Êåç³í³ ìåä³ò óëñ èèãš êåëäã á³³ñìí: Áîãä Çóœêâà áóðõí ò´ð³ä, äååð³ñ áóóš èðñí ´äðèã Çóë ´äð ã躳ä, ñ³í ´äðò òîõðñí áîëäã. Çóëëà öóã õàëüìã ³ìòí èê-áè÷êí óãà äåãö íåã ´äð íàñ àâäã áîëš. Öóã õàëüìã óëñèí ºàðñí ´äðíü Çóë ´äð áîëš òîîëãääã. Íàñí äååð³í íåš³ä íàñ ýí ´äð íåìš àâíà.
Çóëûí ´ìí áåëäâð êåí³. Áîîðöã ´ìí àñõíäíü êåí³, ꢜø¢ ¢íð ºàðºäìí. Áîîðöãàð, êàìïàäü-áàëòàºàð äååš á³ðí³. Çóëûí ´ð¢í ãåðèí ýçí ꢢêä ê¢í ýðò áîñàä, õàëüìã ö³³º³í çàíäðóëš ÷àíàä, çóë ´ðã³ä, äååš á³ðõ éîñòà.
ijê³ä ø¢ò³í³ ´ìí çóë òàâëíà, ì´ðãí³. Öóºàð ´ðê-á¢ë³ðí øèð³ ýðãš ñóóºàä, áàéðèí ö³³º³í óóõ éîñòà. Øèð³ äååð õîò-õîë ýë³ä³ð ò³âäìí.Ýí ´äð ýëãí-ñàäàí, ìåä³ò³ óëñàí äóóäš, ö³ ´ã³ä ãèè÷ëäìí. Ýí ´äð ýëâã-äåëâã³ð ³ìòèã ãèè÷ëõë³, äàëä éîâñí ³ìòí èäñí-óóñí áîëäã. Èðš³õ šèë áàéðòà-áàõòà áîëäã.
Çóëûí àñõí íàñíà çóë á³ðäìí. Õàòóºàð ýëäñí ºóéðàð íàñíà ö´ãö êåõ êåðãò³. Çóëûí ºîëûíü é´ðêã³ð êåäìí. Ê¢í áîëºíà íàñíà òîîºàð é´ðêã òîîëš àâàä, äååðíü õîéð-ºóðâí é´ðêã íåì³ä, õàìäíü á³ð³ä, äååðê ¢ç¢ðèíü ê´âœã³ð ºóðâ ä³êš îðàõ êåðãò³. É´ðêã îðàëºèã ìåä³ò³ óëñèí íàñíà ºîëàñ ýêëš áåëääìí. Äàðóíü íààäêñèíü íàñíà ºîë (é´ðêã) îðàíà.
Á¢ð¢ëèí ãåã³í òàñðõëà, òåœãðò îää ºàðõëà, òåð íàñíà ö´ãö³í ø¢ò³í³ ´ìí øèð³ äååð ò³â³ä, ãåðë ´ãäìí. Òåð ñààìä öóºàð òàâëñí íàñíà çóëäàí ì´ðã³ä, íàñàí àâäã. Ê¢í áîëºíä íåð³äš ò³âñí ºîëíü öóºàð äåãö á´êäìí áèø. ¡ëäñí ºîëìóäíü àðºóë, ¢ìñ óíºàëãî àâ÷ õàÿä, ºóéðèíü ýëä³ä, òààâàä øàðàä, ´ðê-á¢ë äîòðàí õóâàºàä èääìí.
¥ËÜÇ²Í Ñîôüÿí
"Õàëüìã óëñèí
àâúÿñìóä"
ãèäã äåãòð³ñ

Õàëüìã óëñò äàëà àúÿñìóä á³³í³. Ýäí äóíä "Íàñ óòäóëëºí" ãèäã àâúÿñ îí÷òà îðìàí ýçëí³.
Çóë ´äð íàñ àâäã. Õàëüìãàºàð àðâí ºóðâí šèëò³ ê´â¢í³ òóñêàð èèãš êåëäã: "Ýí ê´â¢í šèë äååð³í á³³í³". Çàëó ê¢í íàñàí šèëíü îðõàñ ´ìí óòäóëäìí. Ê¢¢êä ê¢í áîëõëà öîë áîëëãî Çóëûí ´ìí ýñ óòäóëñí áîëõëà, ýí áàéðèí õ´´í óòäóëš ÷àäšàíà.
13, 25, 37, 49, 61, 73 íàñ 碢õ ³ìòí ýðê áèø íàñàí óòäóëõ ç´âò³. Šèëíü îðõèí ´ìí ãåëœä îäàä, íàñ óòäóëäã íîì óìøóëäã. 12 šèë áîëàä, äàðóê íàñí îðäã. Ãåëœ òàë íàñàí óòäóëõàð îäõëàðí ö³, òîñ, êàìïàäü-áàëòà àâ÷ îäõìí, ì´œã³ð á³ðö á³ðäìí, ø¢ò³íäíü ì´ðãäìí.
Íàñ óòäóëëºíà àâúÿñ íåã ä³êš ê¢ö³äìí. dzðì óëñ õîéð-ºóðâ ä³êš íàñàí óòäóëíà. Ýííü õàšºð éîâäë. dzðì óëñ íàñàí öàãòíü óòäóëñí áîëâ÷í šèëíü îðõëà ãåìòí³. Ê¢í áîëºíà öîãö-ìàõìóä ³äë áèø. Šèë îðšàíà ãèš ñåšäãî ³ìòíä, þìàð ò´ð êåäãî óëñò þìí áîëõø. Ýííü ñ³í ÷èãí áîëõ. Šèëòí îðñí öàãò áèé³í áàòàð á³ðõ êåðãò³. Ê¢¢í³ öîãö îðøàëëºíä îðëöäãî, ¢ê³ðèí ÿñíä îääãî ãèš êåç³í³ êåëäã á³³ñìí.
Óò íàñ íàñëõ ñåäêë á³³õë³, ê´ê òåœãðò ø¢òäã, øàð íàðíä ø¢òäã. ªàçð äååð þí áîëšàõèíü òåœãð õ³ë³š õàðäã áîëšàíà. Òåã³ä ê¢÷ð þìíëà ê¢í õàðºõëà, èèãš çàëüâðäã: "Òåœãð ´ðø³òõ³, õ³³ðõí". Ýí îð÷ëœ äååð øàð íàð ¢ç³ä á³³õë³, òåð¢í³ñ ¢ë¢ áàéð á³³õèé?
"Ê¢¢í³ íàñíä äàëà õóâöí õàðø áîëäìí", - ãèš õàëüìãóä êåëäã á³³ñìí. Ê¢í áîëºíä òîîòà õóâöí á³³õ éîñòà.Òî-òîìš óãà äàëà õóâö áèéä³í õóëäš àâäìí áèø. Éèðèíä³í àâàä õ³ë³õë³, ꢢíä ¢ë¢ þìí òóñ áîëäãî. Þí áîëâ÷í òîîòà áîëäìí.
Îíüäèí ä´ðâí öàãò ýýš-ààâàí ê¢íäëš, ´âêíð³í ìàðòëãî ýäíä³í äååš ´ðãš, ºàçð-óñíäàí ì´ðãäìí. Áèé³í ´ñêñí ýê-ýöê³í ºóíäàëãî, àõ-䢢º³í ìàðòëãî, êåðãò³ öàãòíü íåã-íåãíä³í í´êä áîëš éîâäìí. Áèé³í ÷èê³ð á³ðš, ³ìòíä ñ³ êåš, äàœãèí òóñëõëà, ê¢¢í³ íàñíü óò áîëäìí.

Êåç³í-êåç³í³ñ àâí ìë êåëòíðò Çóë èðõë³, íàñàí óòäóëäã àâúÿñ á³³í³. Îäà ê¢ðòë ìàíà ìåä³òíð ýí àâúÿñ ê¢ö³š, ꢢêäò³í äàñõš éîâíà. Õóðëä ëàìíð, ãåëœã¢ä íàñ óòäóëëºíà íîì óìøíà. Øèøëœ ê¢í áîëºíä šèë ÿìàðàí áîëõèíü, ÿìàðàí õàðø ´äðì¢ä õàðºõèíü, íèëõä ÿìàðàí íåð ´ãõèíü, íàíü ÷èãí òîîò ëàìíð, ãåëœã¢ä êåëš ´ãí³.
Ýí šèëèí äåêàáðü ñàðèí õîéðò öóºàð Çóëûí áàéðàí òåìäãëõèâäí. ªàõà šèë îðšàíà. "Çóë èðâ³, Çóë èðâ³", - ã躳ä ñ³³õí äóóíà àéñ ñîœñãäõ. ¥ðê-á¢ë áîëºí ýí ´äð çóëàí ´ðã³ä, îëí Äååäñò³í ì´ðãõ. Öàã ÿìàðàí ê¢íä áîëâ÷í, öóºàð áàéðàí òåìäãëõ. Çóëûí áàéð - Øèí šèëèí áàéð. Øèí šèë³ñ öóºàð ñ³í þì ê¢ë³í³, á³³äë-šèðºë ÿñðõ ãèš ê¢í áîëºí í³³ëí³. Öóºàð çóäàñ àìóëœ, àþë óãà ºàð÷, ê¢í áîëºíà ñàíñí óõàí-ñåäêëíü, ò³âñí ò´ðíü öàãòàí ê¢öš, êåí ÷èãí ê¢í êåç³÷í ýð¢ë-ìåíä á³³òõ³ ãèš çàëüâðõìí. Çóëûí áàéðèí òóñêàð ìåäñ³ðí õóâàëöš, ÿºš Çóëàí òåìäãëõ³ð á³³õ³í ëàãàíÿõí êåëš³í³.
