå ìàñòåðñòâî äî÷åðè Ëàðèñå, Åêàòåðèíà Àíãàåâíà Êàáëóíîâà (Äæàìáèíîâà ) ðàáîòàëà ó÷èòåëåì äîìîâîäñòâà â ñðåäíåé øêîëå ¹4 è ðàäîâàëà ñâîèì øèòüåì ìíîãèõ ëþäåé, ñîçäàâàÿ ñâîåîáðàçíûå è ìîäíûå âåùè.
Ìíîãî áûëà íàñëûøàíà î Çîå Ýòöåíîâíå ×óìàøêàåâîé (â äåâè÷åñòâå Ìàíäðóíîâîé), ñîñëàííîé â ñåëî Ïîãîðåëüñê Òþìåíñêîé îáëàñòè Ñóðãóòñêîãî ðàéîíà, êîòîðàÿ â 1955 ãîäó ïîëó÷èëà ïðîôåññèîíàëüíîå îáðàçîâàíèå ïî øâåéíîìó äåëó â Õàíòû-Ìàíñèéñêå, âåðíóâøèñü â Êàëìûêèþ, ñíà÷àëà â ñ.Áåðåçîâêà ßøàëòèíñêîãî ðàéîíà, à çàòåì â ã.Ýëèñòå çàðàáîòàëà ñåáå ñëàâó âåëèêîëåïíîãî çàêðîéùèêà, èìåþùåãî çà ïëå÷àìè 46-ëåòíèé ñòàæ ðàáîòû. Ìàãíà Áåìáååâíà Öåäåíîâà áûëà ïîðòíîé â ã.Ðîñòîâå - íà-Äîíó íà âîåííîì çàâîäå, øèëà âîåííóþ ôîðìó, Äîìíà Ïåòðîâíà Àñîíîâà (ã.Õàíòû-Ìàíñèéñê), Òîãòíã Áîâàåâà (ñåëî Ñâåòëîå Îìñêîé îáëàñòè Ïîëòàâñêîãî ðàéîíà) îñòàëèñü â íàðîäíîé ìîëâå êàê ìàñòåðà ñâîåãî äåëà. À âîò Äóêø Ñåëüäèíîâó (äåðåâíÿ Ñîòíèêè Ñàìàðîâñêîãî ðàéîíà) ñïåöèàëüíî ïðèãëàøàëè äëÿ òîãî, ÷òîáû íà ìåñòå îíà øèëà ïî çàêàçó äëÿ ëþäåé. Áàáóøêà Ñåãñã (ôàìèëèþ, ê ñîæàëåíèþ, íå ïîìíþ) áûëà ñïåöèàëèñòîì ïî ïîøèâó ìóæñêèõ êîñòþìîâ è ïàëüòî, à åùå âñïîìèíàåòñÿ Àííà Ãðèãîðüåâíà Æåì÷óåâà, êîòîðàÿ ïðîæèëà äîëãîå âðåìÿ â êîëõîçå “Íîâûé ñâåò” Îìñêîé îáëàñòè, è ìíîãèå äðóãèå.
Êðîìå âûñîêîêëàññíîãî êðîÿ, ïîøèâà è ïîäãîíêè îäåæäû, êàëìû÷êàì ïî ïëå÷ó áûëà è òîí÷àéøàÿ ðàáîòà ñ áèñåðîì, è øèòü¸ çîëîòîì. Øåäåâðû ðóêîäåëèÿ äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè õðàíÿòñÿ â çàëàõ Íàöèîíàëüíîãî ìóçåÿ èì. Í.Ïàëüìîâà, â ÷àñòíîñòè, â ýêñïîçèöèè ïðåäñòàâëåíû ðàáîòû Ýðåíæåí Áàäìèíîâíû Âàñüêèíîé: íàöèîíàëüíûé êàëìûöêèé êîñòþì, ãîëîâíîé óáîð, "öåãäã" (æåíñêîå ïëàòüå), ñóìî÷êà, æèëåò, êàê îáðàçöû ãàðìîíèè ýñòåòè÷åñêîãî âêóñà è âûñîêîãî ìàñòåðñòâà.  ññûëêå îíà ïðîæèâàëà â ñò. Ïîñåâíàÿ ñîâõîçà "Ïîñåâíîé", ôåðìå ¹6 Íîâîñèáèðñêîé îáëàñòè ×åðòàíîâñêîãî ðàéîíà.
È ýòî òîëüêî òå ëþäè, î êîòîðûõ ÿ çíàþ, à ñêîëüêî èõ åùå, ìíå íåèçâåñòíûõ, íàâåðíîå, íå ñ÷åñòü.
