Êåä¢ šèëèí òóðøàðò "Öàã ñåëã³ò³" ãèäã äóí êåñã ¢éèí îëí- ³ìòí³ ñåäêëèã àâëš äóóëãäíà. Òàœº÷ä ê¢í áîëºí ýí äóóã ñîœñëà. Çóã 2018-÷ šèëä ýí¢ã³ð Åâðîïä ñîíüìñõ ãèš êåí ÷èãí ñàíñí óãà áèë³. Íåìø âèäåîáëîããåð Ñîíÿ Õàáìàíí õàëüìã äóóã õàëüìãàºàð äóóëàä, öîê÷ àâñí âèäåîã "Youtube" ñàéòä, ýâð³ êàíàëä îëíà îíüãò òóñõàâ. Èèã³ä Ãåðìàíü îðí-íóòãèí ³ìòí õàëüìã äó ñîœñ÷ ìàíà ñîéëëà òàíüëäöõàâ. Áèäí ýí áààõí ꢢêíë³ ñîöèàëüí ñåòüä òàíüëäàä, ö´´êí ñóðâð ´ãâèäí.
- Ýí äó äóóëõ ñàíàí ÿºš ò´ðñìá?
- ªóðâí šèë õîîðàí äåëê³ä á³³äã îëí êåë³ð äó äóóëš âèäåî öîêš ºàðºõ íåã ò´ñâ ýêëë³â. Òåã³ä ýí šèëä ìèíè õàëüìã í³³š Àçäàí Ëèš õàëüìã äó äóóëõ ñåëâã ´ãñìí. Òåð íàíä êåñã õàëüìã äó ñîœñóëñíà õ´´í "Öàã ñåëã³ò³" ãèäã äóí íàíä éèð èê³ð òààñãäâ. Ýí¢ã ýðê áèø äóóëõ êåðãò³ ãèš øèèäâð àâñí áèë³â.
- Ýâð³ ò´ñâèí òóñêàð òîäðõàºàð êåëš ´ãëò.
- Îëí êåëí-³ìòí³ êåë³ð äó äóóëõ ñàíàí ò¢ð¢í áîëš 2015-÷ šèëä ò´ðâ. Òåð öàãò áè îðñ êåëí³ êè÷³ëì¢äò îääã áèë³â. Ñóë öàãòàí ðàäèî ñîœñõä äóðòàâ. Çóã, ðàäèîºàð ìåë àíãëü êåë³ð äóä ñîœñãäíà, ç³ðìíü ´äðò³í òàâ ä³êš äàâòãäíà. Òàëäàí êåë³ð äóóëäãèã ñîœñõ àðº óãà á³³ñíü õàðìñëòòà áîëš ìåäãäâ. Ðàäèîýôèð Àìåðèêèí äóä øèœã³äã êîìïàíüìóäûí ìåäëä ¢¢ëääã êåâò³.
Îðñ êåë äàñ÷àõ ò´ë³ä³í êåë³í ´ð㚢ëõèí ò´ë³ îðñ äóä ñîœñõàð ñåäë³â. Òåã³ä "Youtube" ñàéòä õ³³º³ä, Íèêîëàé Áàñêîâ, Àíè Ëîðàê áîëí Àëëà Ïóãà÷¸âàí äóä îëš àâàä äóóëäã áîëóâ. Öàã çóóð äàâàä, èèì êåâ³ð ýâð³ ïàðíöñ áîëí èñïàíñê êåëèã ÿñõ ñàíàí ò´ðâ. Òåã³ä õ³³âð³í ýêëš êåñã êàðàîêå-êåâ³ð ºàðºãäñí âèäåî îëš àâñí áèë³â. Äàðóíü îëí ç¢ñí êåë³ð äó äóóëàä, âèäåî öîêš àâõ øèèäâð àâëàâ. Èèì êåâ³ð "Sonni world songs" ãèäã ò´ñâ ýêëñìí.
- "Öàã ñåëã³ò³" ãèäã äóí ÷èíè ò´ñâä ä´÷í õîéðäã÷ áîëñìí. Àëüê äóóíàñ ýêëñí áèë³ò?
- Ò¢ð¢í áîëš ýí šèëèí ñåíòÿáðü ñàðèí 15-ä ýâð³ êàíàëä Àëëà Ïóãà÷¸âàí äóóëšàñí "Ìèëëèîí àëûõ ðîç" ãèäã äóóã îðóëëàâ.
- "Sonni world songs" ò´ñâ á³³äë-šèðºëä òîõðàõä ê¢íä áîëâ àëü óãàé?
- Êåç³í³ñ àâí âèäåî öîêš àâõäàí äóðòàâ. Òàâí šèëèí òóðøàðò ýâð³ áëîã êåš ºàðºíàâ. Òåã³ä ÷èãí óðäíü á³³ñí äàìøëò âèäåî öîêš àâëºíä, ìîíòàæ áîëí ýí ò´ñâë³ çàëºëäàòà áîëäã íàíü ÷èãí êåðãò òóñòà áîëâ. Òåð ó÷ðàð ýí ò´ñâ ê¢ö³ëºí íàíä ê¢íä áèø áîëâ.
- Îðñ êåëí, ïàðíöñ, èñïàí, íåìø. ijê³ä êåä¢ êåë ìåääâò?
- Óò òîîäàí éèñí êåë ìåäí³â. Çóã ç³ðìèíü ìóóºàð, ç³ðìèíü ñ³³í³ð ìåäí³â. Òåð òîîä ìèíè ò´ðñêí êåëí - íåìø, ä³ê³ä àíãëü, ïàðíöñ, èñïàíñê, èòàëüÿíñê áîëí îðñ êåëí. Áàñ ïîðòóãàëüñê, àðàá áîëí êèòä êåë íåâ÷ê ìåäí³â.
- Êåñã òàëûí êåë äàññí ꢢã ïîëèãëîò ãèš íåð³äí³. Òà òèèì ê¢í áîëšàíàò. ßìàðàí ê¢ñëò³º³ð òà êåë äàñíàò?
- Øèí êåë äàñ÷ àâëºí íàíä éèð òààñãäíà. ªàçàäûí êåë³ð ꢢíäš ìåäðë³í 㢢ä¢ëõ ºàçð õ³³º³ä, Âåíà áàëºñíä "Sprachencafå" ãèäã ºàçð îëš àâëàâ. Ýíä íàðò-äåëê³í êåñã îðí-íóòãàñ èðñí îëí ³ìòí öóãëðàä, ꢢíä³ä, íåã-íåãíä³í ºàçàäûí êåë äàñ÷ àâõä í´êä áîëíà. Ò¢ð¢í áîëš ýí êàôåä ä´ðâí šèë õîîðàí, 2014-÷ šèëä èðñí áèë³â. Òåíä éèð ñîíüí îëí õàðºëò ó÷ðñìí, éèð ñîíüí îëí ꢢíë³ òàíüëäõ àðº ó÷ðâ. "Sprachencafå" íàíä êåñã øèí í³³š îëš àâõä òóñëâ. Òåäí äóíä - Õàëüìã Òàœº÷àñ èðñí Àçäàí Ëèš. Ëèšë³ ìàäí äàâñí çóíàð òàíüëäñí áèë³âèäí. Ò¢ð¢í öàãò ìàäí îðñ êåë³ð ꢢíääã áèë³âèäí, çóã íåã ä³êš ýíòí íàíä õàëüìã êåëí³ òóñêàð êåëš ´ãâ.
Óðäíü õàëüìã êåëí³ òóñêàð ìåäš³ñí óãà áèë³â. Çóã ýí¢í³ òóñêàð ñîœññíà õ´´í íàíä éèð ñîíüí áîëš ìåäãäâ. Õàëüìã êåë ñîœñõ äóðí ê¢ðâ. Òåã³ä ÷èãí Ëèš íàíä êåñã äó ñîœñóëâ. Òåð äóóäàñ "Öàã ñåëã³ò³" íàíä éè뺳í ñ³³õí áîëš ìåäãäâ. Ýí äóóíà ¢ãèíü äàñ÷ àâñí öàãëà þóíà òóñêàð êåëãäš³õíü íàìàã ñîíüìñóëâ. Ëèš íàíä ¢ãèíü îð÷óëàä êåëâ. Äóóíà ó÷ð-óòõíü ìèíè ñåäêëèã àâëñí áèë³. Äóðíà òóñê ñ³³õí äóí õàëüìã êåë ìåääãî áîëâ ÷èãí íàíä äàðóíü ç¢ðêíäì òóñâ.
- Õàëüìã äó äàñ÷ àâõä ê¢íäèé?
- Àìð áèø. ¡ãèíü äàñ÷ àâàä, êåñã ä³êš âèäåî öîêš àâëàâ. ߺàä ãèõë³ õàëüìã êåë ìåääã óãà ó÷ðàñ ìèíè êåëëºí ñ³í áèø áîëšàíà. Àçäàí Ëèš íàíä ÿºš êåëäãèíü, ÿºš ÷èê³ð äóóëäãèíü çààš ´ãâ. Ò¢ð¢í öàãò íàíä ê¢íä áèë³, çóã áè êåñã äîëàí õîíãèí ýðãöä äàâòàä, ñ³³í³ð äàñ÷ àâóâ. ¥äð èðâ³ñ óëì ñ³³í³ð äóóëäã áîëóâ.
- ijê³ä õàëüìã êåë³ð áè÷ñí äóä äóóëõ äóðí á³³í¢?
- ¥äðòíü áè ñåãë³òð áîëš ê´äëí³â, òåã³ä, õàðì ò´ðõä, ê´äëìø äàëà áîëõëà ç³ðìä³í ñóë öàã ê¢ðòõø. Çóã ÷´ë³í ºàðõëà, ýðê áèø ä³ê³ä òàëäàí õàëüìã äó äàñ÷ àâõ ñàíàí á³³í³.