ÍÀÄÁÈÒ² Áîñÿ, 83-òà ìåä³ò:
- Çóëàí šèë áîëºí õóó÷í öàãà àâúÿñàð òîñíàâ. Ýí šèë ÷èãí ãåðò³í çóëàí ´ðã³ä, õàì-õîøà á³³äã ìåä³òíð³í äóóäàä, çóëûí ö³-áîîðöãàð òîîõ ñàíàòàâ. Èê ê´â¢í³ì šèë îðšàíà. Òåð ìåò à÷ ê´â¢í Ñåð¸æà ªàõà šèëò³, áàñ šèëíü îðšàíà. Šè÷íðì Ïåòÿ, Òîëÿ, Ìèëàíà áàñ ªàõà šèëò³. Õóðëä îäàä, ýäí³ šèëèíü óòäóëõ êåðãò³. ijê³ä áîëõëà, ýí ´äð ýäí ãèè÷ä èðõ. Íàñàí é´ð³õ³ð šèë áîëºí ýí ´äð ꢢêäì íàíóð èðöõ³í³. Àñõíäíü îää ºàðõëà, áèäí íàñàí ºàðºíàâèäí. ªóðâ ä³êš ýðã³ä, çàëüâðàä, ãåð¢ðí îðàä, áóðõíäàí ì´ðãí³âèäí. Èðõ šèë š´´ëí áîëòõà, îëí ³ìòí íè-íåãí, ä³í-äàšã óãà, àìóëœ-ìåíä á³³òõ³ ãèš çàëüâðíàâ. Çóëûí ´äð äóëàí áîëòõà ãèš ê¢ë³š³í³â.
Î×ÐÀ Åêàòåðèíà, 79-ò³ ìåä³ò:
- Çóëàí ñ³³í³ð òîñõ êåðãò³. Èðõ šèë - ªàõà šèë. Íàñàí àâõ ´äð èðòë èê áåëäâð êåäã, ´´ê-òîñàí, ¢ñí-ìàõàí, ´âñí³ ºîëàí, ºóéðàí áåëääã. Íåã ´äð ´ìí ¢ðí-ñàäíàííü íàñíà òîîºàð ´âñí³ ºîë êåš îðàºàä, çóëûí ö´ãöä õàòõíàâ, Ö´ãöä øàð òîñ ê庳ä, ñ³³í³ð ºîëìóäûã èâòð¢ëäã. Çóë ´äð ¢ñò³-òîñòà ö³³º³í ÷àíàä, íåâ÷êí áîîðöãàí ê庳ä, ãåðò³í çóëàí ´ðã³ä, áóðõíäàí äååš³í íåð³ä³ä, ¢ðí-ñàäíàííü íàñèíü é´ð³í³â. Éèðèí ýí ´äð èê í³ð-íààä, øóóãà òàòäãî. Ãåðò³í, ´ðê-á¢ëä³í Çóëàí êåš áîëšàíà. Çóë êåç³í-êåç³í³ñ íààðàí êåš éîâñí õàëüìãóäûí éèð èê áàéðòà ñ³í ´äð. Òåã³ä ÷èãí Çóœêâà ãåã³íä³í öóãòàí çàëüâðàä ì´ðãäã.
Ìàíà òàœº÷ ÷èãí îëíà õîðìàä áàãòš, ñ³í-ñ³³õí á³³õ áîëòõà. ߺâ ÷èãí ýâð³ êåëí óëñèí áàéðàí êå糜ê àâúÿñàð òîñõ ç´âò³âèäí. Îðšàõ ªàõà šèëë³ íåã ºàçðà óëñèã é´ð³š³í³â. Èðõ šèëä õ´âò³ šèðºë ýäëõèã, ýâò³ áîëí öàºàí ñåäêëò³, êåðãíü ê¢ö³ìšò³ áîëõèã äóðäšàíàâ.
Ê¢íäò³ óìøà÷íð! Çóëûí ´äðë³ ´ðê-á¢ëò³º³í, ýëãí-ñàäòàºàí áàéðòà-áàõòàºàð Øèí šèë³í òîñš, Çóëàí êåš, àìóëœ ìåíä, õ´â-êèøãò³ šè𺚠éîâõèã îëí Äååäñ, Îêí Òåœãð ´ðø³òõ³!
Àâñí íàñíòí ´ëç³ò³ öàºàí õààëºòà áîëòõà, áèéñòí óò íàñòà, áàò êèøãò³ áîëòí, - ãèš öóãòàºèòí ³ð¢í öàºàí ñåäêë³ñí é´ð³š³í³â.
Î×ÐÀ Àâäîòüÿ,
Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà áàãø,
"Õàëüìãàºàð êåëòí" êëóáèí ºàðäà÷

Ðîçà Àëåêñàíäðîâíà Çîëüâàíîâà, óâàæàåìûé â ðåñïóáëèêå ÷åëîâåê, âåòåðàí òðóäà, îòëè÷íèê çäðàâîîõðàíåíèÿ, áûëà âûñëàíà â Ñèáèðü ñ ðîäíûìè 13-ëåòíåé äåâî÷êîé. Åé ïðèøëîñü ñïîëíà ïåðåæèòü âñå òÿãîòû äåïîðòàöèè. Äî ñèõ ïîð, ñïóñòÿ 75 ëåò, îíà íå ìîæåò çàáûòü, êàêèå ìó÷åíèÿ çà 13 ëåò ññûëêè ïðèøëîñü èñïûòàòü êàëìûöêîìó íàðîäó, ïðîéòè ïóòü ÷åðåç àä, ãîëîä, õîëîä, óíèæåíèÿ è áîëü. Ïðè âñåì ýòîì îíà - ñèëüíûé ÷åëîâåê, îïòèìèñò, ïàòðèîò, ñ óâåðåííîñòüþ ñìîòðèò âïåðåä è ñòðîèò ñâîå áóäóùåå. "Íàø ãðàæäàíñêèé è ÷åëîâå÷åñêèé äîëã - ñîõðàíèòü èñòîðè÷åñêóþ ïàìÿòü, ìèð è ñîãëàñèå â îáùåñòâå, ñäåëàòü âñ¸, ÷òîáû áóäóùåå ñòðàíû íå áûëî îìðà÷åíî ïîäîáíûìè òðàãè÷åñêèìè ñòðàíèöàìè", - ãîâîðèò Ðîçà Àëåêñàíäðîâíà.
Äîðîãèå ÷èòàòåëè, ïðåäëàãàåì âàøåìó âíèìàíèþ ïîâåñòâîâàíèå èç ïåðâûõ óñò î òÿæåëûõ è ñóðîâûõ ãîäàõ ñèáèðñêîé ññûëêè. Ïîðàæàåøüñÿ, êàê Ðîçà Àëåêñàíäðîâíà ïîìíèò êàæäóþ äåòàëü, ôàìèëèè, èìåíà… Æèçíü îäíîãî ÷åëîâåêà, îäíîé ñåìüè, è â íåé îòðàæàåòñÿ èñòîðèÿ âñåãî êàëìûöêîãî íàðîäà. Âîñïîìèíàíèÿ Ð. À. Çîëüâàíîâîé çàïèñàëà å¸ äî÷ü, Òàòüÿíà Äæàìáèíîâà, äèðåêòîð Ýëèñòèíñêîãî ïåäàãîãè÷åñêîãî êîëëåäæà, îòëè÷íèê ïðîñâåùåíèÿ ÐÔ. Ìû ïóáëèêóåì èõ ñ íåêîòîðûìè ñîêðàùåíèÿìè.
"Áàáóøêà, âû äàëåêî
è íàäîëãî óåçæàåòå îòñþäà"
Áóääèñòû ïðèíèìàþò âñå óäàðû ñóäüáû ñ ÷óâñòâîì ôàòàëüíîé íåèçáåæíîñòè è ñ÷èòàþò, ÷òî êàæäûé ÷åëîâåê äîëæåí èñïèòü ñâîþ ÷àøó èñïûòàíèé äî äíà, êàêîé áû ãîðüêîé îíà íè áûëà. Íî òàêèõ ñòðàäàíèé, êîòîðûå âûïàëè íà äîëþ êàëìûêîâ è ìîåé ñåìüè, â ÷àñòíîñòè, ìîãëî õâàòèòü íà âñå ÷åëîâå÷åñòâî â öåëîì, êîãäà ëþäÿì êàçàëîñü, ÷òî ñâåò ïîìåðê, è æèçíü çàêîí÷èëàñü. 28 äåêàáðÿ 1943 ãîäà íà÷àëàñü îïåðàöèÿ ïîä êîäîâûì íàçâàíèåì "Óëóñû" ïî íàñèëüñòâåííîìó ïåðåñåëåíèþ íàøåãî íàðîäà â âîñòî÷íûå ðàéîíû ñòðàíû. Òîãäà ìû íå çíàëè, êàê áóäåò íàçûâàòüñÿ ýòà (òàê íàçûâàåìàÿ) îïåðàöèÿ ïî âûñåëåíèþ æåíùèí, äåòåé è ñòàðèêîâ.
 òîò äåíü â 4 ÷àñà óòðà ìû ïðîñíóëèñü îò ñòóêà â äâåðü, êîãäà â äîì âîøëè äâà âîîðóæåííûõ ñîëäàòà è ïðèêàçàëè áûñòðî ñîáðàòü âåùè, íå îáúÿñíèâ íèêîìó ïðè÷èíó è âûçâàâ òåì ñàìûì ïàíè÷åñêèé ñòðàõ, ñëåçû ïîæèëîé æåíùèíû, åå äâóõ äî÷åðåé è ìàëûõ âíóêîâ, ïÿòè è òðåõ ëåò. Ïî÷åìó - òî íàì òîãäà êàçàëîñü, ÷òî íàñ õîòÿò óáèòü. Êîãäà ïðîøåë ïåðâûé øîê, ìû ñòàëè ëèõîðàäî÷íî ñîáèðàòü âåùè, íå ïîíèìàÿ, ÷òî ìîæåò ïðèãîäèòüñÿ â ïåðâóþ î÷åðåäü, âåäü ìû íå çíàëè, êóäà åäåì. Íàì î÷åíü ïîìîã ïîæèëîé ñîëäàò, êîòîðûé ïîäñêàçàë ìàìå âçÿòü òåïëûå âåùè, óòþã (âîçìîæíî, ïðèäåòñÿ ãðåòü ïèùó äëÿ ìàëûøåé), è ñàì ïîìîãàë óâÿçûâàòü íåõèòðûå íàøè ïîæèòêè â óçåë. Äîñëîâíî ïîìíþ ñêàçàííûå èì ôðàçû: "Áàáóøêà, áåðèòå âñå òåïëîå, öåííîå, óòþã, äàëåêî è íàäîëãî óåçæàåòå îòñþäà". Ñêîëüêî ëåò ïðîøëî ñ òåõ ïîð, à äîáðîå ó÷àñòèå ñîâåðøåííî ÷óæîãî ÷åëîâåêà, ïî äîëãó ñëóæáû ïðèçâàííîãî êîíâîèðîâàòü íàñ êàê ïðåñòóïíèêîâ, íåèçãëàäèìî â ïàìÿòè, êàê ïîäòâåðæäåíèå âå÷íîé ìûñëè î íåïîáåäèìîñòè äîáðà. Âîçìîæíî, îí è ïîìîã íàì âûæèòü, âåðíåå, åãî ñîâåòû ðàñòåðÿííûì æåíùèíàì, ÷òî áóäåò áîëåå íåîáõîäèìûì â õîëîäíîé Ñèáèðè. À âåäü áûëè ñëó÷àè ñ íàøèìè ñîîòå÷åñòâåííèêàìè, êîãäà îíè âçÿëè ñ ñîáîé òîëüêî ñàìîå äîðîãîå èõ ñåðäöó - ôîòîãðàôèè ðîäíûõ, óøåäøèõ íà ôðîíò, è íè÷åãî áîëüøå, è íèêòî èì íå ïîäñêàçàë, õîòÿ âîåííûå ïðåêðàñíî îñîçíàâàëè, êàêèì ãèáåëüíûì äëÿ ìíîãèõ îêàæåòñÿ ïóòü íà âîñòîê. Ìîãëè ïîäñêàçàòü, íî íå ñäåëàëè ýòîãî. Îñòàòüñÿ ÷åëîâåêîì, ê ñîæàëåíèþ, íå êàæäûé ñìîã. Íî íàì ïîâåçëî, è ñåãîäíÿ â ñâîè 84 ãîäà ãîâîðþ âå÷íîå "ñïàñèáî" êîíâîèðàì çà äîáðî è ó÷àñòèå â ñóäüáå íàøåé ñåìüè.