Ñëàâà î êàëìûöêèõ ìàñòåðèöàõ ïåðåøàãíóëà äàëåêî çà ðóáåæ. Âî Ôðàíöèè ñòàëà èçâåñòíûì ìîäåëüåðîì Íàäè Ñàðìóòêèíà, 1922 ãîäà ðîæäåíèÿ, êîòîðàÿ äåìîíñòðèðîâàëà ñâîå ìàñòåðñòâî â "ñâÿòàÿ ñâÿòûõ" ìîäû â Ïàðèæå.  Øâåéöàðèè, â ãîðîäå Æåíåâå, ïðîñëàâèëà êàëìû÷êó è åå ìàñòåðñòâî ïî ñêîðíÿæíîìó äåëó Ëèçà ×óðþìîâà.
Ïåðåáèðàÿ â ïàìÿòè èìåíà ñâîèõ ðîäíûõ, äàâíèõ çíàêîìûõ, êîòîðûå ñâîèìè ðóêàìè ïåðåøèëè îãðîìíóþ ìàññó âåùåé çà ñâîþ æèçíü, ïðèõîæó ê âûâîäó: Ãàëäàìà áûë ïðàâ â òîì, ÷òî âî ìíîãîì, áëàãîäàðÿ èñêóñíîìó ðóêîäåëèþ êàëìûöêîé æåíùèíû, ìû ñóìåëè âûæèòü è çà äàëåêèì îêåàíîì, è â íå÷åëîâå÷åñêèõ óñëîâèÿõ ñèáèðñêîé ññûëêè.
ß ÷àñòî ãîâîðþ ñâîèì äåòÿì, åñëè áû ìíå äîâåëîñü ïðåäëîæèòü óâåêîâå÷èòü òî, êàê æåíùèíàì óäàâàëîñü îáåñïå÷èâàòü ñåìüþ â ñóðîâîé Ñèáèðè, òî ýòî áûë áû ïàìÿòíèê êàëìû÷êå, ñèäÿùåé çà øâåéíîé ìàøèíêîé Ïîäîëüñêîãî çàâîäà, êàê ñèìâîë ñòîéêîñòè è íåóãàñèìîãî ñòðåìëåíèÿ ê æèçíè. Íèçêèé ïîêëîí æåíùèíå è å¸ âåðíîé ñïóòíèöå, øâåéíîé ìàøèíêå, ïîäàðèâøåé íàì ïðàâî íà æèçíü. Èíäèéñêèé ìóäðåö Îøî çàìåòèë îäíàæäû, ÷òî òîëüêî â æåíùèíå îí óâèäåë îãðîìíóþ ñïîñîáíîñòü ñîçäàâàòü æèçíü ïîâñþäó, è ñ ýòèì òðóäíî íå ñîãëàñèòüñÿ.

Ïîäãîòîâèë â ïå÷àòü
Áààòð ÀÌÒÅÅÂ

Ïîñëå ðàáîòû íà äèñêócñèîííîé ïëîùàäêå "Ýêîíîìèêà ðîñòà" âî âðåìÿ XVIII ñúåçäà Âñåðîññèéñêîé ïàðòèè "Åäèíàÿ Ðîññèÿ" â Ìîñêâå Ãëàâà ÐÊ Àëåêñåé Îðëîâ äàë èíòåðâüþ èíôîðìàöèîííîìó àãåíòñòâó ÈÒÀÐ-ÒÀÑÑ, à ïîñëå ýòîãî ïîäåëèëñÿ ñâîèìè âïå÷àòëåíèÿìè î ôîðóìå îòäåëüíî äëÿ ÃÒÐÊ "Êàëìûêèÿ" è ãàçåòû "Õàëüìã óíí".
- Äèñêóññèÿ íà ïëîùàäêå áûëà î÷åíü èíòåðåñíîé è ïîçèòèâíîé, äëÿ ìåíÿ, ñêàæó ëè÷íî, ýòî áûëî íå ïðîñòî ó÷àñòèå, ìíå óäàëîñü îçâó÷èòü àêòóàëüíûå âîïðîñû ïî ðåñïóáëèêå è çàäàòü âîïðîñû ïðåäñòàâèòåëÿì çàêîíîäàòåëüíîé âëàñòè. È, êîíå÷íî, îáñóæäàëè íàöèîíàëüíûå ïðîåêòû, êîòîðûå êàñàþòñÿ âñåõ ðåãèîíîâ.
ß ãîâîðèë î ïîëíîìî÷èÿõ ðåãèîíà, îñîáåííî â ÷àñòè ïðèìåíåíèÿ ñâîåãî ýêñïîðòíîãî ïîòåíöèàëà. Ì.Ñ. Îðåøêèí, ìèíèñòð ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ÐÔ, ïîòîì ñêàçàë, ÷òî äâå íåäåëè íàçàä íà çàñåäàíèè Ãîññîâåòà ñòðàíû ïðèíÿòî ðåøåíèå, ÷òî ðåãèîíû ïî òåì èëè èíûì íàïðàâëåíèÿì áóäóò âõîäèòü â ðàáî÷èå ãðóïïû ïî âûðàáîòêå Ñîãëàøåíèé ñ Ìèíýêîì è Ìèíèñòåðñòâîì èíîñòðàííûõ äåë ñòðàíû.