Áè ê´ãšìä éèð äóðòàâ. Äó äóóëíàâ, ç³ðìä³í ýâð³í ÷èãí äó ¢¢ä³š áè÷í³â. Áàñ ºàçàäûí êåë ñóðõä äóðòàâ. Ýí õîéð êåðãèã íåãä¢ë³ä "Sonni world songs" ãèäã øèí ò´ñâ á¢ðä³ñì òåð. Ýí ò´ñâèí ê´äëìø êåëºí³ éîâóäò "Öàã ñåëã³ò³" äóóã äóóëš ´ã³ä, õàëüìã êåëíë³ òàíüëäëàâ. Ìèíè ñàíàºàð, õàëüìã êåëí éèð ñ³³õí, ´âðìšò³. Òàíà êåëí ñîéëûí ýðäíü. Ýí¢ã ýðê áèø õàäºëõ, îëçëõ, äåëãð¢ëõ êåðãò³.
Èíòåðíåòä îëíà îíüãò òóñõàãäñí Ñîíÿí äóóëš ´ãñí "Öàã ñåëã³ò³" äóí Õàëüìãèí ³ìòèã éèð èê³ð áàéðëóëñìí. Íåìø ꢢêí õàëüìã äóóã ñ³³í³ð äóóëõàð êåñãò³í áåëäñíü ìåäãäí³. Êåëëºí ìó áèø, îäà äååð³í èèì êåâ³ð õàëüìãàºàð äóóëäã õàëüìã ÷èãí ö´´êí. Òåð ó÷ðàð íåìø ꢢêí³ äóóëñí õàëüìã äóí îëí-³ìòíä òààñãäâ. Íåì³ä êåëõä, Ñîíÿ íåìø êåë ñóðäã ³ìòíä äàœãèí òóñàí ê¢ðãí³. "Öàã ñåëã³ò³" äóóã äóóëàä, ýíòí ìàäíä ñ³í ¢ëã¢ð ¢ç¢ëñìí.
Õàëüìãèí õóó÷í äóä êåñã šèëèí òóðøàðò ìàðòãäàä éîâñí áèë³. Îëí-³ìòí íóðºëš îðñ áîëí ºàçàäûí ê´ãšìä äóðòà. Çóã õîë á³³äã Ãåðìàíüä õàëüìã äóóºàð ñîíüìññíü ç´â³ð ´â³ðö áîëí ´âðìšò³ éîâäë áîëšàíà. ¡í³ðòíü, öàã ñåëã³ò³ ãèäãíü òåð.

ÌÀÍŠÈÍ Ñàíë

Ñàœºšèí Áîñÿ Õàëüìã ºàçðèí ßíäºà Ìàöã óëóñèí Äàë✠ñåë³íä 1918-÷ šèëèí íîÿáðèí 6-ä ò´ðñìí. Õàëüìãèí îëí-³ìòí³ ø¢ëã÷ îëí äåãòðì¢ä áàðëš ºàðºñìí. Òåäí äóíä "¡ðíä³í", "Õàëüìã ö³", "Èíüãëëòèí áóëã", "Óõàëëºí", "Öàºàí öåöã", "Ìèíè šèðºë - ìèíè òåã", "Èíüãëëò" áîëí íàíü ÷èãí. Ò¢ð¢í ø¢ëãíü 1957-÷ šèëèí àïðåëü ñàðèí 22-ò "Õàëüìã ¢íí" ãàçåòä áàðëãäñìí. Ø¢ëã÷ä Ò´ðñêíä³í, õàëüìã òååãò³í íåð³äñí ¢¢ä³âðì¢äíü õàìãèí ýœêð, õàìãèí äîòà á³³ñìí. "Òååãì" ãèäã ø¢ëãòíü èèì áàäãóä á³³í³:

Ýýšèìì àëüõí áîëãñí
Ýœêð ò´ðñêí òååãì -
Îíüäèí ìèíè 䢢šœãì,
Îíüäèí ìèíè øèâ³ì.

Óìø ýëñí áîëºíëàíü
¥âêíðèí ê´ëñí çóðàòà,
Óíÿðòñí øàðëšòà àºàðëàíü
Ýêèìì óóðã õîëÿòà.

Öàäõ ´ëñõ õîéðàäì -
×èëã÷ óãà áóëãì,
Äààðõ, ê´ðõ êåìäì -
Äàœãèí õàëóí ºóëìòì.
.......................................
.......................................
Öóã íàñíàííü òóðø
Äóóíäì ê´øëò óãà,
¥äð èðâ³ñ òååã볺³í
¥ñí, áàéðòíü šèœíõ.

- ãèš ì´ð³ä³ä áè÷ñíü - ìàäíä, õ´´ò ¢éíðò, ãåð³ñí áîëæ ¢ëäâ.
Ýí¢í³ ø¢ëã¢äíü îëí êåëíä îð÷óëãäñìí. Òåäí äóíä áóðÿò, îñåòèí, ìàœºä, ÿêóò, õàñã, óêðàèí, ìë, èñïàíü, íåìø, èòàëü, àíãëü áîëí íàíü ÷èãí êåëíä îð÷óëãäš áàðëãäñìí. Ñàœºšèí Áîñÿí äåãòðì¢ä Ìîñêâà "Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà", "Ñîâðåìåííèê", "Ñîâåòñêàÿ Ðîññèÿ", "Äåòñêàÿ ëèòåðàòóðà", "Ñîâåòñêèé ïèñàòåëü" ãèäã èçäàòåëüñòâñò ºàðñìí.
Ñàœºšèí Áîñÿ äðàìàòóðã áîëš "Øóóðºí", "¥ðê-á¢ë", "Ì´œêðëò" áîëí íàíü ÷èãí íààää ¢¢ä³ñìí, ýäí öóºàð Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí äðàìòåàòðèí ò³³ç äååð ò³âãäæ, îëíà ñåäêë àâëñíü òåìäãò³.
Ø¢ëã÷ õàëüìã êåëíä óðí-¢ãèí áèëãò³ ¢¢ä³âðì¢ä îð÷óëš, ò´ðñêí ëèòåðàòóðèí ê´ðœ áàéšóëñìí. Òåäí äóíä À.Ïóøêèí³, Ì.Ëåðìîíòîâèí, Í.Íåêðàñîâèí, Ë.Òîëñòîéèí, Ì.Ãîðüêèéèí, À.×åõîâèí áîëí íàíü ÷èãí àëäð áè÷³÷íðèí ¢¢ä³âðì¢ä á³³í³.
Ñàœºæèí Áîñÿí îëí ø¢ëã¢äíü äóóíä òîõðñìí. Òåäí äóíä "Òàìàðà", "Ò´ðñêí òåã", "Òîñõà÷íðèí òóñê äóí", "Öàñí", "Ñòóäåí÷åñê âàëüñ" áîëí íàíü ÷èãí ø¢ëã¢ä äóóíä òîõðñèã çààš áîëõìí.
Õàëüìã ø¢ëã÷èí ´â³ðö ¢¢ä³ëòèí òóñêàð á¢ë³í ¢ã³í êåëñí íåðò³ áè÷³÷íð äóíä Ê´ãëòèí Äàâà, Âàäèì Êîæåâíèêîâ, ßðîñëàâ Ñìåëÿêîâ, Þðèé Ðîçåíáëþì áîëí íàíü ÷èãí ò¢¢ðâ³÷íð á³³í³. Ê´ãëòèí Äàâà èèãš êåëñìí: "Ñàœºæèí Áîñÿ õàëüìã ¢ãèí êåâ-ÿíç, ìåðãí õóðö óòõèíü íèëõ íàñíàñí àâí òîäëš, ààâèííü áèëã³ñ ê¢ðòñí í³ðí áè÷ãèí ýðäì³í øóíæ ´ñê³ä, àøòíü õàëüìã òóóšä ò¢ð¢í áîëš ê¢¢êä óëñèí çåðãë³í³ñ íåð òóóðñí ø¢ëã÷ áîëàä, îëíà îíüã áèéä³í óœºàâ. Áèëãò³ õàëüìã ø¢ëã÷èí ¢¢ä³âðì¢äèíü õàëüìã êåë³ð óìøäã óëñàñ ýñ ìåääãíü óãà áîëõ".
Óðí ¢ãèí ëèòåðàòóðèí õààëºä ÿºš îðñíàííü òóñêàð Ñàœºšèí Áîñÿ áèéíü èèãš òîäëíà: "Íàìàã ëèòåðàòóðèí õààëºä îðóëñí ê¢í - ìèíè ýöê, Èšëèí ýãë çàºñ÷. Ýêì ýðò ´œãðš îäëà, áè ýöêèííü, Áàäìàí Ì´œêíàñíà ºàðò ´ñë³â.
Íàìàã áè÷êíäì, 30-÷ šèëì¢äò, õàëüìã àìí ¢ãèí ç´´ðë³ ýí òàíüëäóëëà. Ýí áèéíü áèëãò³ êåëìð÷ ê¢í á³³ñìí. Àñõí áîëàä èðõë³, ìàíàºóð íåã õîòíà ³ìòí ýöêì äóóëäã "Šàœºð" ñîœñõàð èðöõ³äìí... Äåãòð óìøõäì óðìä ´ãñí ê¢í - áàñ ýöêì áèë³".