Ïóòü â Ñèáèðü íà÷àëñÿ ÷åðåç òðè äíÿ, êîãäà âñåõ ñíà÷àëà ñîáðàëè â øêîëå, à çàòåì íà êðûòûõ ÷åðíûõ àìåðèêàíñêèõ "Ñòóäåáåêêåðàõ" ïðèâåçëè íà æåëåçíîäîðîæíóþ ñòàíöèþ ãîðîäà Ñàëüñêà. Äëÿ òðàíñïîðòèðîâêè ññûëüíûõ èñïîëüçîâàëè òîâàðíûå âàãîíû, ïðåäíàçíà÷åííûå äëÿ ïåðåâîçêè ñêîòà, â òî âðåìÿ äëÿ âëàñòåé ñêîò ïðåäñòàâëÿë áîëüøóþ öåííîñòü, ÷åì íàðîä.  îäèí âàãîí "âñåëèëè" 21 ñåìüþ. Äëÿ ñïðàâêè: òàêèå âàãîíû íå îòàïëèâàþòñÿ, îòñóòñòâóþò ìåñòà îáùåãî ïîëüçîâàíèÿ, íå ãîâîðÿ óæå î ïîëêàõ è ñïàëüíûõ ìåñòàõ. Æèçíåííûå èñïûòàíèÿ çàñòàâèëè íàñ ïðèñïîñàáëèâàòüñÿ ê ñóðîâûì ðåàëèÿì: ñíà÷àëà îòãîðîäèëè îäåÿëîì óãîë âàãîíà è ïðîðóáèëè â ïîëó îòâåðñòèå äëÿ òóàëåòà, çàòåì ñîîðóäèëè æåëåçíóþ ìàëåíüêóþ ïå÷ü äëÿ ïîäîãðåâà ïèùè. Ñ áëàãîäàðíîñòüþ âñïîìèíàþ âåòåðèíàðà ïî îáðàçîâàíèþ Øåâäþ Õàëåíãèíîâà, êîòîðûé âçÿë íà ñåáÿ ãðàìîòíóþ îðãàíèçàöèþ òÿæåëîãî ïåðååçäà â çèìíåå âðåìÿ, áûòü ìîæåò, ïîýòîìó â íàøåì âàãîíå íå áûëî ñìåðòåé. Íî ìû âñå îñîçíàâàëè, ÷òî ñàìûé ïîñëåäíèé âàãîí - ýòî ïîõîäíûé ìîðã äëÿ ïîãèáøèõ êàëìûêîâ, íå ïåðåíåñøèõ òÿãîñòíîãî ïóòè. À ïîñòîÿííûå ñïðàâêè êîíâîèðîâ íà êàæäîé ñòàíöèè î íàëè÷èè óìåðøèõ äîáàâëÿëè çëîâåùíîñòè è ïîðîæäàëè ÷óâñòâî âåëèêîãî ãîðÿ è áåçûñõîäíîñòè…
 âàãîíå ìíå äîñòàëîñü ìåñòî ó îêíà, è, êîãäà ïåðååçæàëè óðàëüñêèé õðåáåò, ÿ óâèäåëà ñîñíó íà âûñîêîé ñêàëå, ñðàçó æå âñïîìíèëèñü ëåðìîíòîâñêèå ñòèõè "Íà ñåâåðå äèêîì ñòîèò îäèíîêî íà ãîëîé âåðøèíå ñîñíà": ìíå áûëî 13 ëåò, è â øêîëå ÿ õîðîøî ó÷èëàñü. À êîãäà â 2002 ãîäó â Êàëìûêèè îðãàíèçîâàëè "Ïîåçä ïàìÿòè" ïî ãîðîäàì Ñèáèðè, ÿ òàêæå èç îêíà ïîåçäà óâèäåëà çíàêîìóþ ñîñíó, è ïåðåæèâàíèÿ âíîâü âñêîëûõíóëè ïå÷àëüíóþ ïàìÿòü òåõ äàëåêèõ ëåò.
Îíè ïëàêàëè ìîë÷à…
Ñòàíöèåé ïðèïèñêè ïîåçäà ñòàë ãîðîä Îìñê, âñåõ êàëìûêîâ ïðîïóñòèëè ÷åðåç ïóíêò ñàíèòàðíîé îáðàáîòêè. Çà 21 äåíü ïóòè ëþäè çàâøèâåëè, âåäü öåëûé ìåñÿö ñïàëè, íå ðàçäåâàÿñü, â îäåæäå. Òóëóïû è øåðñòÿíûå âåùè, ïðîøåäøèå òåïëîâóþ îáðàáîòêó, ñêóêîæèëèñü ïîä âîçäåéñòâèåì âûñîêîé òåìïåðàòóðû è óæå íå ãîäèëèñü äëÿ íîñêè. Èçìó÷åííûå òÿæåëûì ïåðååçäîì, ëþäè âïåðâûå êðåïêî óñíóëè íà ïîëó îìñêîãî âîêçàëà è ñðàçó æå ñòàëè ëåãêîé äîáû÷åé ìåñòíûõ âîðîâ, êîòîðûå óíåñëè ïîñëåäíåå, îñòàâèâ ìíîãèõ â îò÷àÿííî áåäñòâåííîì ïîëîæåíèè â ÷óæîì êðàþ, ãîëîäíûõ, ðàçäåòûõ, â ÿíâàðñêèé ìîðîç â Ñèáèðè. Ïîìíþ, ÷òî áûëî ìíîãî ñëåç, îíè ëèëèñü ïîòîêàìè, ñäåðæàííûå è âûíîñëèâûå êàëìû÷êè íå áèëèñü â èñòåðèêå, îíè ïëàêàëè, ìîë÷à, è îò ýòîãî áûëî âäâîéíå ïå÷àëüíåå.