Íåìíîãî õîòåë áû ñêàçàòü î ïîëîæåíèè ðåãèîíà â ÷àñòè èñïîëíåíèÿ ôèíàíñîâîé äèñöèïëèíû, Áþäæåòíîãî êîäåêñà ñòðàíû.
Áóêâàëüíî â÷åðà ñîñòîÿëîñü çàñåäàíèå ðàáî÷åé ãðóïïû, ìåæâåäîìñòâåííîé êîìèññèè ïðàâèòåëüñòâà, ãäå ðàñïðåäåëÿëèñü äîïîëíèòåëüíûå ñðåäñòâà, îãðîìíûå äîòàöèè íà âûðàâíèâàíèå áþäæåòà, ïî ñòðàíå - 28 ìëðä ðóáëåé. È ÿ ðàä, ÷òî, â êîíöå êîíöîâ, ó÷òåíû íàøè ïðåäëîæåíèÿ î òîì, ÷òî íóæíî êàê-òî ïîîùðÿòü ñóáúåêòû Ôåäåðàöèè, êîòîðûå ñïðàâëÿþòñÿ ñî ñâîèìè îáÿçàííîñòÿìè ïî Ñîãëàøåíèÿì ñ Ìèíèñòåðñòâîì ôèíàíñîâ ÐÔ. Ìû ñåãîäíÿ ðàáîòàåì ñòðîãî ïî Áþäæåòíîìó êîäåêñó ÐÔ, ïîêàçûâàåì ëó÷øèå ðåçóëüòàòû ïî ïîñòóïëåíèÿì íàëîãîâ â áþäæåò êîíñîëèäèðîâàííûé è ðåñïóáëèêàíñêèé. Äî â÷åðàøíåãî äíÿ, ñêàæó, ÷òî ñèñòåìà áûëà óðàâíèòåëüíîé, òî åñòü ðàçäàâàëè ïî ïðèíöèïó: "âñåì ñåñòðàì ïî ñåðüãàì". Íàêîíåö-òî ðàçóì âîçîáëàäàë, è, íàâåðíîå, âñå-òàêè ïîâëèÿëî ðåøåíèå Âëàäèìèðà Âëàäèìèðîâè÷à Ïóòèíà íà íåäàâíåì ïðåçèäèóìå Ãîññîâåòà ñòðàíû, â èþëå ýòîãî ãîäà â Îðåíáóðãå.
Òîãäà ðå÷ü øëà î ñèñòåìå ïîîùðåíèé òåõ ñóáúåêòîâ Ôåäåðàöèè, êîòîðûå âûïîëíÿþò è äåðæàò íà óðîâíå âñå ñâîè îáÿçàòåëüñòâà ïî Ñîãëàøåíèÿì ñ Ïðàâèòåëüñòâîì ÐÔ.
È â÷åðà áûëî ïðèíÿòî ðåøåíèå è âûéäåò ïîñòàíîâëåíèå, ïî êîòîðîìó â Êàëìûêèþ ïîñòóïèò 371 ìèëëèîí ðóáëåé íà âûðàâíèâàíèå áþäæåòíîé îáåñïå÷åííîñòè. Ñóììà - ñåðüåçíàÿ, äëÿ ñðàâíåíèÿ ñêàæó, ÷òî íàøè áëèæàéøèå ñîñåäè, ïî ñîîòíîøåíèþ ñ èõ ýêîíîìè÷åñêîé ìîùüþ è ïîòðåáíîñòÿìè, ïîëó÷èëè äðóãèå öèôðû. È â êóëóàðàõ ìîè êîëëåãè îá ýòîì ãîâîðèëè, ÿ èõ íå õî÷ó îáèæàòü, òîãäà ïîèíòåðåñîâàëñÿ, êàê ó íèõ îáñòîÿò äåëà ïî ñîîòíîøåíèþ ãîñäîëãà, ïî ïîñòóïëåíèÿì íàëîãîâ â áþäæåò. Ìû æå âûïîëíÿåì âñå ñâîè îáÿçàòåëüñòâà ïî èñïîëíåíèþ ôèíàíñîâîé äèñöèïëèíû.
Ãäå-òî â 20-õ ÷èñëàõ äåêàáðÿ áóäåò îïóáëèêîâàíî ïîñòàíîâëåíèå è ìîæíî áóäåò âñå ýòè öèôðû óâèäåòü, ÿ áû íå õîòåë èõ ñåé÷àñ îçâó÷èâàòü.