Õàëüìã ꢢêä óëñ äóíäàñ ºàðñí ò¢ð¢í ø¢ëã÷ Ñàœºšèí Áîñÿí ¢¢ä³ëòèí ê´äëìø ´´ä³í ¢íëãäâ - ²ð³ñ³í ñîéëûí à÷òà ê´äë³÷ áîëâ, îëí ìåäàëüìóäàð áîëí Èíüãëëòèí îðäåí³ð ýí à÷ëãäâ.
Ñàœºšèí Áîñÿ ò¢ð¢-ç¢ä¢ ¢çš ´ññí áîëâ÷í õ´âò³ ¢¢ä³ëòèí õààëºàí îëš, áèëã³í ´ðëš, ò´ðñêí êåëí-óëñèí áàõìš áîëñí îëí äåãòðì¢ä ¢¢ä³š ºàðºâ. Ýâð³ííü íàñí-šèðºëèí òóñêàð Áîñÿ Áàäìàåâíà òîäðõà êåâ³ð ö³³ëºš "¥í÷í³ êèøã - ´âðòíü" ãèäã äåãòðò³í áè÷š³í³. Ýí ñîíüí äåãòðíü îðñ êåëíä îð÷óëãäàä øèäð Ìîñêâàä áàðëãäâ. Ýí éîâäë Ñàœºšèí Áîñÿí óìøà÷íðò èê áàéð áîëñíü ìàºä óãà. Íåðò³ áè÷³÷ "Ò´ðñêí³ ê¢¢êä óëñ" ãèäã äåãòðò³í Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä îðëöñí ìàíà íåã ºàçðà ꢢêä óëñèí òóñêàð òóóðìšòà íåðäèíü ñåð㳚, ñåäêë³í ò³âš áè÷ñìí. "Ýäí³ ³ð¢í íåðäèíü áèäí êåç³ä ÷èãí ìàðòõ ç´â óãàâèäí", ãèš äåãòðèí í¢ð ¢ãä³í ýí áè÷ñìí. Ýí óõàí-ñåäêë³í ø¢ëã÷ îëí ¢¢ä³âðì¢ä³ðí áàòëš ìåä¢ëñìí. ¡ëã¢ðíü, "ijí áîëí äóðí", "Õàñàí", "Ïàðòèçàí ê´â¢í", "Ñàëäñèí ýê", "¡ííä ¢êë óãà", "Àíòîíèíà", "Šèðºë áîëí Áààòð" ãèäã ïîýìñ áîëí ø¢ëã¢ä çààš áîëõìí.
Ñàœºæèí Áîñÿëà áè 1978-÷ šèëä Õàëüìã Òàœº÷èí áè÷³÷íðèí Íèèö³íä ò¢ð¢í áîëš õàðºëàâ. Òåð öàãàñ àâí áèäí õàìäàí îëí ä³êš óìøà÷íðëà áîëñí ëèòåðàòóðí õàðºëòñò îðëöëàâèäí. Áîñÿ Áàäìàåâíà ýýëò³, ´ð-´â÷ ñåäêëò³, öàºàí ñàíàòà ê¢í áîëš íàíä òîäëãäâ.
Ñàœºšèí Áîñÿí ò´ðš ºàðñíà 100 íàñíà ´´íë³íü Õàëüìãèí óðí ¢ãèí ëèòåðàòóðò äóðòà óìøà÷íðèã é´ð³š, íåðò³ ìàíà ø¢ëã÷èí ç´´ðèíü ³ð¢í³ð õàäºëš, îëçëš, íåðèíü ´ðãš¢ëš éîâõìí ãèš é´ð³š³í³â.

Ýëüäø³ Ýðäíü,
Õàëüìã Òàœº÷èí áè÷³÷íðèí
Íèèö³í³ àõëà÷

Çíàìåíàòåëüíî, ÷òî òâîð÷åñêàÿ ïîåçäêà ñîñòîÿëàñü â ïðåääâåðèè 80-ëåòíåãî þáèëåÿ çàñëóæåííîãî äåÿòåëÿ èñêóññòâ Ðîññèè, Ãåðîÿ Êàëìûêèè Ïåòðà Íàäáèòîâà. Îñíîâàòåëü è õóäîæåñòâåííûé ðóêîâîäèòåëü Òåàòðà òàíöà "Îéðàòû" âûðîñ â Ñèáèðè.  òðàãè÷åñêèå ãîäû ññûëêè îíè ñ ìàòåðüþ ïîïàëè â ïîñåëîê Ïðîãðåññ Ïîëòàâñêîãî ðàéîíà Îìñêîé îáëàñòè. Äëÿ Ïåòðà Òèìîôååâè÷à Íàäáèòîâà ýòîò ïðîåêò ñòàë äàíüþ ïàìÿòè è âîçìîæíîñòüþ âûðàçèòü áëàãîäàðíîñòü ñèáèðÿêàì, ñ êîòîðûìè îíè äåëèëè ðàäîñòè è ãîðåñòè â òå òðóäíûå ãîäû. Ñèìâîëè÷íî, ÷òî ãàñòðîëüíûé òóð íàçûâàëñÿ "Ñîãðåòûå Ñèáèðüþ".
Íàïîìíèì, ÷òî â 2018 ãîäó "Îéðàòû" ñòàëè ãðàíòîïîëó÷àòåëåì ïðàâèòåëüñòâà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè. Ñåãîäíÿ êîëëåêòèâ Òåàòðà òàíöà "Îéðàòû" ìîæåò ñ óâåðåííîñòüþ ãîâîðèòü îá óñïåøíîì çàâåðøåíèè ïðîåêòà ìåæðåãèîíàëüíîãî çíà÷åíèÿ. Ãàñòðîëüíûé òóð ïî ãîðîäàì Ñèáèðñêîãî ôåäåðàëüíîãî îêðóãà ïðîøåë ñ áîëüøèì óñïåõîì. Ìîæíî ñêàçàòü, íåäàðîì îòìåðÿíû òûñÿ÷è ãàñòðîëüíûõ êèëîìåòðîâ. Êîëëåêòèâ ãîòîâèëñÿ ê íåìó îñíîâàòåëüíî, ïîíèìàÿ âñþ îòâåòñòâåííîñòü ïðåäñòîÿùèõ âûñòóïëåíèé. Äåòè è âíóêè òåõ, êòî ïåðåæèë òÿæåëûå ãîäû ññûëêè, ïîêàçàëè ñèáèðÿêàì, ðàçäåëèâøèì ñ êàëìûêàìè è êðîâ, è õëåá, êàê âîçðîäèëîñü èñêóññòâî íåêîãäà îïàëüíîãî íàðîäà.
Òàêèì îáðàçîì, íàçâàíèå ãàñòðîëüíîãî òóðà òåàòðà "Ñîãðåòûå Ñèáèðüþ" ñ òî÷íîñòüþ îïðåäåëèëî öåëè è çàäà÷è ïðîåêòà, íàïðàâëåííîãî, â ïåðâóþ î÷åðåäü, íà çíàêîìñòâî æèòåëåé Ðîññèè ñ êàëìûöêîé íàöèîíàëüíîé êóëüòóðîé. Çðèòåëè áûëè âîñõèùåíû óíèêàëüíîé õîðåîãðàôèåé è ïåñåííûì òâîð÷åñòâîì êàëìûöêîãî íàðîäà. Ïåñíè è òàíöû èçâåñòíîãî íà âåñü ìèð êîëëåêòèâà âûçûâàëè ó çðèòåëåé áóðþ îâàöèé.
Ñ ïåðâûõ ìèíóò ïîÿâëåíèÿ íà ñöåíå çàõâàòûâàë âíèìàíèå âñåõ ñïåêòàêëü "…è äðóã ñòåïåé êàëìûê". Õîðåîãðàôè÷åñêîå äåéñòâî çíàêîìèëî çðèòåëåé ñ èñòîðèåé êàëìûöêîãî íàðîäà. Òðàãè÷åñêàÿ è ãåðîè÷åñêàÿ ó÷àñòü íàðîäà, ðàññêàçàííàÿ ÿçûêîì òàíöà, âçâîëíîâàëà ëþäåé. Îíè áûëè âîñõèùåíû ìàñòåðñòâîì èñïîëíåíèÿ, âåëè÷àâîñòüþ ìåëîäèè, íåîáû÷íîñòüþ êîñòþìîâ. À êðèòèêè îòìåòèëè, ÷òî ýòî êðóïíîå ïîëîòíî êàëìûöêîãî êîëëåêòèâà áûëî ñâÿçàíî åäèíûì ñþæåòîì, öåëüíûì ñîäåðæàíèåì, íåñëî â ñåáå çàêîí÷åííóþ ìûñëü àâòîðà èäåè. "Îäîé ëþáâè" íàçûâàëè òàíåö “Æóðàâëè” â ãàçåòíûõ ïóáëèêàöèÿõ.
Òóð íà÷àëñÿ ñ Ðåñïóáëèêè Òûâà, ãäå êîëëåêòèâ "Îéðàòîâ" âìåñòå ñ àðòèñòàìè àíñàìáëÿ "Ñàÿíû" çàâåðøèëè âûñòóïëåíèå ñîâìåñòíûì òàíöåì, êîòîðûé ñòàë ñâîåîáðàçíûì êâåñòîì òóâèíñêîãî íàðîäíîãî òàíöà è "×è÷èðäûêà". Äàëåå ïóòü "Îéðàòîâ" ïðîøåë ïî ãîðîäàì: Àáàêàí, Ãîðíî-Àëòàéñê. Êñòàòè, íàäî îòìåòèòü, ÷òî "Îéðàòû" óæå âûñòóïàëè â Ãîðíî-Àëòàéñêå, è èõ âñòðå÷àëè, êàê ñòàðûõ äðóçåé.