×åðåç òðè äíÿ òîìèòåëüíîãî îæèäàíèÿ ëþäåé ñòàëè ðàçâîçèòü ïî ìåñòó ññûëêè. Íàøà ñåìüÿ áûëà îïðåäåëåíà â êîëõîç "Êðàñíûé Êîñàðü" Êàãàíîâè÷åñêîãî ðàéîíà Îìñêîé îáëàñòè. Ïîìíþ, ÷òî ïðèâåçëè íà çàèìêó â äâóõêîìíàòíûé áàðàê, â êîòîðîì ðàçìåñòèëè ïÿòü ñåìåé, ñîñòîÿâøèõ èç îäíèõ ñòàðèêîâ, æåíùèí è äåòåé. Îíè - òî è ñîñòàâèëè ãëàâíóþ ðàáî÷óþ ñèëó. Ýòî ìîÿ ñòàðøàÿ ñåñòðà Íàòàëüÿ (êàëìûöêîå èìÿ Áàëü÷ã), îíà èìåëà ôèçè÷åñêèé íåäîñòàòîê (õðîìîòà), ÷åòûðå ïîäðîñòêà: ïî äâîå èç ñåìåé Áóëòóêîâûõ è Àáóøèíîâûõ, êîòîðûå ñìîòðåëè çà ñêîòîì. Ðàáî÷èé äåíü íà÷èíàëñÿ â 5 ÷àñîâ óòðà è çàâåðøàëñÿ ïîçäíèì âå÷åðîì. Ïëîõîå ïèòàíèå, ñîñòîÿâøåå èç ìåðçëîé êàðòîøêè è êàïóñòû, ïðèâîäèëî ê ñèëüíîìó èñòîùåíèþ îðãàíèçìà ëþäåé. Ïîìíþ, ÷òî âñå âðåìÿ õîòåëîñü åñòü, è áûëî î÷åíü õîëîäíî…
 ìàå 1944 ãîäà âñåõ íàñ íà ïàðîõîäå "Óñèåâè÷" ïåðåïðàâèëè â Òþìåíñêóþ îáëàñòü, â Õàíòû - Ìàíñèéñêèé àâòîíîìíûé îêðóã, ñåëî Ñàìàðîâî. Ìàëåíüêèé íåâîäíèê äîñòàâèë ïåðåñåëåíöåâ â ðûáàðòåëü "×àãà", íà áåðåã ðå÷êè Ôðîëîâêà. Âîêðóã ëåñ, âîäà, áîëîòî è ìíîæåñòâî êîìàðîâ. Ïÿòü ñåìåé, ñðåäè êîòîðûõ Íàñòèíîâû: Ýðåíäæÿí (ìàìà), Íàòàëüÿ, Ðîçà - 13 ëåò, âíóê Âîëîäÿ ïÿòè ëåò è âíó÷êà Ïîëèíà òðåõ ëåò. Ñåìüè Ìàíæèêîâûõ - Àðëäó ñ äåòüìè, Âèêòîðîì è Êîëåé, øåñòè è ÷åòûðåõ ëåò; Íÿìí Çóëàåâà - ñ òðåìÿ äåòüìè; Øóêóï Ñåðãååâà ñ îäíèì ðåáåíêîì è áàáóøêîé Ñåðãååâîé, èìÿ å¸ íå çàïîìíèëà, çíàþ, áûë âíóê Ñåðãåé 16-òè ëåò. Âîò òàêèìè áûëè "âðàãè íàðîäà", êîòîðûå íåïîñèëüíûì òðóäîì äîëæíû èñêóïèòü íåïîíÿòíî ÷üè ìíèìûå ïðåãðåøåíèÿ. Íàáëþäàÿ çà æèçíüþ ñîâðåìåííûõ 13-ëåòíèõ è 10-ëåòíèõ äåòåé, ñîäðîãàåøüñÿ îò òîãî, ÷òî îíè ñåãîäíÿ íå ñìîãëè áû âûíåñòè òàêèõ ôèçè÷åñêèõ íàãðóçîê, è íå ïðèâåäè Ãîñïîäü èñïûòàòü èì òîãî, ÷òî âûïàëî íà íàøó äîëþ…
Ëåòîì ðàáîòàëè íà ñåíîêîñå, åñëè êòî-òî õîòü îäíàæäû äåðæàë êîñó â ðóêàõ, òîò ïîéìåò ìåíÿ - ýòî èçíóðèòåëüíûé òðóä äëÿ âçðîñëîãî, à ÷òî ãîâîðèòü î ïîäðîñòêàõ, ïðè÷åì äåâî÷êàõ. Î÷åíü ìó÷èòåëüíûì èñïûòàíèåì ñòàëè êîìàðû è ãíóñ, êîòîðûå îáëåïëÿëè âñå òåëî. Ëèöî, øåÿ, ðóêè, íîãè ó íàñ ïðåâðàòèëèñü â áóãðèñòóþ ïîâåðõíîñòü, à êîãäà ïðîâîäèëè ðóêîé ïî øåå, îíà ñòàíîâèëàñü áàãðîâî - êðàñíîé îò êðîâè. Íî÷ü íå ïðèíîñèëà îáëåã÷åíèÿ.  êîìíàòå ìû âûíóæäåíû áûëè ïîääåðæèâàòü îãîíü è äûì, ÷òîáû êàê- òî ñïàñòèñü îò êðîâîñîñóùèõ íàñåêîìûõ. Íî ñàìûì ñòðàøíûì èñïûòàíèåì ñòàëè íå êîìàðû è òÿæêèé òðóä, à ñîñòîÿíèå áåçûñõîäíîñòè è îáðå÷åííîñòè. ß ñïðîñèëà êàê-òî ó êîìåíäàíòà: "Äÿäåíüêà, à êîãäà ìû ïîåäåì äîìîé?". È, óñëûøàâ â îòâåò: "Íèêîãäà, äåâî÷êà, âû ñîñëàíû ñþäà íàâå÷íî", ÿ çàøëàñü â ïëà÷å, è ãëóáîêàÿ òîñêà ïî ðîäèíå, êîòîðóþ, êàê ÿ òîãäà äóìàëà, áîëüøå íèêîãäà íå óâèæó, íàâñåãäà ïîñåëèëàñü â ìîåì äåòñêîì ñåðäöå.
Ìîè áåëûå ïàðîõîäû
Êàæäóþ âåñíó, êîãäà ïî ðåêå øëà øóãà, ÿ âèäåëà áåëûå ïàðîõîäû, ïëûâóùèå êóäà - òî âäàëü, àññîöèèðîâàâøèåñÿ ó ìåíÿ ñî ñâîáîäîé, è âíîâü ùåìÿùàÿ òîñêà òåñíèëà ìîþ äóøó, ñæèìàëîñü ñåðäöå, è ñëåçû, âå÷íûå ñïóòíèêè ãîðÿ, ñòåêàëè ïî ìîèì ùåêàì. Ýòî ñåãîäíÿ ÿ ïîíèìàíèþ, ÷òî óíûíèå - ñòðàøíûé ãðåõ, íåëüçÿ ïîääàâàòüñÿ îò÷àÿíèþ, îòðåêàòüñÿ îò ñóäüáû. Ñòàðûå êàëìûêè ãîâîðÿò: "Õ´â³ñ ö´êðäì áèø" (ñìûñë òàêîâ: íå òîðîïèñü ïîäâîäèòü ÷åðòó ïîä ñóäüáîé, âñå åùå ìîæåò èçìåíèòüñÿ). È êîãäà â 2004 ãîäó ìîè äåòè, çÿòü Ñåðãåé îòïðàâèëè ìåíÿ îòäûõàòü â Àíòàëèþ, è òàì, íà Ñðåäèçåìíîì ìîðå, ÿ âíîâü óâèäåëà áåëîñíåæíûå êîðàáëè, òî âñïîìíèëà ñåáÿ ìàëåíüêóþ, â Ñèáèðè, ñâîå îò÷àÿíèå è áåëûå ïàðîõîäû, ÿ ïîêëîíèëàñü Âñåâûøíåìó çà ïðåäîñòàâëåííóþ ìíå âîçìîæíîñòü æèòü, âíîâü óâèäåòü ðîäíóþ ñòåïü è ïîñìîòðåòü íà ìèð. È ÿ ãîâîðþ ìîëîäûì: "Íèêîãäà íå îò÷àèâàéòåñü, çà òó÷àìè âñåãäà áûâàåò ñîëíöå!"…
È âñå æå ïàìÿòü ñîõðàíèëà äîáðûå âîñïîìèíàíèÿ î õîðîøèõ ëþäÿõ, êîòîðûå äåëèëèñü ïîñëåäíèì. Âñïîìèíàþ ñëîâà íàøåãî ïîýòà Äàâèäà Êóãóëüòèíîâà, êîòîðûé â ñòèõàõ ñêàçàë: "Ìû æèëè ñðåäü ëó÷øèõ ðóññêèõ, ñðåäü ùåäðåéøèõ â ìèðå, äåëèâøèõ ñ íàìè è ñóäüáó, è õëåá".
 ðûáàðòåëè "×àãà" ïðåäñåäàòåëåì êîëõîçà áûë Ñåííèêîâ, à áðèãàäèðîì- Òàòüÿíà ×àãèíà - äîáðåéøàÿ æåíùèíà, ïîíèìàâøàÿ íàøè áåäû. Ïî âåñíå, â ãîëîäíûé ìàðò, â êîëõîçå ïåðåáèðàëè êàðòîøêó. Ãîëîä çàñòàâëÿë óíîñèòü çà ïàçóõîé ïî äâå - òðè êàðòîôåëèíû äëÿ ñòàðîé ìàìû è ìàëûøåé. Òàòüÿíà îá ýòîì çíàëà, íî íè ðàçó íå çàäåðæàëà íàñ. È, áûòü ìîæåò, ýòà êàðòîøêà, ïî - ÷åëîâå÷åñêè íå çàìå÷åííàÿ ïðîñòîé ðóññêîé æåíùèíîé, â î÷åðåäíîé ðàç ñïàñëà íàñ îò ãèáåëè. Îò ìåíÿ, äåòåé ìîèõ è âíóêîâ íèçêî êëàíÿþñü åé, å¸ ïîòîìêàì: òàêîå íå çàáûâàåòñÿ. Áûâàëî è ïî-äðóãîìó. Áðèãàäèð Áàøìàêîâ Ãóðèé Äìèòðèåâè÷ â Áàçüÿíàõ êîíòðîëèðîâàë ïîñàäêó êàðòîôåëÿ, à ìû âûåçæàëè íà íåäåëþ, ïðèõâàòèâ ñêóäíûé çàïàñ ïðîäóêòîâ, êîòîðûé áûñòðî çàêàí÷èâàëñÿ. Òàéêîì áðîñàëè â êîñòåð êàðòîôåëèíû, ÷òîáû èñïå÷ü â çîëå, îäíàêî îí èõ áûñòðî íàõîäèë è óæå ïðîïå÷åííóþ êàðòîøêó âûáðàñûâàë â âîäó. À ñóäüáà ó íåãî ñëîæèëàñü òðàãè÷åñêè, îí ïîêîí÷èë æèçíü ñàìîóáèéñòâîì, ìû ïðîùàåì åãî, óïîêîé, Ãîñïîäè, åãî äóøó ãðåøíóþ, èáî íå âåäàë îí, ÷òî òâîðèë.

Ïîëîñó ïîäãîòîâèë â ïå÷àòü
Áààòð ÀÌÒÅÅÂ

Îêîí÷àíèå áóäåò îïóáëèêîâàíî â ñëåäóþùèé ÷åòâåðã, 6 äåêàáðÿ

 ïðåääâåðèè 49 äíåé ñî äíÿ êîí÷èíû ïðîôåññîðà ÊàëìÃÓ Ãåðìàíà Ìàíäæèåâè÷à Áîðëèêîâà ìû åùå ðàç õîòåëè áû ñêàçàòü î ñâîåé ñêîðáè îò óòðàòû. Ïàìÿòü î âûäàþùèõñÿ ëþäÿõ èìååò äëÿ íàñ íå ìåíüøåå çíà÷åíèå, ÷åì èõ æèâîå ïðèñóòñòâèå, ìû íå äîëæíû èõ çàáûâàòü.
Ãåðìàí Áîðëèêîâ ðîäèëñÿ â äåðåâíå ×åìàøè Îêòÿáðüñêîãî ðàéîíà Õàíòû-Ìàíñèéñêîãî íàöèîíàëüíîãî îêðóãà. Ïîñëå îêîí÷àíèÿ Öàãàí-Íóðñêîé ñðåäíåé øêîëû Êàëìûöêîé ÀÑÑÐ â 1962 ãîäó ïîñòóïèë íà ñòðîèòåëüíûé ôàêóëüòåò Íîâî÷åðêàññêîãî ïîëèòåõíè÷åñêîãî èíñòèòóòà è ñ îòëè÷èåì åãî îêîí÷èë. Êàê ó÷àñòíèê Âñåñîþçíîãî êîíêóðñà, áûë íàãðàæäåí ìåäàëüþ "Çà ëó÷øóþ íàó÷íóþ ñòóäåí÷åñêóþ ðàáîòó ÑÑÑÐ".
 1968 ãîäó ïîñòóïèë â àñïèðàíòóðó. ×åðåç òðè ãîäà óñïåøíî çàùèòèë êàíäèäàòñêóþ äèññåðòàöèþ ïî íàó÷íîé ñïåöèàëüíîñòè "ìåõàíèêà ãðóíòîâ, îñíîâàíèÿ è ôóíäàìåíòû".