Çäåñü âàæåí îäèí êîììåíòàðèé. Ìóññèðóþòñÿ ðàçëè÷íûå ñëóõè, ñïåêóëÿöèè î ðîñòå ãîñóäàðñòâåííîãî äîëãà, ñîîòíîøåíèè ãîñäîëãà ê áþäæåòó. Îáû÷íî äîëÿ êðåäèòîâ ê ñóììå ðåãèîíàëüíûõ äîõîäîâ íå äîëæíà ïðåâûøàòü 75 ïðîöåíòîâ, ìû æå ïðèøëè ñ 72-ìÿ ïðîöåíòàìè, à â ÿíâàðå 2019 ãîäà ïðîãíîçíî âûéäåì íà öèôðó 60% ñ íåáîëüøèì.
Âçàèìñòâîâàíèÿ íå äîëæíû ïðåâûøàòü 30%, íå áîëåå 3 ìëðä ðóáëåé. Ýòî íîðìà, à âñ¸ îñòàëüíîå ïðèâåäåò ê áàíêðîòñòâó.
Åñòåñòâåííî, â òå÷åíèå ãîäà èäóò çàèìñòâîâàíèÿ, íåâàæíî, êîììåð÷åñêèå, ãîñóäàðñòâåííûå. Íî, ñàìîå ãëàâíîå, ïîäîéòè ê ôèíèøó ãîäà, ïðàâèëüíî ðàñïðåäåëèâ ñâîè ñèëû. Íà÷àëî íîâîãî ãîäà âñåãäà ïðîâàëüíî, ñîáèðàåìîñòü íàëîãîâ íèçêàÿ, ãäå áðàòü ôèíàíñîâûå ñðåäñòâà? Òóò, ïîâòîðÿþ, íàäî ÷åòêî ïîäîéòè ê ôèíèøíîé ïðÿìîé - âàæíî, ÷òî áóäåò ïðîèñõîäèòü â òå÷åíèå ãîäà.
Åñëè â áèçíåñå âçÿë êðåäèò, êóïèë "Ìåðñåäåñ", ïîñòðîèë äîì - ïðîãîðèøü. À, åñëè, êàê ìû, âêëàäûâàòüñÿ â ñîöèàëüíóþ ñôåðó, ðåàëüíûé ñåêòîð ýêîíîìèêè, äîðîæíîå õîçÿéñòâî, â ñîôèíàíñèðîâàíèå âñåõ ôåäåðàëüíûõ ïðîãðàìì, òîãäà òû ïîëó÷èøü ðåçóëüòàò. Çàêðîåøü êðåäèò è ñî ñïîêîéíîé äóøîé â áóäóùåì ãîäó âçÿë çàéìû è ñ áîëüøèì ôèíàíñîâûì çàïàñîì, âåäü íàø áþäæåò ðàñòåò, íàäî ðàáîòàòü è âûïîëíÿòü ñâîè îáÿçàòåëüñòâà.
Ìíå êàæåòñÿ, ýòî âàæíàÿ ðåìàðêà, êîòîðóþ äîëæíû óñëûøàòü íàøè æèòåëè.

Ìåíêå ÊÎÍÅÅÂ

Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð òóóëºñí öàãò Àëòàéñê, Êðàñíîÿðñê êðàéä, Íîâîñèáèðñê, Îìñê îáëàñòüä òåäí òóññí áèë³. Íîâîñèáèðñê îáëàñòüä 20 ì蜺í õàëüìãóä òóññíà òóñê òî-äèã á³³í³.
Íîâîñèáèðñê îáëàñòèí Óáèíñêîå ñåë³íä á³³õ êðàåâåä÷åñê ìóçåéä äåïîðòàöèí 75 šèëä íåð³ä³ä, ñïåöïîñåëåíüä á³³ñí õàëüìãóäûí òóñê ýêñïîçèö áåëäãäš³õèí òóñêàð ðåäàêöä Þðèé Ìàçóðîâ 糜ãëâ. Óáèíñêîå ðàéîíà öóòõëœ ñåë³í áîëšàíà. Ìóçåéèí äèðåêòîð Íàòàëüÿ Âàëåðüåâíà Ñîêîëîâàí êåëñ³ð, ºàøóòà òåð öàãèã ìàðòàä óãà àõ ¢éèí óëñëà õàðºàä, òåäí³ òîäëâð áè÷š àâãäšàíà. Òóóâðèí šèëì¢äò òåíä òóññí õàëüìãóä ÷èãí 糜ã³í ´ã³ä, ìóçåéèí õàéãàð áè÷ñí áîëõëà ñ³í áîëõ.
Êåëõ³ñ, Óáèíñêîå ñåë³íä íåðò³ æóðíàëèñò Íàðí Óëàíîâè÷ Èëèøêèí, ãåíåðàë Âëàäèìèð Óëàíîâè÷ Èëèøêèí, íîìò, ÊÍÈßËÈ-í äèðåêòîð Èâàí Êóçíåöîâè÷ Èëèøêèí á³³ñìí. Òàœº÷ä ýäí³ íåðäèã ñ³í ìåäí³, êåš-ê¢ö³š éîâñèíü ´´ä³í ¢íëí³. Ìóçåéä òåäí³ òóñê òîäëâð, çóðãóä, íàíü ÷èãí òîîò êåðãò³ áîëšàíà.