Íå ìåíåå òåïëûìè áûëè âñòðå÷è â Íîâîñèáèðñêå è Îìñêå. Íà ýòè êîíöåðòû ïðèëåòåë õóäîæåñòâåííûé ðóêîâîäèòåëü è áàëåòìåéñòåð Ïåòð Íàäáèòîâ. Îñîáåííî òåïëîé è ñåðäå÷íîé áûëà îáñòàíîâêà âî âðåìÿ êîíöåðòà â Îìñêå. Êàê ïîäìåòèëè àðòèñòû, çàë çäåñü àïëîäèðîâàë ãîðÿ÷î è äîëãî. "×è÷èðäûê" ãîòîâû áûëè ñìîòðåòü äî áåñêîíå÷íîñòè.  Îìñêå Ïåòð Òèìîôååâè÷ äàë èíòåðâüþ ìåñòíîìó òåëåêàíàëó. Ïðîñëàâëåííûé õîðåîãðàô âñïîìèíàë ãîäû, êàê îí õîäèë â øêîëó çà íåñêîëüêî êèëîìåòðîâ â âàëåíêàõ áðàòà, êîòîðûå áûëè îäíè íà äâîèõ. Ïàðåíåê, âûðîñøèé â ïîñåëêå Ïðîãðåññ, ñòàë èçâåñòíûì áàëåòìåéñòåðîì, îáúåçäèë âåñü ìèð ñî ñâîèì êîëëåêòèâîì. Âîò òåïåðü îí âíîâü ïðèåõàë è ïîêàçàë ñâîèì çåìëÿêàì èç Îìñêîé îáëàñòè èñêóññòâî âîçðîæäåííîãî íàðîäà.  ãîäû âîéíû è ññûëêè ñèáèðÿêè è êàëìûêè äåëèëè ñóäüáó è õëåá, à íûíå, â íîâîì âåêå, îíè äåëèëè ðàäîñòü âñòðå÷è, ïîíèìàëè, ÷òî ñðîäíèëèñü.
 êàæäîì ãîðîäå êàëìûöêèé Òåàòð òàíöà "Îéðàòû" æäàë àíøëàã, ïðîäîëæèòåëüíûå àïëîäèñìåíòû è âîñòîðæåííûå îòçûâû çðèòåëåé.  ðàìêàõ òóðà áûëî äàíî 8 êîíöåðòîâ, êîòîðûå ïîñìîòðåëè áîëåå 4500 çðèòåëåé.
Îò ÷èñòîãî ñåðäöà Òåàòð òàíöà áëàãîäàðèò êîëëåã ïî öåõó: Òóâèíñêèé ãîñóäàðñòâåííûé àíñàìáëü ïåñíè è òàíöà "Ñàÿíû", Õàêàññêóþ ðåñïóáëèêàíñêóþ ôèëàðìîíèþ èì. Â.Ã. ×àïòûêîâà, Ãîñóäàðñòâåííûé òåàòð òàíöà è ïåñíè "Àëòàì", ÀÓ ÐÀ "Äèðåêöèþ Èñêóññòâ", Ñèáèðñêèé ðóññêèé íàðîäíûé õîð, Îìñêèé ðóññêèé íàðîäíûé õîð, Áàøêèðñêóþ ôèëàðìîíèþ, àíñàìáëü íàðîäíîãî òàíöà èì. Ôàéçè Ãàñêàðîâà. Àðòèñòàì Òåàòðà òàíöà ãàñòðîëüíûé òóð çàïîìíèëñÿ íå òîëüêî âûñòóïëåíèÿìè, íî è âñòðå÷àìè ñ òâîð÷åñêèìè êîëëåêòèâàìè. Òàêèå òóðû çíàêîìÿò øèðîêóþ ïóáëèêó ñ êóëüòóðíûì ìíîãîîáðàçèåì Ðîññèè, ñëóæàò óêðåïëåíèþ äðóæáû íàðîäîâ.
Âûñîêàÿ îöåíêà çðèòåëåé ñòàëà ñòèìóëîì äëÿ äàëüíåéøèõ òâîð÷åñêèõ ïîèñêîâ êîëëåêòèâà. Äî êîíöà ãîäà ðóêîâîäñòâî "Îéðàòîâ" ãîòîâèò íåñêîëüêî ìàñøòàáíûõ ìåðîïðèÿòèé, â ÷èñëå êîòîðûõ ïðàçäíîâàíèå 80-ëåòíåãî þáèëåÿ õóäîæåñòâåííîãî ðóêîâîäèòåëÿ Ïåòðà Íàäáèòîâà, à òàêæå ïðåìüåðà óíèêàëüíîãî ìóçûêàëüíî-õîðåîãðàôè÷åñêîãî ñïåêòàêëÿ, êîòîðûé ïðîçâó÷èò íà òð¸õ ÿçûêàõ.
"Ìîùü è óñòðåìëåííîñòü â áóäóùåå" - òàê îõàðàêòåðèçîâàëè âûñòóïëåíèå "Îéðàòîâ" òóâèíñêèå æóðíàëèñòû. Òàê ÷òî Òåàòð òàíöà ïîðàäóåò íàñ ñâîèìè íîâûìè òâîð÷åñêèìè ïðîåêòàìè. Ïîðóêîé òîìó - ïîñòîÿííûå òâîð÷åñêèå äåðçàíèÿ áëèñòàòåëüíîãî ìàýñòðî òàíöà Ïåòðà Íàäáèòîâà, êîòîðîìó ñåãîäíÿ èñïîëíÿåòñÿ 80 ëåò. Êîëëåêòèâ ãàçåòû "Õàëüìã ¢íí" ïîçäðàâëÿåò íåóòîìèìîãî ïðîïàãàíäèñòà êàëìûöêîãî õîðåîãðàôè÷åñêîãî èñêóññòâà, Ðûöàðÿ íàðîäíîãî òàíöà, êîòîðûé ñäåëàë êàëìûöêèé òàíåö èçâåñòíûì íà ìåæäóíàðîäíîì óðîâíå, Ïåòðà Íàäáèòîâà ñî çíàìåíàòåëüíûì þáèëååì.

Ãàëèíà ÕÅÉ×ÈÅÂÀ

1 íîÿáðÿ ñóäåáíûå ïðèñòàâû Êàëìûêèè, êàê è èõ êîëëåãè ïî âñåé ñòðàíå, îòìå÷àþò ñâîé ïðîôåññèîíàëüíûé ïðàçäíèê - Äåíü ñóäåáíîãî ïðèñòàâà.
Íàêàíóíå íàø êîððåñïîíäåíò ïîáåñåäîâàëà ñ è.î. ðóêîâîäèòåëÿ ÓÔÑÑÏ Ðîññèè ïî ÐÊ Ðîìàíîì Ìóõîðòîâûì.
- Ñëóæáà ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ ÿâëÿåòñÿ îäíîé èç ãëàâíûõ ñâÿçóþùèõ çâåíüåâ ñóäåáíîé è èñïîëíèòåëüíîé âëàñòè â ñòðàíå. Âî ìíîãîì èìåííî îò ðàáîòíèêîâ ÔÑÑÏ Ðîññèè çàâèñèò ýôôåêòèâíîñòü ñóäåáíîé ñèñòåìû, ïîñêîëüêó èçâåñòíî, ÷òî ñèëà çàêîíà - â åãî èñïîëíåíèè. Ðîìàí Ñåðãååâè÷, ñêàæèòå, ïîæàëóéñòà, êàêèìè óñïåõàìè ñîòðóäíèêè ÓÔÑÑÏ Ðîññèè ïî ÐÊ âñòðå÷àþò Äåíü ñóäåáíîãî ïðèñòàâà?
- Ñâîé ïðîôåññèîíàëüíûé ïðàçäíèê ñóäåáíûå ïðèñòàâû ðåñïóáëèêè âñòðå÷àþò ñî ñëåäóþùèìè ðåçóëüòàòàìè: çà 9 ìåñÿöåâ îáùàÿ âçûñêàííàÿ ñóììà ñîñòàâèëà áîëåå 760 ìëí ðóá., èç êîòîðûõ îïëàòà íàëîãîâ - ñâûøå 178 ìëí ðóá., øòðàôîâ - 34 ìëí ðóáëåé, äîëãîâ ïî çàðàáîòíîé ïëàòå - 24 ìëí ðóá.  îò÷åòíîì ïåðèîäå íà èñïîëíåíèè â Ñëóæáå ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ ÐÔ ïî ÐÊ íàõîäèëîñü ñâûøå 2 òûñ. èñïîëíèòåëüíûõ ïðîèçâîäñòâ ïî âçûñêàíèþ çàäîëæåííîñòè ïî àëèìåíòàì íà ñîäåðæàíèå äåòåé. Íàìè óäåðæèâàþòñÿ àëèìåíòû èç çàðïëàòû 876 äîëæíèêîâ, â ðîçûñêå ÷èñëÿòñÿ 150 ÷åëîâåê, 165 - ïðèâëå÷åíû ê àäìèíèñòðàòèâíîé îòâåòñòâåííîñòè ïî ñò. 5.35.1 ÊîÀÏ ÐÔ "Íåóïëàòà ñðåäñòâ íà ñîäåðæàíèå äåòåé èëè íåòðóäîñïîñîáíûõ ðîäèòåëåé", 39 àëèìåíòùèêîâ - ê óãîëîâíîé îòâåòñòâåííîñòè ïî ÷.1 ñò. 157 ÓÊ ÐÔ " Íåóïëàòà ñðåäñòâ íà ñîäåðæàíèå äåòåé èëè íåòðóäîñïîñîáíûõ ðîäèòåëåé".
- Êàêèå ìåðû âû ïðèíèìàåòå, åñëè ÷åëîâåê íå ïëàòèò àëèìåíòû?