Ñ 1971 ãîäà Ã.Ì. Áîðëèêîâ íà÷èíàåò ðàáîòàòü â ÊàëìÃÓ. È çäåñü Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ ïðîø¸ë âñå ñòóïåíè óíèâåðñèòåòñêîé ïðîôåññèîíàëüíîé âåðòèêàëè: àññèñòåíò, äîöåíò, äåêàí, ïðîðåêòîð ïî íàó÷íîé ðàáîòå, ðåêòîð, ïðåçèäåíò.
 êà÷åñòâå ïðåäñåäàòåëÿ Ñîâåòà ìîëîäûõ ó÷åíûõ è ñïåöèàëèñòîâ ðåñïóáëèêè îí â 1970-80 ãîäû ñîäåéñòâîâàë ïîäãîòîâêå íàó÷íîé è êàäðîâîé îñíîâû Êàëìûöêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà.
Àêòèâíàÿ íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü â êà÷åñòâå äåêàíà îáùåòåõíè÷åñêîãî ôàêóëüòåòà ñ 1977 ïî 1982 ãîä ïîçâîëèëè ïðîâåñòè áîëüøóþ îðãàíèçàöèîííóþ ðàáîòó ïî ôîðìèðîâàíèþ ëàáîðàòîðíîé áàçû è êàäðîâîãî ñîñòàâà äëÿ îòêðûòèÿ íà ýòîé îñíîâå ïîëíîöåííîãî èíæåíåðíîãî ôàêóëüòåòà.  1992 ãîäó Ã.Ì. Áîðëèêîâó ïðèñâîåíî ó÷åíîå çâàíèå ïðîôåññîðà.  2002-ì îí çàùèòèë äèññåðòàöèþ äîêòîðà ïåäàãîãè÷åñêèõ íàóê ïî òåìå "Èíòåãðèðóþùàÿ ôóíêöèÿ óíèâåðñèòåòà â íàöèîíàëüíî-ðåãèîíàëüíîé ñèñòåìå íåïðåðûâíîãî îáðàçîâàíèÿ".
Ñ 1990 ãîäà íà÷àëñÿ ðåêòîðñêèé ïóòü Ãåðìàíà Ìàíäæèåâè÷à. Ýòî áûëî ñëîæíîå âðåìÿ â èñòîðèè íàøåé ñòðàíû, âðåìÿ êðóòûõ ïåðåìåí â ãîñóäàðñòâå è îáùåñòâå. Íàöèîíàëüíàÿ ñèñòåìà îáðàçîâàíèÿ è ôóíäàìåíòàëüíàÿ íàóêà ïðåòåðïåëè ñåðüåçíûå èçìåíåíèÿ. Ðåçêîå ñîêðàùåíèå áþäæåòíîãî ôèíàíñèðîâàíèÿ âûñøåãî îáðàçîâàíèÿ è ôóíäàìåíòàëüíîé íàóêè ïîñòàâèëè óíèâåðñèòåòû ñòðàíû â êðàéíå òÿæåëîå ïîëîæåíèå.
Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ îáëàäàë îñîáåííûì óìåíèåì ïðîãíîçèðîâàòü, îïðåäåëÿòü ïåðñïåêòèâû. Áëàãîäàðÿ ýòîìó, â íåïðîñòûå 90-å ãîäû óíèâåðñèòåò óñòîÿë è çàíÿë òâåðäûå ïîçèöèè. Ïîä ðóêîâîäñòâîì Ã.Ì. Áîðëèêîâà óíèâåðñèòåò ïðåâðàòèëñÿ â ïðèçíàííûé öåíòð îáðàçîâàíèÿ, íàóêè è êóëüòóðû ðåãèîíà ñ ñîâðåìåííîé ó÷åáíî-íàó÷íîé, ñîöèàëüíîé è ìàòåðèàëüíîé áàçîé. Èñõîäÿ èç êàäðîâûõ ïîòðåáíîñòåé êëþ÷åâûõ îòðàñëåé ýêîíîìèêè è ñîöèàëüíîé ñôåðû, çíà÷èòåëüíî ðàñøèðèëñÿ ïåðå÷åíü ó÷åáíûõ ñïåöèàëüíîñòåé è íàïðàâëåíèé ïîäãîòîâêè.  ýòîò ïåðèîä áûëà óêðåïëåíà ó÷åáíî-ëàáîðàòîðíàÿ áàçà ôàêóëüòåòîâ è êàôåäð, îñâîåíî 7 íîâûõ îáúåêòîâ, âêëþ÷àÿ ó÷åáíûå êîðïóñà, áèîñòàíöèþ â ï. Öàãàí Àìàí íà ðåêå Âîëãå, íàó÷íóþ áèáëèîòåêó, îáúåêòû æèçíåîáåñïå÷åíèÿ è ñåëüõîçíàçíà÷åíèÿ.
Çàñëóãîé Ã.Ì. Áîðëèêîâà ÿâëÿåòñÿ ôîðìèðîâàíèå êà÷åñòâåííîãî, íàöåëåííîãî íà òâîð÷åñòâî è äåéñòâóþùåãî êîëëåêòèâà íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêèõ ðàáîòíèêîâ. Ðàáîòà ïî ïîäãîòîâêå è ïîâûøåíèþ êâàëèôèêàöèè ïðåïîäàâàòåëåé ïîçâîëèëà çíà÷èòåëüíî óâåëè÷èòü ÷èñëî äîêòîðîâ íàóê, ïðîôåññîðîâ äî 80 ÷åëîâåê, êàíäèäàòîâ íàóê - äî 320. Äëÿ ñðàâíåíèÿ: â 1990 ãîäó â óíèâåðñèòåòå ðàáîòàëè 14 äîêòîðîâ è 135 êàíäèäàòîâ íàóê.
Îäíèì èç ïðèîðèòåòíûõ íàïðàâëåíèé äåÿòåëüíîñòè ðåêòîðà Ã.Ì. Áîðëèêîâà ñ÷èòàåòñÿ ðåàëèçàöèÿ ñîöèàëüíî-áûòîâîé è æèëèùíîé ïðîãðàììû ìíîãîòûñÿ÷íîãî êîëëåêòèâà, áëàãîäàðÿ ÷åìó ìíîãèå ïðåïîäàâàòåëè è ñîòðóäíèêè ðåøèëè êâàðòèðíûé âîïðîñ. Íà òîò ìîìåíò ýòî ÿâëÿëîñü îäíîé èç ãëàâíûõ è îòâåòñòâåííûõ çàäà÷, ïîòîìó ÷òî íàäî áûëî ñîõðàíèòü êîëëåêòèâ óíèâåðñèòåòà è îðãàíèçîâàòü ïðèòîê ìîëîäûõ ïðåïîäàâàòåëåé.
Ñåãîäíÿ î÷åâèäíî, ÷òî âûáðàííàÿ ðåêòîðîì ñòðàòåãèÿ ðàçâèòèÿ óíèâåðñèòåòà áûëà ÷ðåçâû÷àéíî ýôôåêòèâíîé, è ÊàëìÃÓ íå òîëüêî âûñòîÿë â ñëîæíåéøèõ èñòîðè÷åñêèõ óñëîâèÿõ, íî è ñäåëàë ðûâîê â ñâîåì ðàçâèòèè.
Ã.Ì. Áîðëèêîâ 20 ëåò ðóêîâîäèë Êàëìûöêèì ãîñóäàðñòâåííûì óíèâåðñèòåòîì, åùå òðèæäû ïîëó÷èâ áåçóñëîâíóþ ïîääåðæêó ìíîãîòûñÿ÷íîãî óíèâåðñèòåòñêîãî êîëëåêòèâà. Çà ýòè ãîäû ðåêòîð ÊàëìÃÓ íå ïðîñòî îïðàâäàë ìàíäàò äîâåðèÿ, íî è âíåñ ïîèñòèíå áåñïðåöåäåíòíûé âêëàä â ðàçâèòèå Êàëìûöêîãî óíèâåðñèòåòà.
Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ áûë ìíîãîãðàííîé ëè÷íîñòüþ: ó÷åíûé, ïåäàãîã-íàñòàâíèê, ñîçèäàòåëü-óïðàâëåíåö. Ñâîþ ñóäüáó Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ Áîðëèêîâ ñòðîèë ñàì, íèêîãäà íå íàäåÿñü íà óäà÷ó. Ðàíî îñèðîòåâ, îí òâåðäî óñâîèë ñ äåòñòâà, ÷òî â îñíîâå ëþáîãî óñïåõà - îòâåòñòâåííîñòü è òðóä.
Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ ÿâëÿëñÿ àêòèâíûì îáùåñòâåííûì äåÿòåëåì Êàëìûêèè. Ñ 1990 ïî 2013 ãîä èçáèðàëñÿ â âûñøèé çàêîíîäàòåëüíûé îðãàí ðåãèîíà.  1990-1994 ãîäû â êà÷åñòâå íàðîäíîãî äåïóòàòà áûë ÷ëåíîì ïðåçèäèóìà Âåðõîâíîãî Ñîâåòà ðåñïóáëèêè è ïðåäñåäàòåëåì ïîñòîÿííîãî êîìèòåòà ïî ýêîëîãèè è ïðèðîäîïîëüçîâàíèþ.  Íàðîäíîì Õóðàëå (Ïàðëàìåíòå) ÐÊ âîçãëàâëÿë ïîñòîÿííûé êîìèòåò ïî îáðàçîâàíèþ, íàóêå è êóëüòóðå.  2008 ãîäó áûë èçáðàí ïðåäñåäàòåëåì êîìèòåòà ïî îáðàçîâàíèþ, íàóêå è êóëüòóðå Þæíî-Ðîññèéñêîé Ìåæïàðëàìåíòñêîé àññîöèàöèè. Êàê äåïóòàò è ïðåäñåäàòåëü êîìèòåòà, Ã.Ì. Áîðëèêîâ ïðîâîäèë áîëüøóþ ðàáîòó ïî ðàçðàáîòêå è ïðèíÿòèþ çàêîíîäàòåëüíûõ èíèöèàòèâ â îáðàçîâàíèè, ñîöèàëüíîé ñôåðå, ýêîëîãèè è ïðèðîäîïîëüçîâàíèè.