Èíòåðíåòä Óáèíñêîå ñåë³í³ ³ìòí³ ç³ðì òîäëâð îëíà îíüãò òóñõàãäñí á³³í³. Ãàëèíà Êîæóáàðàí òîäëñàð, ñåë³íä òèèãõä òóóâðò èðñí õàëüìãóä íîìºí, ò´âø¢í á³³ñí³, øóóãà-íèðã³ òàòëãî, çààñí ê´äëìøèã ê庳ä òîãòóí á³³ñìí. Õîë áèø á³³ñí íåã ´ðê-á¢ëèã òîäëàä, ýìãí-´âãí, áåðíü õîéð ¢ðò³º³í á³³ñèíü òåð çààš êåëí³. Ò¢ð¢í àâãòàí ꢢí³ø³ä, õîëàºóð õîîðíäàí õàðºëãî á³³ñí óëñ öàã äàâàä, íåã-íåã³í ìåä³ä, íåã ê´äëìø ê庳ä èšëä³ä, çàœ-àâöàí ìåäš àâñìí. Òèèã³ä á³³ñ³ðí õóâàëöàä, ä³³í³ áîëí ä³³í³ õ´´òê ê¢÷ð-ê¢íä šèëì¢äèã õàìäàí äààš ºàðñí áîëäã. Íåã ä³êš òåð ´ðê-á¢ë òàíüë-¢çëíü ´ãñí ìàõíàñí õóâàëöñèã òåð ꢢêä ê¢í òîäëâ.
Íèíà Ãðèãîðüåâíà Àíòóøèíàí òîäëñàð, ýäí³ñ ´´ðõíä Ìàíæèêîâèõí³ ´ðê-á¢ë á³³š. Ãåðèí ýçí Ãîñáàíêä ê´äëäã, ýã÷íü õóâö óéäã áèë³. Ê´ãøí ýêíü áàñ ºàðòàí ´´ò³ á³³ñí, õóó÷í ºîñíàñ òàïî÷ê óéñèíü òîäëíà. ij³í³ ´ëí öàã á³³ñí, ´ñ÷-áîññí ºàçðàñí ê´íäðñí, á¢òí õóâö-õóíð, õîò-õîë óãà èðñí óëñò ÿìàðàí ê¢÷ð-ê¢íä á³³ñíü ìåäãäš³í³. Êåñã õàëüìãóä çîâàä ò¢ð³ä ´œãðñí áèë³. Òåäíèã õóó÷í îðøàâðò îðøàñìí. Öàã äàâàä, 1979 šèëä ö´´êí õàëüìãóä èð³ä, òåð îðìäíü òîîñõàñ ýðñ ò³â³ä, íåðäèíü áè÷³ä, çóë ´ðã³ä, ñàíëûíü òîäëñíà òóñêàð ꢢêä ê¢í òîäëš êåëš ´ãâ. Õàëüìã àâòîíîìü øèí³ñ á¢ðä³ãäñí³ äàðó õàëüìãóä ò´ðñêí ºàçðóðí í¢¢š îäâ. Ìàíà ñåë³íä àõ ýì÷ áîëš Òèìóð Àíäðååâè÷ Áîñõîìäæèåâ ê´äëš³ë³. Îðñ ãåðãò³ ýí ê¢í Õàëüìãèí ºàçðóðí í¢¢ñí óãà áèë³. Ñåë³í³ íàíü ÷èãí ê´ãøä ýì÷ Áîñõîìäæèåâèí òóñêàð á¢ë³í ¢ãì¢ä³ð òîäëíà.
Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð ÿºš òóóëºñíà òóñêàð, òåäíèã òîâàðí âàãîäò à÷àä éîâóëñíà òóñêàð, õ´´ííü òåäíèã Ñèâðèí ñåë³ä³ð òàðàñíà òóñê ç´â³ð ìàòåðèàë öóãëóëñí á³³í³. "Óëóñû" îïåðàöèí òóñêàð, òóóšèí òåð öàãèí á³³äëèã, ä³³íä êåñã ì蜺í õàëüìãóä ç´ðãò³º³ð ä³³ëäš éîâñèíü ¢ç¢ëã÷ ìàòåðèàëìóä áàñ á³³í³. Ñèâðò õàëüìãóä ÿºš á³³ñí³ òóñêàð, ÿìàðàí ê¢÷ð çîâëœ ¢çñèíü ìåä¢ëš³õ òîäëâðìóä öóãëóëãäâ. Òåð öàãèí òóñê äåãòðì¢ä, ãàçåòèí ìàòåðèàëìóä ºàøóòà öàãèã òîäëóëšàíà. Òåð ìàòåðèàëìóäûã õ³³ñí ê¢í èèì íåã òîîëâðàðí õóâàëöâ. Òåð öàãà ãàçåòì¢äèã øèíšëš õ³ë³º³ä, õàëüìãóäûí òóñêàð íåã ÷èãí ¢çã ýñ îëñíäàí àëœ áîëíà. Òèèì îëí ê¢í - 20 ì蜺í ê¢í îáëàñòèí ýäë-àõóä ç´âò³ ò³âö³í îðóëš ê´äëñí³ òóñêàð ò´ð¢ö þìí óãà. Õàëüìãóä ê´äëìø÷ óëñ á³³ñìí. Íåã ¢ë¢ ìàë ´ñêëºíä, çàºñ àœíëºíä ýäí öóã óëñëà çåðãä³í ê´ëñ³í àñõàä ê´äëš éîâñíü èë þìí.