- Åñëè îòöû íå ïëàòÿò àëèìåíòû íà ñîäåðæàíèå ñâîåãî ñîáñòâåííîãî ðåáåíêà, ìû èùåì íåñòàíäàðòíûå ïîäõîäû ê ðåøåíèþ ïîñòàâëåííîé çàäà÷è.
Äåéñòâóåì íå òîëüêî ìåòîäàìè, ïðåäóñìîòðåííûìè ÔÇ "Îá èñïîëíèòåëüíîì ïðîèçâîäñòâå": òàêèìè, êàê âðó÷åíèå ïîâåñòêè, àðåñò èìóùåñòâà, íî è ñòàðàåìñÿ óáåäèòü ÷åëîâåêà â åãî îòâåòñòâåííîñòè çà ðåá¸íêà ïåðåä îáùåñòâîì è çàêîíîì. Äëÿ äåòåé àëèìåíòùèêîâ ïðîâîäèì áëàãîòâîðèòåëüíûå àêöèè, à åñëè îòöû íàõîäÿòñÿ â ðîçûñêå, ðàçìåùàåì èõ ôîòîãðàôèè íà ñâåòîäèîäíîì ýêðàíå ã. Ýëèñòû, ÷òîáû îáùåñòâåííîñòü ðåñïóáëèêè çíàëà äîëæíèêîâ â ëèöî.
Çà÷àñòóþ, ÷åëîâåê, êîòîðûé íå ðàáîòàåò è íå ïëàòèò àëèìåíòû, âåäåò àñîöèàëüíûé îáðàç æèçíè.  îòíîøåíèè òàê íàçûâàåìûõ äîëæíèêîâ çàêîíîäàòåëüñòâî ïðåäóñìàòðèâàåò óãîëîâíóþ îòâåòñòâåííîñòü ñ ïðèìåíåíèåì ìåðû íàêàçàíèÿ â âèäå èñïðàâèòåëüíûõ ðàáîò. Òàêèì îáðàçîì, ìû ïîëó÷àåì âîçìîæíîñòü âçûñêèâàòü àëèìåíòû õîòÿ áû íåáîëüøèìè ñóììàìè.
Ðàáîòà ñ àëèìåíòùèêàìè î÷åíü ñëîæíàÿ, ïîýòîìó ó íàñ èñïîëíèòåëüíûå ïðîèçâîäñòâà ïî àëèìåíòàì íàõîäÿòñÿ â ðóêàõ îïûòíûõ ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ, êîòîðûå îñâîáîæäåíû îò èñïîëíåíèÿ äåë èíûõ êàòåãîðèé.
Ó íèõ è íàãðóçêà ñîâñåì äðóãàÿ. Åñëè â ñðåäíåì ïî ðåñïóáëèêå ó êàæäîãî ïðèñòàâà-èñïîëíèòåëÿ áîëåå 2-õ òûñÿ÷ èñïîëíèòåëüíûõ ïðîèçâîäñòâ ïîñòîÿííî, òî ó ñóäåáíîãî ïðèñòàâà èç àëèìåíòíîé ãðóïïû â ñðåäíåì íà èñïîëíåíèè íàõîäèòñÿ ïî 170 ïðîèçâîäñòâ.
- Ðîìàí Ñåðãååâè÷, ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ó âàñ, êàê è ó âàøèõ êîëëåã, ñóùåñòâóþò ïðîáëåìû. Êàê âû ñïðàâëÿåòåñü ñ íèìè?
- Äà, òðóäíîñòè åñòü. È âîçâðàò äîëãîâ ïî àëèìåíòàì - ýòî íå åäèíñòâåííàÿ íàøà çàäà÷à. Íåóïëàòà íàëîãîâ, êðåäèòîâ, øòðàôîâ çà íàðóøåíèå ïðàâèë äîðîæíîãî äâèæåíèÿ - âîò äàëåêî íå ïîëíûé ïåðå÷åíü ôóíêöèé ïî ïðèíóäèòåëüíîìó âçûñêàíèþ. Èíîãäà ëþäè áåðóò êðåäèòû íåîáäóìàííî, çàâåäîìî çíàÿ, ÷òî áóäåò ñëîæíî èõ ïîãàñèòü. Åñëè íå ïëàòèò îñíîâíîé çàåìùèê, è ó íåãî åñòü ïîðó÷èòåëè, òî áðåìÿ âûïëàòû êðåäèòîðñêîé çàäîëæåííîñòè ëîæèòñÿ íà íèõ.
Ñ êàæäûì ãîäîì ïîëíîìî÷èÿ ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ ñòàíîâÿòñÿ âñå øèðå.  ïåðâóþ î÷åðåäü, îáðàùàåì ê èñïîëíåíèþ âçûñêàíèå äåíåæíûõ ñðåäñòâ äîëæíèêîâ: â ýòîì íàì ïîìîãàþò áàíêè, ìû ñ íèìè íàëàäèëè êîíòàêòû.
Åñëè ó ÷åëîâåêà íàêîïèëñÿ äîëã áîëüøå 10 000 ðóáëåé ïî àëèìåíòàì, òî ìû îãðàíè÷èâàåì åãî âûåçä çà ïðåäåëû ãîñóäàðñòâà. Íà ñåãîäíÿøíèé äåíü ýòà ìåðà - îäíà èç îñíîâíûõ ñðåäè ñïîñîáîâ âîçäåéñòâèÿ íà íåïëàòåëüùèêîâ àëèìåíòîâ, äîëæíèêîâ ïî âîçìåùåíèþ óùåðáà, ïðè÷èíåííîãî ïðåñòóïëåíèåì, áåçîòâåòñòâåííîñòüþ è íàíåñåíèåì ìîðàëüíîãî âðåäà.
Áîëüøèíñòâî ãðàæäàí, òîëüêî ïîëó÷èâ óâåäîìëåíèå, ñðàçó îïëà÷èâàþò äîëãè èëè ïðèõîäÿò â Ñëóæáó, ÷òîáû ïðîÿñíèòü ñèòóàöèþ. ×òîáû íå âîçíèêàëî íåïðèÿòíûõ ñèòóàöèé, íàñòîÿòåëüíî ðåêîìåíäóåì ïîñåùàòü íà îôèöèàëüíîì ñàéòå âåäîìñòâà www.r08.fssprus.ru âêëàäêó "Áàíê äàííûõ èñïîëíèòåëüíûõ ïðîèçâîäñòâ". Òàì âñåãäà ìîæíî ïîñìîòðåòü, åñòü ëè ó âàñ êàêèå-ëèáî çàäîëæåííîñòè èëè íåò.
- Ðîìàí Ñåðãååâè÷, åñòü ëè â âàøåì êîëëåêòèâå êîñòÿê ñîòðóäíèêîâ, íà êîòîðûõ ìîæíî âñåãäà îïåðåòüñÿ?
- Äà, êîíå÷íî. Îíè ïîìíîãó ëåò ðàáîòàþò â Ñëóæáå ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ, çíàþò âñþ öåïî÷êó äåéñòâèé, òàê ñêàçàòü, "êóõíþ". Îäèí èç íèõ Áàéð Àíäæàåâ, êîòîðûé âïåðâûå â èñòîðèè ñóäåáíûõ ïðèñòàâîâ Êàëìûêèè ñòàë ïîáåäèòåëåì II ýòàïà âñåðîññèéñêîãî êîíêóðñà íà çâàíèå "Ëó÷øèé ñóäåáíûé ïðèñòàâ ïî îáåñïå÷åíèþ óñòàíîâëåííîãî ïîðÿäêà äåÿòåëüíîñòè ñóäîâ ÔÑÑÏ Ðîññèè", êîòîðûé ïðîõîäèë ñ 9 ïî 13 èþëÿ â ã. Ðîñòîâå - íà Äîíó. Ñðåäè êîëëåã èç Þæíîãî ôåäåðàëüíîãî îêðóãà íàø çåìëÿê ñìîã ïîêàçàòü ëó÷øèå ðåçóëüòàòû ïî ïðîôïîäãîòîâêå, êàê ïî òåîðåòè÷åñêèì çíàíèÿì, òàê è ïî óðîâíþ ôèçè÷åñêîé ïîäãîòîâêè, êîòîðàÿ âêëþ÷àëà ïîäòÿãèâàíèå íà ïåðåêëàäèíå, áåã íà 100 ìåòðîâ è 3 êèëîìåòðà, à òàêæå ñòðåëüáó èç îãíåñòðåëüíîãî îðóæèÿ, ïðèåìû ðóêîïàøíîãî áîÿ.
Îí ÿâëÿåòñÿ ó÷àñòíèêîì çàêëþ÷èòåëüíîãî ýòàïà âñåðîññèéñêîãî êîíêóðñà, êîòîðûé ïðîõîäèò ñ 27 îêòÿáðÿ ïî 2 íîÿáðÿ â ã. Ìîñêâå.
- Ðîìàí Ñåðãååâè÷, ðàññêàæèòå, ïîæàëóéñòà, î íîâøåñòâàõ â ñèñòåìå Óïðàâëåíèÿ?
- Ðàáî÷åå ìåñòî êàæäîãî ñóäåáíîãî ïðèñòàâà îñíàùåíî àâòîìàòèçèðîâàííîé èíôîðìàöèîííîé ñèñòåìîé (ÀÈÑ ÔÑÑÏ Ðîññèè). Íà äàííîì ýòàïå ÔÑÑÏ Ðîññèè âîâëåêàåò â ñèñòåìó ÀÈÑ ìàêñèìàëüíîå êîëè÷åñòâî êîíòðàãåíòîâ - ýòî áàíêè, âñå ðåãèñòðèðóþùèå îðãàíû, ñîòîâûå êîìïàíèè, êîòîðûå äàþò ñâåäåíèÿ î íàëè÷èè òåëåôîííûõ íîìåðîâ. Îäíèì ñëîâîì, ðàçâèâàåòñÿ ìåæâåäîìñòâåííîå âçàèìîäåéñòâèå íà ôåäåðàëüíîì óðîâíå.