Åãî çàñëóãè, êàê êðóïíîãî ó÷åíîãî è îðãàíèçàòîðà, òàëàíòëèâîãî ïåäàãîãà, ðåêòîðà Êàëìûöêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà, áûëè îòìå÷åíû îðäåíîì "Çà çàñëóãè ïåðåä Îòå÷åñòâîì" IV ñòåïåíè, îðäåíîì Ïî÷åòà, îðäåíîì èì. À.Ñ. Ìàêàðåíêî, ìåäàëüþ "Çà òðóäîâóþ äîáëåñòü". Ã.Ì. Áîðëèêîâó ïðèñâîåíû ïî÷åòíûå çâàíèÿ "Çàñëóæåííûé ðàáîòíèê âûñøåé øêîëû Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè", "Çàñëóæåííûé äåÿòåëü íàóêè Ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ", "Ðûöàðü íàóêè è èñêóññòâà" (ÐÀÅÍ).
 2006 ãîäó ïî ïðåäñòàâëåíèþ îáùåñòâåííîãî Ñîâåòà Ðîññèéñêîé ýíöèêëîïåäèè "Ëó÷øèå ëþäè Ðîññèè" Ã.Ì. Áîðëèêîâà ïðèçíàëè ëàóðåàòîì â íîìèíàöèè "Îáðàçîâàíèå" - çà áîëüøîé âêëàä â äåëî êîíñîëèäàöèè ñèë îáùåñòâà â èíòåðåñàõ ðàçâèòèÿ è ïðîöâåòàíèÿ âåëèêîé Ðîññèè.
Ðàáîòà Êàëìûöêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà ïîä ðóêîâîäñòâîì ðåêòîðà Ãåðìàíà Áîðëèêîâà áûëà îòìå÷åíà â 2010 ãîäó Ïî÷åòíîé ãðàìîòîé Ïðàâèòåëüñòâà Ðîññèè. Íåçàâèñèìûì îáùåñòâåííûì Ñîâåòîì â 2010 ãîäó Êàëìûöêèé ãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò ïðèçíàí ëàóðåàòîì êîíêóðñà "100 ëó÷øèõ âóçîâ è ÍÈÈ Ðîññèè", à åãî ðóêîâîäèòåëü íàãðàæäåí ïî÷åòíûì çíàêîì "Ðåêòîð ãîäà".
Ñòàâ ðåêòîðîì Êàëìûöêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà, ÿ âñåãäà ñòàðàëñÿ íå âûïóñêàòü èç óíèâåðñèòåòñêîé îðáèòû ïðåæíåãî ðóêîâîäèòåëÿ âóçà, ïî äîñòîèíñòâó ïðèçíàâàÿ è öåíÿ åãî ìóäðîñòü è îïûò. Îãðîìíîå òðóäîëþáèå è ïðåêðàñíûå ðåçóëüòàòû åãî íåïðåðûâíîé è óïîðíîé ðàáîòû âñåãäà âûçûâàëè ó ìåíÿ íåñêðûâàåìîå óâàæåíèå. Ñ ÿíâàðÿ 2011 ãîäà äî ïîñëåäíåãî äíÿ Ã.Ì. Áîðëèêîâ çàíèìàë äîëæíîñòü ïðåçèäåíòà óíèâåðñèòåòà. Ìû ñ íèì ÷àñòî è ïîäîëãó áåñåäîâàëè. Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ - çàìå÷àòåëüíûé ñîáåñåäíèê. Ñ íèì áûëî èíòåðåñíî îáñóæäàòü íîâîñòè íàó÷íîãî ìèðà, äåëà óíèâåðñèòåòà, äà è ïðîñòî ïîãîâîðèòü ïî äóøàì. Ïàìÿòü î âèäíîì ó÷¸íîì, ïåäàãîãå, ðåêòîðå Ã.Ì.Áîðëèêîâå íàâñåãäà îñòàíåòñÿ â ñåðäöàõ âñåõ, êòî åãî çíàë.

Áàäìà Ñàëàåâ,
ðåêòîð ÊàëìÃÓ
èì. Á.Á. Ãîðîäîâèêîâà

Îäíà èç ìíîãèõ þáèëåéíûõ âàæíûõ äàò 2018 ãîäà â íàøåé ñòðàíå - 80- ëåòèå ñî äíÿ ó÷ðåæäåíèÿ ïî÷åòíîãî çâàíèÿ "Ãåðîé Òðóäà". Óêàçîì Ïðåçèäèóìà Âåðõîâíîãî Ñîâåòà ÑÑÑÐ 27 äåêàáðÿ 1938 ãîäà áûëî óòâåðæäåíî çâàíèå Ãåðîÿ Ñîöèàëèñòè÷åñêîãî Òðóäà. Ýòîé äàòå â íàøåé ãàçåòå ïîñâÿùåíû ïóáëèêàöèè î çåìëÿêàõ, Ãåðîÿõ Òðóäà.
Åùå â ñåðåäèíå ãîäà íàì áûëà ïðåäîñòàâëåíà èíôîðìàöèÿ â Êàëìûöêîé îáùåñòâåííîé îðãàíèçàöèè âåòåðàíîâ (ïåíñèîíåðîâ) âîéíû, òðóäà, Âîîðóæåííûõ ñèë è ïðàâîîõðàíèòåëüíûõ îðãàíîâ, ÷òî â ðåñïóáëèêå íûíå çäðàâñòâóþò øåñòü Ãåðîåâ Òðóäà. Ýòî Ãåðîè Ñîöèàëèñòè÷åñêîãî Òðóäà Ñåðãåé Êóãóëüòèíîâè÷ ×óðþìîâ (Ãîðîäîâèêîâñêèé ðàéîí), Àëåêñåé Åãîðîâè÷ Ìàðåíû÷ (ßøêóëüñêèé ðàéîí), ïîëíûå êàâàëåðû îðäåíîâ Òðóäîâîé Ñëàâû Õóöà Áîëäûðåâè÷ Ñàíäæèåâ (ñ. Ìàëûå Äåðáåòû), Ñàíäæè Áàäååâè÷ Î÷êàíîâ (Ñàðïèíñêèé ðàéîí), Íèíà Áóãíþøåâíà Ñàíãàäæèåâà (Öåëèííûé ðàéîí) è Àíòîíèíà ßêîâëåâíà Ìîèñååíêî (ñ. ßøàëòà).
Ãåðîÿìè íàøèõ ïóáëèêàöèé óæå áûëè Í.Á. Ñàíãàäæèåâà, À.Å. Ìàðåíû÷, Õ.Á. Ñàíäæèåâ. Ñåãîäíÿ ìû ðàññêàæåì î æèçíåííîì ïóòè è òðóäîâîé äîáëåñòè À.ß. Ìîèñååíêî è Ñ.Á. Î÷êàíîâå. Ïðåäñòàâëÿåì âàøåìó âíèìàíèþ ìàòåðèàëû íàøèõ êîëëåã.
Îðäåíà äîÿðêè
Äàëåêî çà ïðåäåëàìè ßøàëòèíñêîãî ðàéîíà èçâåñòíî èìÿ Àíòîíèíû Ìîèñååíêî. Îíà ðîäèëàñü â èþíå 1938 ãîäà â ñåëå Áàðàíèêè Ñàëüñêîãî ðàéîíà Ðîñòîâñêîé îáëàñòè â êàçà÷üåé ñåìüå Íåéæìàê. Óõîäÿ íà âîéíó, îòåö â ïîñëåäíèé ðàç âçÿë íà ðóêè ìàëåíüêóþ Òîíþ, åìó íå ñóæäåíî áûëî âåðíóòüñÿ ñ ïîëåé ñðàæåíèé. Âîåííîå ëèõîëåòüå ïîäîðâàëî çäîðîâüå ìàòåðè, è Òîíÿ îñòàëàñü êðóãëîé ñèðîòîé.
Ñòàðøèì â äîìå áûë 16-ëåòíèé áðàò Èâàí, íà ïîïå÷åíèè êîòîðîãî îñòàëèñü 9-ëåòíÿÿ Òîíÿ è ñîâñåì ìàëåíüêèé Âèòÿ. Þíûé ãëàâà ñåìüè âçÿë íà ñâîè ïëå÷è âñþ òÿæåëóþ ìóæñêóþ ðàáîòó, à îáÿçàííîñòÿìè Àíòîíèíû ñòàëè ïîääåðæàíèå óþòà â äîìå, ïðèãîòîâëåíèå ïèùè, ñòèðêà è îñòàëüíàÿ äîìàøíÿÿ ðàáîòà.
- Íåëåãêî áûëî Âàíå ñîäåðæàòü äâóõ èæäèâåíöåâ, - âñïîìèíàåò Àíòîíèíà ßêîâëåâíà, - ïîýòîìó ìíå ïðèøëîñü îñòàâèòü ó÷åáó â øêîëå è ïîéòè â 1955 ãîäó íà ôåðìó òåëÿòíèöåé, ãäå ìîÿ ìàìà ðàáîòàëà äîÿðêîé. Åùå äåâ÷îíêîé ÿ ÷àñòî áåãàëà ê íåé íà ðàáîòó, è îíà ó÷èëà ìåíÿ ñâîåé ïðîôåññèè. Êîãäà ìàìà çàäåðæèâàëàñü (à ýòî ñëó÷àëîñü äîâîëüíî ÷àñòî), ÿ äîìà ñàìà äîèëà íàøó Áóðåíêó.
Îäíàæäû óòðîì çàâåäóþùèé ìîëî÷íî-òîâàðíîé ôåðìîé ïîäîøåë ê ìîëîäîé ñòàðàòåëüíîé òåëÿòíèöå è ñêàçàë: "Âûðó÷àé, Àíòîíèíà, ïðèíèìàé ãðóïïó êîðîâ. Îíà îñòàëàñü áåç äîÿðêè, âðÿä ëè êòî èç äåâ÷àò ñìîæåò äîèòü èõ ëó÷øå òåáÿ".
 1957 ãîäó ìîëîäàÿ äîÿðêà âûøëà çàìóæ è ïåðååõàëà â ñ.ßøàëòó. Âíà÷àëå áûëà ðàçíîðàáî÷åé, à çàòåì - äîÿðêîé íà ÌÒÔ ¹4 êîëõîçà "Íîâûé ìèð". Áîëåå 30 ëåò Àíòîíèíà ßêîâëåâíà ðàáîòàëà äîÿðêîé â êîëõîçå "Íîâûé ìèð" ßøàëòèíñêîãî ðàéîíà. Åæåäíåâíî, â áóäíè è ïðàçäíèêè, â æàðó è õîëîä, äâàæäû â äåíü, à èíîãäà è ÷àùå, ñïåøèëà îíà ê ñâîèì áóðåíêàì. Äîèòü êîðîâ äîëãèå ãîäû ïðèõîäèëîñü âðó÷íóþ.