Ê¢íäò³ óìøà÷íð, Óáèíñêîå ñåë³íä òàíà ýê-ýöêíð éîâñí áîëõëà, òàäí òåð ìóçåéèí õàéãàð áè÷š ÷àäšàíàò. Íîâîñèáèðñê îáëàñòèí Óáèíñêîå ðàéîíà öóòõëœ, êðàåâåä÷åñê ìóçåéèí ºàðäà÷. Ñîêîëîâà Íàòàëüÿ Âàëåðüåâíà. Ýëåêòðîíí õàéãíü: ubinmuseum@yandex.ru
ŠÈЪËÈÍ Êåðìí

Íà 80-ëåòíèé þáèëåé áèáëèîòåêè Êåò÷åíåðîâñêîãî ðàéîíà ìåíÿ ïðèãëàñèëè êàê äî÷ü èçâåñòíûõ â ðàéîíå Ñàëäóñîâà Ãàðÿ Áîðãóêîâè÷à, íàðîäíîãî ñóäüè Êåò÷åíåðîâñêîãî ðàéîíà, âåòåðàíà, èíâàëèäà Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû 1939-1945 ãã., è Ìåíêåíîâîé Ìàöàê Ñàí÷èðîâíû - çàñëóæåííîãî âðà÷à Êàëìûöêîé ÀÑÑÐ.
Èñòîðèÿ íàøåãî çíàêîìñòâà ñ çàâåäóþùåé áèáëèîòåêîé Êîðíóñîâîé Ýëüçÿòîé Âëàäèìèðîâíîé íà÷àëàñü ñ å¸ èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòû ïî èñòîðèè çäðàâîîõðàíåíèÿ Êåò÷åíåðîâñêîãî ðàéîíà. Îíà ñîáèðàëà èíôîðìàöèþ î âðà÷àõ, ðàáîòàâøèõ êîãäà-ëèáî â áîëüíèöå. È ýòà ðàáîòà ïðèâåëà å¸ ê îäíîìó èç èçâåñòíûõ äîêòîðîâ, âåòåðàíó, îòëè÷íèêó çäðàâîîõðàíåíèÿ Ìàöàê Ñàí÷èðîâíå Ìåíêåíîâîé. Óðîæåíêà Êåò÷åíåðîâñêîãî ðàéîíà, âûïóñêíèöà Ñòàëèíãðàäñêîãî ìåäèöèíñêîãî èíñòèòóòà 1942 ãîäà, îíà ñòàëà ïåðâûì êàëìûöêèì âðà÷îì â Êåò÷åíåðîâñêîé áîëüíèöå è âîçãëàâèëà çäðàâîîõðàíåíèå â ðàéîíå â ñàìûå òðóäíûå ãîäû èñòîðèè: âîåííàÿ ïîðà, ññûëêà, âîçâðàùåíèå è âîññòàíîâëåíèå ðàéîíà.
Ñîáèðàëàñü íà þáèëåéíûå ìåðîïðèÿòèÿ, äóìàÿ îá îáû÷íîì þáèëåéíîì ôîðìàòå òîðæåñòâà: çà÷èòûâàíèå ïðèâåòñòâåííûõ àäðåñîâ, ðàçäà÷à íàãðàä è äåæóðíûå ñëîâà þáèëåéíûõ ðå÷åé. È êàê ïðèÿòíî áûëî îøèáèòüñÿ: âåñü ñöåíàðèé ìåðîïðèÿòèÿ áûë ïðîäóìàí äî ìåëî÷åé, ïðîäåìîíñòðèðîâàâ êðåàòèâíîñòü êîëëåêòèâà, êîòîðûé íà äåëå ïîêàçàë, ÷òî òàêîå ñîâðåìåííàÿ ðàáîòà áèáëèîòåêè. Ñåãîäíÿ â íåé íà ïåðâîå ìåñòî ïîñòàâëåí ÷åëîâåê. Áèáëèîòåêà ñòàíîâèòñÿ íå òîëüêî õðàíèëèùåì è ïðîïàãàíäèñòîì ïå÷àòíîãî ñëîâà, îíà îòêðûëàñü íàâñòðå÷ó ÷åëîâåêó. Âñÿ ïðîãðàììà âå÷åðà áûëà ïîñòðîåíà èìåííî â òàêîì êëþ÷å.