Ñóäåáíûå ïðèñòàâû òàêæå âíîñÿò ëåïòó äîáðîòû è ìèëîñåðäèÿ, ó÷àñòâóÿ â ñäà÷å äîíîðñêîé êðîâè. Ñ èþíÿ 2015 ãîäà è ïî ñåãîäíÿøíèé äåíü â îáøåé ñëîæíîñòè 214 ÷åëîâåê ñäàëè 86 ëèòðîâ êðîâè äëÿ íóæä ëå÷åáíûõ ó÷ðåæäåíèé ðåñïóáëèêè. Êàæäîå âåäîìñòâåííîå ìåðîïðèÿòèå, íàïðèìåð, ñìîòð òàëàíòîâ ñðåäè äåòåé "Õðóñòàëüíûå çâåçäî÷êè", êîíêóðñ õóäîæåñòâåííîé ñàìîäåÿòåëüíîñòè "Íàøè ñàìîðîäêè", îêàçàíèå ïîìîùè âåòåðàíàì êî Äíþ Ïîáåäû, íà Äåíü ïîæèëîãî ÷åëîâåêà, ó÷àñòèå â VII Âñåðîññèéñêîé àêöèè "Äîáðîâîëüöû - äåòÿì", íå îáõîäèòñÿ áåç àêòèâíîé èíèöèàòèâû ïðîôñîþçíîé îðãàíèçàöèè ÓÔÑÑÏ Ðîññèè ïî ÐÊ è íàøèõ äîáðûõ äðóçåé, ïðåäñòàâèòåëåé òðåõ ðåëèãèîçíûõ êîíôåññèé ðåñïóáëèêè.
- Ðîìàí Ñåðãååâè÷, ñ êàêèìè ïîæåëàíèÿìè âû îáðàòèëèñü áû â ýòîò äåíü ê ñâîèì êîëëåãàì?
- Óâàæàåìûå ñîòðóäíèêè ÓÔÑÑÏ Ðîññèè ïî ÐÊ! Â äåíü ïðîôåññèîíàëüíîãî ïðàçäíèêà áëàãîäàðþ âàñ çà äîáðîñîâåñòíóþ ñëóæáó, êîòîðóþ âû âûïîëíÿåòå, íåñìîòðÿ íà âûñîêóþ íàãðóçêó, çàùèùàÿ ïðàâà è çàêîííûå èíòåðåñû ãðàæäàí, îáùåñòâà è ãîñóäàðñòâà.
Ïóñòü âàøè ñåìüè áóäóò âñåãäà äëÿ âàñ íàäåæíûì òûëîì. Çäîðîâüÿ âàì, áëàãîïîëó÷èÿ è îïòèìèçìà. Ñ ïðàçäíèêîì, äîðîãèå êîëëåãè!
- Ñïàñèáî, ìû òàêæå ïðèñîåäèíÿåìñÿ ê âàøåìó ïîçäðàâëåíèþ.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ

Âî âòîðíèê, 30 îêòÿáðÿ, Ïðåäñåäàòåëü ïðàâèòåëüñòâà ÐÊ Èãîðü Çîòîâ ïîñåòèë ñ ðàáî÷èì âèçèòîì ×åðíîçåìåëüñêèé ðàéîí.
Âìåñòå ñ ðóêîâîäèòåëåì ×åðíîçåìåëüñêîãî ðàéîíà Âàëåðèåì Áàäìàåâûì, ãëàâîé Àäûêîâñêîãî ÑÌÎ Áàéðòîé Ìåðãóëü÷èåâîé, íà÷àëüíèêîì îòäåëà îáùåñòâåííûõ ñâÿçåé ÎÎÎ "ËÓÊÎÉË - Íèæíåâîëæñêíåôòü", äåïóòàòîì Íàðîäíîãî Õóðàëà (Ïàðëàìåíòà) ÐÊ Åâãåíèåì Âîðîíèíûì,ãëàâíûì èíæåíåðîì ÎÀÎ "ßøêóëüñêîå äîðîæíîå óïðàâëåíèå N2", äåïóòàòîì Íàðîäíîãî Õóðàëà (Ïàðëàìåíòà) ÐÊ Ëàãîì Ñàíãàäæèåâûì è ïðåäñåäàòåëåì Ñîáðàíèÿ äåïóòàòîâ ×åðíîçåìåëüñêîãî ÐÌÎ Äîëåé Ëóêøàíîâûì ïðåìüåð-ìèíèñòð ïðîâåë òîðæåñòâåííîå îòêðûòèå âíóòðèïîñåëêîâûõ äîðîã ñ òâåðäûì ïîêðûòèåì â ïîñåëêå Àäûê. Òàêæå íà ìåðîïðèÿòèè ïðèñóòñòâîâàëè ðåãèîíàëüíûå ìèíèñòðû: ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà ÐÊ - Áààòð Áîëàåâ, êóëüòóðû è òóðèçìà ÐÊ - Õîíãîð Ýëüáèêîâ.
Ïðè ðàçðàáîòêå ïðîåêòà ñåòü ïðîåêòèðóåìûõ óëèö, îáùàÿ ïðîòÿæåííîñòü êîòîðûõ ñîñòàâèëà 6 êì 800 ì, áûëà ðàçáèòà íà 3 ïóñêîâûõ êîìïëåêñà. Ñòîèìîñòü ïðîåêòà ñîñòàâèëà 65 ìëí 800 òûñ. ðóáëåé.
 ñåíòÿáðå 2017 ãîäà ïðîøëî îòêðûòèå ïåðâîãî ïóñêîâîãî êîìïëåêñà. Ïðîòÿæåííîñòü óëèö âòîðîãî ïóñêîâîãî êîìïëåêñà ñîñòàâëÿåò 2 êì 857 ì, ñòîèìîñòü -23 ìëí 878 òûñ. ðóáëåé.
"Ìû âñå äîëãî æäàëè ýòîãî äíÿ. Òåïåðü â ï.Àäûê áóäåò êîìôîðòíî ïåðåäâèãàòüñÿ âñåì: äåòÿì - áîëüøå ìåñòà, ÷òîáû êàòàòüñÿ íà âåëîñèïåäàõ, âçðîñëûì - ïðèÿòíåå åçäèòü íà ìàøèíå ïî íîâîìó àñôàëüòó", - îòìåòèë ïðåìüåð-ìèíèñòð Èãîðü Çîòîâ.
Îäíîñåëü÷àí è ãîñòåé ïðàçäíèêà ïîïðèâåòñòâîâàëà è ïîçäðàâèëà ñòàðîæèë ïîñåëêà Ñâåòëàíà Áåðèêîâíà Ìàöàêîâà, ïîáëàãîäàðèâ âñåõ, êòî ïðè÷àñòåí ê îñóùåñòâëåíèþ ýòîãî çàìå÷àòåëüíîãî ïðîåêòà. Ïî îêîí÷àíèè òîðæåñòâåííîé öåðåìîíèè ïðåìüåð-ìèíèñòð, ãëàâà ðàéîíà è ñòàðîæèë Ñâåòëàíà Ìàöàêîâà ïåðåðåçàëè ëåíòó, ïîñëå ÷åãî ìåñòíûå ðåáÿòèøêè ñ óëûáêàìè è âåñåëûì ñìåõîì îïðîáîâàëè íîâóþ äîðîãó íà ñâîèõ âåëîñèïåäàõ.
Çàòåì ãîñòè ïîñåëêà îòïðàâèëèñü íà îòêðûòèå åùå îäíîãî çíà÷èìîãî äëÿ àäûêîâöåâ îáúåêòà: òóðèñòè÷åñêîãî êîìïëåêñà "Àäûê - ñòðàíà Áóìáà. Ïîäàðè êðàñîòó ìèðó".
Íà îêðàèíå ï.Àäûê ðàñêèíóëñÿ êàëìûöêèé õîòîí, ãäå ñîáðàëîñü íåìàëî ãîñòåé. Ýêñêóðñèè, ôîòîçîíà, êàòàíèå íà ëîøàäÿõ è âåðáëþäàõ, óãîùåíèå íàöèîíàëüíûìè áëþäàìè, â òîì ÷èñëå âñåìè ëþáèìûì, ýêçîòè÷åñêèì êþðîì. Ãîñòè íå òîëüêî îñìîòðåëè þðòî÷íûé êîìïëåêñ, íî è ïðîåõàëè âåðõîì íà âåðáëþäàõ è ëîøàäÿõ.
Êàê îòìåòèë ïðåäïðèíèìàòåëü è àâòîð èäåè ñîçäàíèÿ òóðêîìïëåêñà Áàäìà Ìóøêàåâ, íåñìîòðÿ íà ñëîæíîñòè ïðè ñîçäàíèè òóðèñòè÷åñêîãî ñòàíà, áëàãîäàðÿ ïîääåðæêå Ïðàâèòåëüñòâà ÐÊ, ðóêîâîäñòâà ðàéîíà è îäíîñåëü÷àí, ïðîåêò óäàëîñü ïðåòâîðèòü â æèçíü. "Íàäåþñü, ÷òî, áëàãîäàðÿ ïîäîáíûì ïðîåêòàì, ñëàæåííîé ðàáîòå è âçàèìîïîääåðæêå ïðàâèòåëüñòâà, ïðåäïðèíèìàòåëåé è íàñåëåíèÿ, Êàëìûêèÿ ñòàíåò öåíòðîì òóðèçìà ìèðîâîãî óðîâíÿ", - ñêàçàë Á.Ìóøêàåâ.