Äîáðîñîâåñòíàÿ è òðóäîëþáèâàÿ æåíùèíà ïîñòîÿííî äîáèâàëàñü âûñîêèõ ïðîèçâîäñòâåííûõ ïîêàçàòåëåé.
Ïëàí 11-é ïÿòèëåòêè ïî íàäîþ ìîëîêà è ïîëó÷åíèþ òåëÿò äîÿðêà âûïîëíèëà íà 120 è 106 ïðîöåíòîâ. Íàäîé â 1985 ãîäó íà ôóðàæíóþ êîðîâó ñîñòàâèë 3354 êèëîãðàììà, ÷òî íà 700 êèëîãðàììîâ âûøå, ÷åì â ñðåäíåì ïî êîëõîçó.  1986 ãîäó îò 25 êîðîâ À.Ìîèñååíêî ïîëó÷èëà 789 öåíòíåðîâ ìîëîêà ïðè ïëàíå 625.
À.ß.Ìîèñååíêî ÿâëÿëàñü ìàñòåðîì ìàøèííîãî äîåíèÿ 1-ãî êëàññà. Åå òðóäîâûå äîñòèæåíèÿ îòìå÷åíû çîëîòîé ìåäàëüþ ÂÄÍÕ, îðäåíàìè Òðóäîâîé Ñëàâû 3-õ ñòåïåíåé. Óêàçîì Ïðåçèäèóìà Âåðõîâíîãî Ñîâåòà ÑÑÑÐ îò 29 àâãóñòà 1986 ãîäà çà óñïåõè, äîñòèãíóòûå â âûïîëíåíèè ïëàíîâ 11-é ïÿòèëåòêè è òðóäîâûõ îáÿçàòåëüñòâ ïî ïðîèçâîäñòâó è ïåðåðàáîòêå ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîé ïðîäóêöèè, Àíòîíèíà ßêîâëåâíà íàãðàæäåíà îðäåíîì Òðóäîâîé Ñëàâû I ñòåïåíè.  1998 ãîäà À.ß. Ìîèñååíêî áûëà óäîñòîåíà çâàíèÿ "Ïî÷¸òíûé ãðàæäàíèí ßøàëòèíñêîãî ðàéîíà".
Çà âñå ãîäû ðàáîòû íà ìîëî÷íî-òîâàðíîé ôåðìå îíà ïîñòîÿííî âõîäèëà â êëóá äîÿðîê-òðåõòûñÿ÷íèö: îò êàæäîé êîðîâû íàäàèâàëà áîëåå 3000 êã ìîëîêà.  îòäåëüíûå ãîäû íàäîé íà îäíó êîðîâó ïðèáëèæàëñÿ ê ðåêîðäíîé îòìåòêå - 4000 êã.
Âìåñòå ñ ìóæåì Àíòîíèíà Ìîèñååíêî âîñïèòàëà òðåõ çàìå÷àòåëüíûõ äî÷åðåé: Ñâåòëàíó, Ëþäìèëó è Åëåíó.
Íà àëëåå Ãåðîåâ â Ýëèñòå óñòàíîâëåíû áàðåëüåôû âûäàþùèõñÿ ëþäåé: Ãåðîåâ Ñîâåòñêîãî Ñîþçà è Ñîöèàëèñòè÷åñêîãî Òðóäà, Ãåðîåâ Ðîññèè, ñîâåðøèâøèõ ñâîè ðàòíûå è òðóäîâûå ïîäâèãè âî ñëàâó Îòå÷åñòâà. Ê ñîæàëåíèþ, áàðåëüåôà Àíòîíèíû ßêîâëåâíû òàì íåò...
Òðè Ñëàâû
Ìíîãî â íàøåé ðåñïóáëèêå çàìå÷àòåëüíûõ àãðîíîìîâ, ìåõàíèçàòîðîâ, òðàêòîðèñòîâ, çåìëåäåëüöåâ, ÷àáàíîâ - íàñòîÿùèõ çíàòîêîâ ñâîåãî äåëà. Îäíèì èç òàêèõ ëþäåé ÿâëÿåòñÿ íàø çåìëÿê - ëàóðåàò Ãîñóäàðñòâåííîé ïðåìèè ÑÑÑÐ, êàâàëåð òðåõ îðäåíîâ Òðóäîâîé ñëàâû Ñàíäæè Áàäååâè÷ Î÷êàíîâ.
Èíòåðåñíà, áîãàòà è íàñûùåíà ñîáûòèÿì òðóäîâàÿ æèçíü ýòîãî óäèâèòåëüíîãî ÷åëîâåêà. Ñàíäæè Î÷êàíîâ ðîäèëñÿ è âûðîñ â ñ. Øåáåíåðû Ñàðïèíñêîãî ðàéîíà, â ñåìüå ÷àáàíà. Ïðîæèë âñþ ñâîþ æèçíü â ñåëå è òðóäèëñÿ íà áëàãî ðîäíîãî, ñòåïíîãî êðàÿ.
Ïåðâûì îðäåíîì Òðóäîâîé Ñëàâû III ñòåïåíè Ñàíäæè Áàäååâè÷ íàãðàæäåí ïî÷òè ÷åðåç 20 ëåò óïîðíîãî òðóäà. Ïîçæå îí ïîëó÷àåò âòîðîé îðäåí Òðóäîâîé Ñëàâû II ñòåïåíè, à â îêòÿáðå 1989 ãîäà ïîñòàíîâëåíèåì ÖÊ ÊÏÑÑ è Ñîâåòà Ìèíèñòðîâ åìó ïðèñóæäåíà Ãîñóäàðñòâåííàÿ ïðåìèÿ ÑÑÑÐ ñ âðó÷åíèåì äèïëîìà ëàóðåàòà Ãîñóäàðñòâåííîé ïðåìèè è çîëîòîé ìåäàëè. Çà äîñòèæåíèå âûñîêèõ ðåçóëüòàòîâ â ïðîèçâîäñòâå ïðîäóêöèè æèâîòíîâîäñòâà â îêòÿáðå 1991 ãîäà ñòàðøèé ÷àáàí êîëõîçà "40 ëåò Îêòÿáðÿ" Ñàðïèíñêîãî ðàéîíà íàãðàæäåí îðäåíîì Òðóäîâîé Ñëàâû I ñòåïåíè.
 2017 ãîäó â ÷åñòü Äíÿ ðàáîòíèêà ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà è ïåðåðàáàòûâàþùåé ïðîìûøëåííîñòè Ñàíäæè Áàäååâè÷ áûë óäîñòîåí åùå îäíîé âûñîêîé íàãðàäû, íî èç-çà ïîøàòíóâøåãîñÿ çäîðîâüÿ íå ñìîã ïîáûâàòü íà òîðæåñòâåííîé öåðåìîíèè íàãðàæäåíèÿ â ã. Ýëèñòå. Îäíàêî ïîçæå íàãðàäà "Çîëîòàÿ ìåäàëü çà âêëàä â ðàçâèòèå ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà ÐÔ" áûëà âðó÷åíà â òîðæåñòâåííîé îáñòàíîâêå òðóæåíèêó ñåëà â ñ. Ñàäîâîå Ñàðïèíñêîãî ðàéîíà. Ñàíäæè Áàäååâè÷ ïîäåëèëñÿ âîñïîìèíàíèÿìè, ðàññêàçàë î ñâîèõ íåëåãêèõ ÷àáàíñêèõ áóäíÿõ.
Ñâîèì îòíîøåíèåì ê ðàáîòå âåòåðàí âñåãäà ïîäàâàë ïðèìåð äðóãèì. ×åëîâåê èñêëþ÷èòåëüíîé äîáðîñîâåñòíîñòè è òðóäîëþáèÿ, îí âñåãäà äóøîé áîëåë çà äåëî, ñåëüñêîå õîçÿéñòâî, îí è ñåé÷àñ äóìàåò î ñâîåé ìàëîé ðîäèíå, çåìëÿêàõ. Ñ òàêèõ ëþäåé, êàê Ñàíäæè Áàäååâè÷ Î÷êàíîâ, íóæíî áðàòü ïðèìåð, âåäü îí ÿâëÿåòñÿ èñòèííûì ïàòðèîòîì ñâîåãî ñåëà, ðàéîíà, ðåñïóáëèêè, âíåñ áîëüøîé âêëàä â ðàçâèòèå ñòðàíû.
Îòðàäíî, ÷òî ñåãîäíÿ äåëî îòöà ïðîäîëæàþò äåòè, îíè òðóäÿòñÿ â ñ. Óìàíöåâî Ñàðïèíñêîãî ðàéîíà.
Ïîëîñó ïîäãîòîâèëè
Áààòð ÀÌÒÅÅÂ,
Àíàòîëèé ÁÅÇÍÎÙÅÍÊÎ è
Ñâåòëàíà ÊÀÐÏÎÂÀ

Õàëüìã ºàçðò îëí êåëí óëñ íè-íåãí á³³öõ³í³. Ýäí öóºàð íåã-íåãí³ííü àâúÿñ-çàœøàëàí ìåäí³, íåã-íåãí³ííü ñîéëàí ê¢íäë³ä, òåâ÷³ä á³³í³. Êåëí óëñèí õîîðíäê èíüãëëò šèë èðâ³ñ áàòðíà. Êåëõä, ìàíà òàœº÷ä õîéð êåëí óëñ íåãä¢ëñí ´ðê-á¢ëì¢ä ÷èãí á³³í³. Ýäí êåëí-óëñèí çàœøàëàð á³³í³, ꢢêäò³í ÷èê ñóðºìš ´ãí³, áàñ ò´ðñêí êåë³í ìåäòõ³ ãèš øóííà. Èèì ´ðê-á¢ëì¢äèí íåãíü - Êîðíååâèõí³ ´ðê-á¢ë. Õàëüìã çàëó Ãåííàäèé Êîðíååâ õàñã ꢢêí Àëèÿ Áåêìóðàòîâàëà êåñã šèë õîîðàí òàíüëäàä, ´ðê³í ´íä³ëºñìí.