Þáèëåéíîå òîðæåñòâî îòêðûëè êàëìûöêîé ïðîòÿæíîé ïåñíåé â ïðåêðàñíîì èñïîëíåíèè ìàëåíüêîé ñîëèñòêè Áàèðû Òàëòàåâîé. Òàëàíòëèâàÿ äåâî÷êà, ñëîâíî îòêðûëà äâåðü â ÷óäåñíóþ ñòðàíó ÊÍÈÃÈ, íàñåëåííóþ ñòàðåéøèíàìè, õðàíèòåëÿìè, ãåðîÿìè, äðóçüÿìè, ãîñòÿìè, êîòîðûõ âìåñòå ñîáðàë ïðàçäíèê. Íå áûëî â òîðæåñòâåííîì ìåðîïðèÿòèè ïðèâû÷íûõ äëèííûõ, þáèëåéíûõ ðå÷åé, âîçìîæíî, ïîòîìó, ÷òî èõ çàðÿæàëè ÿðêèå âûñòóïëåíèÿ äåòåé, ïåñíè è òàíöû êîòîðûõ ñòàëè íàñòîÿùèì îòêðûòèåì äåòñêèõ òâîð÷åñêèõ êîëëåêòèâîâ "Èíãèëÿí" (ðóê.Ìàöàêîâ Àíàòîëèé Èâàíîâè÷), "Áàéíñàí" (ðóê. Ìó÷êàåâ Áàäìà Ñåðãååâè÷). Âûñîêèé óðîâåíü èõ âûñòóïëåíèé íàïîëíÿë þáèëåéíîå ìåðîïðèÿòèå ýíåðãèåé èñêðåííîñòè, ðàäîñòè, ñâîáîäû.
Òàêîå ñîäðóæåñòâî ïðèÿòíî óäèâèëî åùå è ïîòîìó, ÷òî ñðåäè íàãðàæäåííûõ: âåòåðàíîâ áèáëèîòå÷íîãî äåëà, ðàáîòàþùèõ ñîòðóäíèêîâ, áèáëèîòåêà íàçâàëà ñâîèõ âåðíûõ äðóçåé. Ýòî ÷èòàþùèå ñåìüè: Áîðëûêîâûõ, Â.Ï.Ãàëåíêî, ñàìûé ìàëåíüêèé àêòèâèñò áèáëèîòåêè è å¸ ÷èòàòåëü - âòîðîêëàññíèê Íàðàí Øóðãàíîâ, ëó÷øèå ÷èòàòåëè áèáëèîòåêè. "Ñàìûì ÷èòàþùèì êîëëåêòèâîì" îêàçàëñÿ Òåððèòîðèàëüíûé îòäåë "Öåíòðàëüíûé" Óïðàâëåíèÿ Ðîñïîòðåáíàäçîðà ïî ÐÊ. Ïðåçåíòàöèè è ðåôåðàòû ñòàðøåêëàññíèêîâ ïðåäñòàâèëè ðàññêàç î êàæäîì âåòåðàíå áèáëèîòåêè.
 îôèöèàëüíîé ÷àñòè ïðîãðàììû ðå÷ü øëà î ëþäÿõ, ïîñâÿòèâøèõ ñâîþ æèçíü áèáëèîòåêå, êîòîðûå îñòàþòñÿ âåðíûìè åé ñåé÷àñ è ïðîäîëæàþò ïðèõîäèòü ñþäà, îñòàâàÿñü ïîñòîÿííûìè åå ÷èòàòåëÿìè äåñÿòèëåòèÿìè, è î òåõ, êòî òîëüêî íà÷èíàåò ñâîé ïóòü ê êíèãå.
Âî âòîðîì îòäåëåíèè ýòîãî ïðàçäíèêà íà àâàíñöåíó âûøëè ñàìè ãåðîè êíèã À.×åõîâà, È.Èëüôà è Ïåòðîâà, Ë.Í. Òîëñòîãî, À.Ãðèíà, Ì.Øîëîõîâà, À.Ïóøêèíà è äðóãèõ. Íåáîëüøîé îòðûâîê èç ðîìàíà "À çîðè çäåñü òèõèå" áûë èíñöåíèðîâàí ñèëàìè ñîòðóäíèêîâ áèáëèîòåêè. Âñå ïðèñóòñòâóþùèå ñìîãëè óáåäèòüñÿ íå òîëüêî â óìåíèè áèáëèîòåêàðÿ ïðàâèëüíî ïðî÷èòàòü êíèãó, íî è ïîêàçàòü ñâîèì àêòåðñêèì ìàñòåðñòâîì ýìîöèîíàëüíóþ àòìîñôåðó ïðîçû Á. Âàñèëüåâà.