Òàêæå ïðåìüåð-ìèíèñòð è äðóãèå ãîñòè ïîñåòèëè ï.Êîìñîìîëüñêèé.  ðàéîííîì öåíòðå ñîñòîÿëèñü òîðæåñòâåííûå ìåðîïðèÿòèÿ, ïîñâÿùåííûå Äíþ ðàáîòíèêîâ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà è ïåðåðàáàòûâàþùåé ïðîìûøëåííîñòè. Äëÿ òðóæåíèêîâ ñåëà áûë îðãàíèçîâàí áîëüøîé ïðàçäíè÷íûé êîíöåðò.
Çàòåì ïðîøëî îòêðûòèå êèíîçàëà ÌÊÓ "Öåíòð êóëüòóðû è áèáëèîòå÷íîãî îáñëóæèâàíèÿ ×åðíîçåìåëüñêîãî ÐÌÎ" ïîñëå êàïèòàëüíîãî ðåìîíòà. Îáíîâëåííûé êèíîçàë íà÷àë ðàáîòó ñ ïîêàçà ðîññèéñêîãî ôèëüìà "Ìîÿ æèçíü". Áëàãîäàðÿ ïîääåðæêå ÎÎÎ "ËÓÊÎÉË-Íèæíåâîëæñêíåôòü", íà ×åðíîçåìåëüå ïîÿâèëàñü íîâàÿ òåõíèêà äëÿ áîëüøèõ êèíîçàëîâ.

Ñàíäæè ÀËÅÊÑÅÅÂ

- Ìàíà ÁຠĴðâä³ ðàéîíä èê-áຠóãà öóãòàí ò´ðñêí êåë³í ìåäí³, èê õóðãò, í³ð-íààäíä ò´ðñêí êåë³ð êåëäã ³ìòí áຠáèø. Áèäí ÷èãí ìàíà ñàäò ´âêíðèí àâúÿñèã äåëãð¢ëš³í³âèäí, 3 êåëí-óëñèí áàãä áè÷êä¢ä õàëüìã êåë áîëí àâúÿñ äàñ÷àíà,- ãèš "Áè÷êí õîœõ" ("Êîëîêîëü÷èê") ñàäûí ºàðäà÷ Íàäåæäà Ãàðÿåâíà Îðãàåâà êåëí³.
Õàëüìã êåë³ð íåìð ñóðºóëü-ýðäìèí áàãø Àëòàíà Ýðäíèåâíà Áîëäûðåâà ê´â¢ä-ꢢêäò ò´ðñêí êåëí³ ñ³í ìåäðë ´ãí³, Öàºàí Ñàðèí, Çóëûí áîëí õàëüìã óëñèí íàíü ÷èãí èê áàéðèí êåðã-¢¢ëäâðèí ñöåíàðèéèã Àëòàíà Ýðäíèåâíà ýâð³í áè÷í³. Òèèã÷ê³ä ýê-ýöêíðò õàëüìã êåë äàñõíà, êåñã ìàðºàíä øóíëòòàºàð îðëöíà. Èèã³ä äàâñí šèëèí éè뺳í ñ³í ñóðºìšëà÷èí òàœº÷èí ìàðºàíà ëàóðåàò áîëâ, "Êåëíè áèëã" ìàðºàíä ÷èãí éèëºðâ. Òèèì îëíà êåðãò îðëöäã, ýðäìä³í äóðòà, òåð¢ã ñ³³í³ð ìåääã ³ìòí ýíä áຠáèø.
Òåð òîîä õàëüìã êåëí³ áàãøëà õàìäàí ê´äëäã, öóã êåðã-¢¢ëäâð á¢ðä³ëºíä øóíìºàºàð îðëöäã ê´ãšìèí ºàðäà÷ Âàëåíòèíà Íèêîëàåâíà Öûáàíåâà áè÷êä¢äò õàëüìã áîëí îðñ îëí äó äàñõíà, òåäíèã îëí ç¢ñí ìàðºàíä, êîíöåðòä áåëäí³. Âàëåíòèíà Íèêîëàåâíà êåñã šèëä³í ñàäûí íè-íåãí êîëëåêòèâä ê´äëš³í³. Ýëñòèí ê´ãšìèí ó÷èëèù ò´ãñ³ñí³ õ´´í íààðàí áຠíàñòà ñïåöèàëèñò èðñìí. Îäà ò´ëš³ä, äàìøëò õîðøàºàä, ñàäûí ìåðãšëòò³ ýðäì÷íðèí òîîä îðšàíà.
ÁຠĴðâä³ ðàéîíä ýí ò¢ð¢í ñàäèê á³³ñìí, 1937 šèëä ýí¢ã á¢ðä³ë³, òåã³ä äàâñí šèë "Êîëîêîëü÷èê" ñàäûí êîëëåêòèâ 90 šèëèí ´´í³í òåìäãëâ. Îäà áè÷êä¢ä á³³äã ö´´êí ãåðì¢ä 1967 šèëä òîñõãäëà, ýíä êàïèòàëüí ÿñâð êåõ êåðãò³. Ðåêîíñòðóêö óäë óãà êåãäõ, ÿºàä ãèõë³ ýíä íèëõäèí ò´ë³ ÿñëü ñåêãäõ, òåã³ä ýí ãåðì¢ä øèíð¢ëãäõ, ´äã³ öàãèí ñ³í òààëòà áîëõìí. Çàíÿòüñ äàâóëäã, íààääã, öîãö-ìàõìóäàí áàòðóëäã ÷èãí õîðàñèí òààë ÿñðõíü ëàâòà.
Áîëâ ýíäð ´äð ÷èãí ïåäàãîã-ïñèõîëîã Èðèíà Àëåêñàíäðîâíà Ïîãîðåëîâà "Îðñ óëñèí íààäºàñ-êóêëìóä" íåðò³ ìèíè-ìóçåé òîãòàñìí. Õàìäàí ê´äëäã ¢¢ðì¢äíü ýí¢íä ä´œ áîëšàñìí. Îäà ýäí õàëüìã áîëí íàíü ÷èãí êåëí-óëñèí, òàëäàí îðí-íóòãóäûí íààäºàñ êåõ³ð çóðàëšàíà, òèèì êåâ³ð ýäí³ ìóçåé áàñ ´ðãš³ä á³³õ.
Õàëüìã êåëí-óëñèí íààäºàñ êåëºíä ñóðºìšëà÷ Åëåíà Ìèõàéëîâíà Àäúÿíîâà îðëöõíü ëàâòà, ä³ê³ä òåð íààäºàñèã ýäí³ êåëí-óëñèí áàãä îëçëš áîëõìí. Áè÷êä¢ä íààäºàñò äóðòà, òåäíë³ ê¢¢íäõ³ð, íààäõàð ñåäí³, òåã³ä ýäí³ ä´œã³ð ò´ðñêí êåë³í ÷èãí ñ³³í³ð äàñõ.
Íàòàëüÿ Âèêòîðîâíà ßâàøêååâà (ÄÎÓ-í ºàðäà÷èí äàðóê), Òàòüÿíà Íèêîëàåâíà Ãëóõîäåäîâà, Ñâåòëàíà Ñåðãååâíà Äàâàåâà (ýäí õîéð àõ áàãèí ꢢêäèã øêîëä áåëäí³), Íàäèÿ Ïàòèõîâíà Ñàíäæèåâà, Åëåíà Èâàíîâíà Àíäðååâà ê¢ö³ìš á³ðš 30 ºàð šèëèí òóðøàðò ê´äëš éîâíà.
Ýäí³ñ áຠíàñòà ñóðºìšëà÷íð Ñàãëàðà Ìèõàéëîâíà Áàñàíãîâà (ôèçî), Ëàðèñà Àëåêñååâíà Áîò÷àåâà (ñóðºìšëà÷èí í´êä), Ãàëèíà Èâàíîâíà Ñåðãååâà ¢ëã¢ð àâíà. Öóã ýäí³ êîëëåêòèâèí ê´äë³÷íð øóíëòòà, ìåäðëò³ óëñ, ðàéîíà áîëí òàœº÷èí ìàðºàñò îðëöš, ïðèçåðìóä áîëí ëàóðåàòíð áîëš íåð³í òóóðóëíà. Ýí òóñò "Êîëîêîëü÷èê" ñàäûí ºàðäà÷ Íàäåæäà Ãàðÿåâíà "Šèëèí ñóðºìšëà÷" ãèäã òàœº÷èí ìàðºàíà ëàóðåàò áîëš ñ³í ¢ëã¢ð ¢ç¢ëš³í³.
Òèèãš áè÷êä¢äò ò´ðñêí÷ ñóðºìš, áàò ìåäðë, öóã êèëìš³í, äóðàí ´ã÷ ÄÎÓ-í íè-íåãí êîëëåêòèâ ê´äëš, ðàéîíà áîëí òàœº÷èí õ´âò³-êèøãò³ èðã÷èí áàò óë áîëõ ¢éèã ´ñê÷³í³.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Çàêîí÷èâ îñåííèé ñåâ, óáîðêó óðîæàÿ, àãðàðèè Êàëìûêèè 2 íîÿáðÿ îôèöèàëüíî îòìåòÿò ñâîé ïðîôåññèîíàëüíûé ïðàçäíèê.  ã. Ýëèñòå ñîñòîèòñÿ áîëüøîå òîðæåñòâåííîå ñîáðàíèå, ïîñâÿùåííîå Äíþ ðàáîòíèêîâ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà è ïåðåðàáàòûâàþùåé ïðîìûøëåííîñòè. Äîñòîéíî âñòðå÷àþò ïðàçäíèê çåìëåäåëüöû: íåñìîòðÿ íà âñå êàïðèçû ïðèðîäû, ïîëó÷åí íåïëîõîé óðîæàé ñåëüõîçêóëüòóð, â ñåííèêàõ äîñòàòî÷íî êîðìîâ äëÿ óñïåøíîé çèìîâêè, çàëîæåíà õîðîøàÿ îñíîâà áóäóùåãî óðîæàÿ.  ýòîì áîëüøàÿ çàñëóãà àãðîíîìè÷åñêèõ ñëóæá.