Ñîñòîÿíèå äåìîãðàôèè â íàøåé ñòðàíå íå âûçûâàåò îïòèìèçìà, îá ýòîì ãîâîðÿò â ïðàâèòåëüñòâå ñòðàíû, íå ðàç ïîäíèìàë òåìó è Âëàäèìèð Ïóòèí. Âñå ïîñëåäíèå òåíäåíöèè ãîâîðÿò î êðèçèñå ðîæäàåìîñòè, è îí íàðàñòàåò è óñóãóáëÿåòñÿ.  Ðîññèè íà 1 ñåíòÿáðÿ 2018 ãîäà ðîäèëîñü îêîëî 783 òûñÿ÷è äåòåé, ìåíüøå íà 38 òûñÿ÷, ÷åì çà ïåðèîä ïðîøëîãî ãîäà. Ñïàä ðîæäàåìîñòè çàôèêñèðîâàí â 82-õ ðåãèîíàõ. Êàêîâà æå ñèòóàöèÿ â Êàëìûêèè? Îá ýòîì ðàññêàçûâàåò çàìåñòèòåëü ìèíèñòðà ñîöèàëüíîãî ðàçâèòèÿ, òðóäà è çàíÿòîñòè ÐÊ Åâãåíèÿ ÃÎÐÄÅÅÂÀ.

Ñîñòîÿíèå äåìîãðàôèè â íàøåé ñòðàíå íå âûçûâàåò îïòèìèçìà, îá ýòîì ãîâîðÿò â ïðàâèòåëüñòâå ñòðàíû, íå ðàç ïîäíèìàë òåìó è Âëàäèìèð Ïóòèí. Âñå ïîñëåäíèå òåíäåíöèè ãîâîðÿò î êðèçèñå ðîæäàåìîñòè, è îí íàðàñòàåò è óñóãóáëÿåòñÿ.  Ðîññèè íà 1 ñåíòÿáðÿ 2018 ãîäà ðîäèëîñü îêîëî 783 òûñÿ÷è äåòåé, ìåíüøå íà 38 òûñÿ÷, ÷åì çà ïåðèîä ïðîøëîãî ãîäà. Ñïàä ðîæäàåìîñòè çàôèêñèðîâàí â 82-õ ðåãèîíàõ. Êàêîâà æå ñèòóàöèÿ â Êàëìûêèè? Îá ýòîì ðàññêàçûâàåò çàìåñòèòåëü ìèíèñòðà ñîöèàëüíîãî ðàçâèòèÿ, òðóäà è çàíÿòîñòè ÐÊ Åâãåíèÿ ÃÎÐÄÅÅÂÀ.

Èíñòèòóò Êàëìûöêîé ôèëîëîãèè è âîñòîêîâåäåíèÿ (ÈÊÔèÂ) è Öåíòð ãðàæäàíñêîãî îáðàçîâàíèÿ âîò óæå òðåòèé ãîä ïîäðÿä ïðîâîäÿò ñîâìåñòíûé ðåñïóáëèêàíñêèé êîíêóðñ ñðåäè îáó÷àþùèõñÿ îáùåîáðàçîâàòåëüíûõ ó÷ðåæäåíèé è ñòóäåíòîâ ÈÊÔè "Ïåðâàÿ âûñîòà", ãëàâíîé öåëüþ êîòîðîãî ÿâëÿåòñÿ ðàçâèòèå òâîð÷åñêîé àêòèâíîñòè ñòóäåí÷åñêîé ìîëîäåæè è øêîëüíèêîâ, ïîïóëÿðèçàöèÿ æóðíàëèñòèêè, êàê âèäà ðàçâèâàþùåéñÿ äåÿòåëüíîñòè.
 ýòîì ãîäó êîíêóðñ áûë ïîñâÿùåí 90-ëåòèþ ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåííîãî æóðíàëà "Òååãèí ãåðë" ("Ñâåò â ñòåïè"), è îñíîâíûì åãî îðãàíèçàòîðîì âûñòóïèëà êàôåäðà êàëìûöêîé ëèòåðàòóðû è æóðíàëèñòèêè.
Ó÷àñòíèêàì áûëè ïðåäëîæåíû òàêèå òåìû, êàê: "Ãåðîé íàøåãî âðåìåíè", "Êàê ïðåêðàñíà çåìëÿ è íà íåé ÷åëîâåê!", "Ìû ïîçíàåì íîâîå", "ß â ìèðå è ìèð âî ìíå", è íîâàÿ â ýòîì ãîäó, íå ìåíåå èíòåðåñíàÿ òåìà: "Ìèíè äóðòà æóðíàëèñò" ("Ìîé ëþáèìûé æóðíàëèñò"). Ñâîè ìàòåðèàëû êîíêóðñàíòû äîëæíû áûëè ïðåäñòàâëÿòü â ïå÷àòíîì è àóäèîâèçóàëüíîì ôîðìàòàõ.
22 íîÿáðÿ â Èíñòèòóòå Êàëìûöêîé ôèëîëîãèè è âîñòîêîâåäåíèÿ ñîñòîÿëîñü ïîäâåäåíèå èòîãîâ êîíêóðñà. Ìíîæåñòâî çàÿâîê íà ó÷àñòèå áûëî ïðèíÿòî íå òîëüêî îò ó÷àùèõñÿ ãîðîäñêèõ øêîë, íî è èç ðàéîíîâ ðåñïóáëèêè.
Ïîçäðàâèëè ïîáåäèòåëåé è ïðèçåðîâ è âðó÷èëè èì çàñëóæåííûå íàãðàäû è.î. äèðåêòîðà ÈÊÔè Ìèíãèÿí Ëèäæèåâ è è.î. çàâêàôåäðîé êàëìûöêîé ëèòåðàòóðû è æóðíàëèñòèêè, ðóêîâîäèòåëü ÀÍÎ "Öåíòð ãðàæäàíñêîãî îáðàçîâàíèÿ" Ðàèñà Äÿêèåâà.
 ýòîì ãîäó äèïëîìàìè áûëè íàãðàæäåíû 12 êîíêóðñàíòîâ. ×åòâåðî èç íèõ ñòàëè îáëàäàòåëÿìè äèïëîìîâ III ñòåïåíè, òðîå ïîëó÷èëè äèïëîì II ñòåïåíè è ïÿòü êîíêóðñàíòîâ - äèïëîì I ñòåïåíè, ñòàâ ïîáåäèòåëÿìè êîíêóðñà.
Òàê, îäíèì èç ïîáåäèòåëåé â íîìèíàöèè "Àóäèîâèçóàëüíûé ôîðìàò" ñòàëà ó÷àùàÿñÿ Ýëèñòèíñêîé ÑÎØ ¹2 ã. Ýëèñòû Àéñåë Ãóëèåâà, ïðåäñòàâèâ ðàáîòó î æóðíàëå "Òååãèí ãåðë" â íîìèíàöèè "Ëó÷øèé âèäåîðåïîðòàæ".
Ëó÷øåé â íîìèíàöèè "Ïå÷àòíûé ôîðìàò" ñòàëà ðàáîòà Àíæåëèêè Ìàíäæèåâîé, ó÷åíèöû 8 "à" êëàññà ÑÎØ ¹18 ã. Ýëèñòû, ïðåäñòàâèâøåé íà êîíêóðñ ðàáîòó "Ìèíè äóðòà æóðíàëèñò". Ñâîå ýññå íà êàëìûöêîì ÿçûêå Àíæåëèêà ïîñâÿòèëà èçâåñòíîìó æóðíàëèñòó Êàëìûêèè, çàìåñòèòåëþ ãëàâíîãî ðåäàêòîðà ãàçåòû "Õàëüìã ¢íí" Ðàèñå Ìàíæèëååâîé. Ê ñëîâó, ïðèãëàøåííàÿ íà ïîäâåäåíèå èòîãîâ êîíêóðñà è íàãðàæäåíèå ïîáåäèòåëåé Ðàèñà Öåäåíîâíà òåïëî ïîçäðàâèëà Àíæåëèêó.
Òàêæå ïîáåäèòåëÿìè "Ïåðâîé âûñîòû" â íîìèíàöèè "Ïå÷àòíûé ôîðìàò" íà ðóññêîì ÿçûêå ñòàëè: ó÷àùèåñÿ 9 êëàññà ÌÁÎÓ "Àäûêîâñêàÿ ÑÎØ èì. Ã.Á.Ìåðãóëü÷èåâà" Äàÿíà Áóðèëîâà è Ñàíàí Ýíäûðîâ , ó÷åíèê 9-ãî "á" êëàññà ÌÁÎÓ "ÑÎØ ¹ 18"Òåìèð Êàãàëòûíîâ.
Ó÷àñòíèêè òâîð÷åñêîãî êîíêóðñà ïîëó÷èëè äèïëîìû è ïðèçû îò îðãàíèçàòîðîâ.
Ïî÷åòíûì ãîñòåì íà íàãðàæäåíèè ñòàëà ãëàâíûé ðåäàêòîð æóðíàëà "Òååãèí ãåðë" Ä.Á. Äîðäæèåâà.  ñâîåé ðå÷è Äàíàðà Áàñàíãîâíà îòìåòèëà, ÷òî ýòî èõ ïîèñòèíå ïåðâàÿ âûñîòà, è ïîæåëàëà, ÷òîáû êàæäûé ïåðèîä èõ æèçíè áûë îòìå÷åí äîñòèæåíèåì íîâûõ ïîáåä. Òàêæå îíà ïîñîâåòîâàëà þíûì ó÷àñòíèêàì íå "çàãëóøàòü" ñâîå òâîð÷åñêîå íà÷àëî è ïðèãëàñèëà èõ ïóáëèêîâàòüñÿ â æóðíàëå "Òååãèí ãåðë", â îñîáåííîñòè òåõ, êòî ïèøåò íà êàëìûöêîì ÿçûêå.
Íå îáäåëèëè âíèìàíèåì òàêæå ïåäàãîãîâ-êóðàòîðîâ þíûõ æóðíàëèñòîâ, êîòîðûå îäåðæàëè ïîáåäó â ýòîì êîíêóðñå. Íàñòàâíèêàì áûëè âðó÷åíû áëàãîäàðñòâåííûå ïèñüìà è ïàìÿòíûå ïîäàðêè.
Þëèÿ ÁÈÐÞÊÎÂÀ,
ñòóäåíòêà 2-ãî êóðñà
íàïðàâëåíèÿ "æóðíàëèñòèêà"