Îòäåëüíî ìîæíî ñêàçàòü î êðàåâåä÷åñêîì îïûòå áèáëèîòåêè, êîãäà ïîèñê ôàêòîâ ïðåâðàòèëñÿ â ðàáîòó îá óñòàíîâëåíèè ñóäåá çåìëÿêîâ. Íåñëó÷àéíî ïðîåêò "Ëåòîïèñü íàñåëåííûõ ïóíêòîâ Êåò÷åíåðîâñêîãî ðàéîíà" âûëèëñÿ â òðóä "Äîðîãèå ìîè Êåò÷åíåðû". Èññëåäîâàòåëüñêàÿ ðàáîòà ïî èñòîðèè ñòàðåéøåãî çäàíèÿ ðàéîííîé áîëüíèöû çàñòàâèëà èõ ïðîÿâèòü ñâîþ ãðàæäàíñêóþ ïîçèöèþ â âîïðîñå î íåîáõîäèìîñòè åãî ñîõðàíåíèÿ. Èìåííî îòñþäà ïîøëè â æèçíü ìíîãèå ïîêîëåíèÿ êåò÷åíåðîâöåâ, âûðîñëà öåëàÿ ïëåÿäà ñâîèõ ñïåöèàëèñòîâ - âðà÷åé. Õîòÿ ýòî çäàíèå è íåëüçÿ áûëî íàçâàòü ïàìÿòíèêîì àðõèòåêòóðû, íî ñ íåãî, ñàìîãî áîëüøîãî ïî òåì âðåìåíàì, íà÷àëîñü ðàçâèòèå â ðàéîíå åãî çäðàâîîõðàíåíèÿ, êàê ÷àñòè èñòîðèè ðåñïóáëèêè. Æàëü, ÷òî çäàíèå íå ñìîãëè ñîõðàíèòü. Íî îñóùåñòâëåí åùå îäèí ïðîåêò, ïî êîòîðîìó áûëà èçäàíà ïîêà íåáîëüøàÿ êíèæêà î "Íàøåì äîêòîðå Ìåíêåíîâîé Ì.Ñ.". Íàø äîêòîð - èìåííî òàê ñåé÷àñ íàçûâàþò ñòàðåéøèå æèòåëè ðàéîíà, õîðîøî ïîìíÿùèå å¸, à òàêæå èõ äåòè è óæå âíóêè. Ýòà èññëåäîâàòåëüñêàÿ ðàáîòà Ý.Êîðíóñîâîé áûëà îòìå÷åíà Ïðåìèåé Ãëàâû Ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ â ðåñïóáëèêàíñêîì êîíêóðñå "Êðåàòèâíîñòü - çàëîã óñïåõà".
Òàêèì îáðàçîì, þáèëåé ÌÊÓ "Êåò÷åíåðîâñêèé öåíòð áèáëèîòå÷íîãî êîìïëåêòîâàíèÿ" ïîêàçàë íàñòîÿùóþ äåÿòåëüíîñòü áèáëèîòåêè, åãî êîëëåêòèâà, êîòîðûé â îðáèòó ñâîåé ðàáîòû âîâëåêàåò íå ïðîñòî êíèãè è ïå÷àòíóþ ïðîäóêöèþ, íî ëþäåé, ó÷èòûâàÿ èõ èíòåðåñû, ñóäüáû, ìå÷òû.
Ïðèîðèòåò ÷åëîâå÷åñêîãî ïîäõîäà ê ñâîåìó äåëó íå çàìåäëèë ñêàçàòüñÿ íà ðåàêöèè ïðèñóòñòâóþùèõ.  çàëå öàðèëà àòìîñôåðà åäèíîé ñåìüè, ãäå ëþäè óçíàâàëè íå òîëüêî ëèòåðàòóðíûõ ãåðîåâ, íî è êàæäîãî ãîâîðÿùåãî è ñëóøàþùåãî. Î÷åâèäíî, è ðàáîòíèêè êàôå "Êîñìîñ" - òîæå õîðîøèå äðóçüÿ êíèãè. Îíè òàêæå ïîñòàðàëèñü, íàêîðìèâ âñåõ âêóñíûì ãîðÿ÷èì îáåäîì.
Ýòî áûëî òâîð÷åñêîå, âîëíóþùåå è çàïîìèíàþùååñÿ äåéñòâî, êîòîðîå óñòðîèëè ñîòðóäíèêè áèáëèîòåêè âìåñòå ñ çàâåäóþùåé Ý.Â. Êîðíóñîâîé ñâîèì ÷èòàòåëÿì è ïî÷èòàòåëÿì.

ÀËËÀ ÑÀËÄÓÑÎÂÀ,
êàíäèäàò ôèëîëîãè÷åñêèõ íàóê