Èìÿ Õå÷ý Àíäæàåâè÷à Ìàíäæèåâà õîðîøî èçâåñòíî â êðóãó àãðîíîìîâ ðåñïóáëèêè, âîò óæå áîëåå 40 ëåò îí òðóäèòñÿ íà íèâå ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà. Ñåãîäíÿ âåòåðàí ÀÏÊ çàíèìàåò îòâåòñòâåííóþ äîëæíîñòü çàìåñòèòåëÿ íà÷àëüíèêà îòäåëà çåìåëüíîãî íàäçîðà Óïðàâëåíèÿ Ðîññåëüõîçíàäçîðà ïî Ðîñòîâñêîé, Âîëãîãðàäñêîé è Àñòðàõàíñêîé îáëàñòÿì è Ðåñïóáëèêå Êàëìûêèÿ. À íà÷èíàë, êàê è âñå àãðîíîìû, ñ çåìëè.
Õ.À. Ìàíäæèåâ ðîäèëñÿ â 1960 ãîäó â ï. Äîöåíã (ôåðìà ¹ 3 êîëõîçà èì. Êèðîâà) Ïðèþòíåíñêîãî ðàéîíà â ñåìüå òðóæåíèêîâ ñåëà. Îòåö Àíäæà Ìàìàåâè÷ áûë æèâîòíîâîäîì, ðàáîòàë ìíîãî ëåò íà ÌÒÔ, âñþäó åìó ïîìîãàëà ñóïðóãà Ãàëèíà Ìîãäååâíà. Îíè âûðàñòèëè, ïîñòàâèëè íà íîãè ÷åòûðåõ ñûíîâåé è îäíó äî÷ü. Õå÷ý - ñàìûé ñòàðøèé â ñåìüå. Áðàòüÿ è ñåñòðû èçáðàëè ðàçíûå ïðîôåññèè, è â æèçíè âñå ñîñòîÿëèñü.
 1967 ãîäó Õ. Ìàíäæèåâ îêîí÷èâ ñðåäíþþ øêîëó â ñ. Ïðèþòíîå, ïîøåë ðàáîòàòü ñëåñàðåì â ðàéîííîå îáúåäèíåíèå "Ñåëüõîçòåõíèêà". Óçíàâ ïðî ïðåñòèæíûé Áàøàíòèíñêèé ñåëüõîçòåõíèêóì, ðåøèë ó÷èòüñÿ íà àãðîíîìà. Âûøëî òàê, ÷òî îñâîèë ïðîãðàììó áåç îòðûâà îò ïðîèçâîäñòâà, â 1980-ì ïîëó÷èë äèïëîì.
 àâãóñòå 1982 ãîäà ïîñòóïèë íà äíåâíîå îòäåëåíèå Ñòàâðîïîëüñêîãî ñåëüõîçèíñòèòóòà, êîòîðûé îêîí÷èë â èþíå 1987 ãîäà ïî ñïåöèàëüíîñòè "àãðîíîì".  òå ãîäû îñâàèâàëè íå÷åðíîçåìíóþ çîíó Ðîññèè, Õå÷ý Ìàíäæèåâó è åùå øåñòåðûì âûïóñêíèêàì ïðåäëîæèëè ðàáîòó â Ðÿçàíñêîé îáëàñòè - äîëæíîñòè ãëàâíûõ àãðîíîìîâ, è îíè äåðçíóëè. Ñ ìàðòà 1987-ãî ïî 1990 ãîä ðàáîòàë ãëàâíûì àãðîíîìîì â Ðÿçàíñêîé îáëàñòè.
"Ñ 3 ìàðòà ÿ óæå áûë íà ðàáî÷åì ìåñòå â êîëõîçå "Ïóòü Ëåíèíà" â Ñêîïèíñêîì ðàéîíå. Øëà îòâåòñòâåííàÿ ïîðà íà÷àëà âåñåííèõ ïîëåâûõ ðàáîò. Êîíå÷íî, áûëî òðóäíîâàòî: è ìåñòî íîâîå, è äîëæíîñòü ñðàçó ïîñëå ñòóäåí÷åñêîé ñêàìüè îòâåòñòâåííàÿ. Íî íè÷åãî: ïîìîãëè òâåðäûå çíàíèÿ, ïîëó÷åííûå â âóçå, ïëþñ 4 ãîäà òåõíèêóìà, - âñïîìèíàåò Õå÷ý Àíäæàåâè÷. - Ïîâåç ñ ñîáîé öåëûé ÷åìîäàí ó÷åáíèêîâ è êîíñïåêòîâ. Äóìàë, áóäó ÷èòàòü, íî îêóíóëñÿ â ðàáîòó, áûëî íå äî íèõ, çàãëÿäûâàë ðàç-äâà çà êàêîé-òî èíôîðìàöèåé, â îñòàëüíîì âñå ïîçíàâàëîñü íà ïðàêòèêå. Õîòÿ âîçäåëûâàþò êóëüòóðû íå òå, ÷åì ó íàñ, îñíîâíàÿ - êàðòîôåëü, ïëþñ êîðìîâûå, à òàêæå ãðå÷èõà, ïèâîâàðåííûå ñîðòà ÿ÷ìåíÿ. Õîçÿéñòâî ïî ìåðêàì îáëàñòè áûëî ñðåäíåå - 5 òûñ. ãà ïàøíè. Êîëõîç âûäåëèë ìíå áîëüøîé äîì, êàê ìîëîäîìó ñïåöèàëèñòó, íî, îòðàáîòàâ ïîëîæåííûå òðè ãîäà, ðåøèë - äîìîé! Çà ýòî âðåìÿ îêîí÷èë Âñåñîþçíûé ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûé èíñòèòóò çàî÷íîãî îáðàçîâàíèÿ, ïîëó÷èë âòîðîå, ýêîíîìè÷åñêîå, îáðàçîâàíèå, ÷òî ìíå â ðàáîòå ïðèãîäèëîñü".
Ñ 1990 ïî 1994 ãîä Õ. À. Ìàíäæèåâ ïðîðàáîòàë â Ïðèþòíåíñêîì ðàéîíå â äîëæíîñòè àãðîíîìà-ñåìåíîâîäà â ÑÏÊ "Ïåðâîìàéñêèé". Îí ðàññêàçûâàåò, ÷òî ýòè ãîäû îñòàâèëè ñàìûå äîáðûå âîñïîìèíàíèÿ: "Ðóêîâîäèòåëåì áûë Ïàâåë Ïåòðîâè÷ Ðåóñîâ, ãëàâíûì àãðîíîì - Èâàí Íèêîëàåâè÷ Òèìîíèí, ïîòîì - Èâàí Èâàíîâè÷ Áîíäàðåíêî. Îíè î÷åíü õîðîøî âñòðåòèëè, íåñìîòðÿ íà ìîþ ìîëîäîñòü.  ïåðâîå âðåìÿ áûëî íåïðîñòî ïîñëå Ðÿçàíñêîé îáëàñòè: òåõíîëîãèÿ, êóëüòóðû äðóãèå, íî ìåíÿ áûñòðî ââåëè â êóðñ äåëà, íàó÷èëè, ïîêàçàëè, çà ÷òî ÿ èì áûë è îñòàþñü âñåãäà áëàãîäàðåí. Ïàâåë Ïåòðîâè÷ - ãðàìîòíûé ðóêîâîäèòåëü, çàìå÷àòåëüíûé îðãàíèçàòîð, ñìîã ñïëîòèòü áîëüøîé êîëëåêòèâ, àòìîñôåðà áûëà î÷åíü õîðîøåé. Ïîìíþ, êàê ñðàçó æå ïî ïðèåçäå ìåíÿ ïðèâëåêëè â õóäîæåñòâåííóþ ñàìîäåÿòåëüíîñòü, õîð ñïåöèàëèñòîâ, ìû âûåçæàëè, âûñòóïàëè íà ðàçíûõ ìåðîïðèÿòèÿõ.
Ïî ñåìåéíûì îáñòîÿòåëüñòâàì, èíà÷å ãîâîðÿ, êîãäà æåíèëñÿ, ïåðååõàë â Ýëèñòó. Ñ 1994-ãî ïî 2007 ãîä ðàáîòàë ñïåöèàëèñòîì, íà÷àëüíèêîì îòäåëà â ÔÃÁÓ "Ñòàíöèÿ àãðîõèìè÷åñêîé ñëóæáû "Êàëìûöêàÿ". Ïðîøåë õîðîøóþ øêîëó, ïðîåõàë âñþ Êàëìûêèþ, ïîáûâàë ïðàêòè÷åñêè âî âñåõ õîçÿéñòâàõ, îáñëåäóÿ ïî÷âû. Ñíîâà - íîâûé îïûò, êîòîðûé ïåðåäàâàëè ñòàðøèå êîëëåãè.  ïåðâóþ î÷åðåäü, äèðåêòîð Ãåîðãèé Äàíèëîâè÷ Óíêàíæèíîâ, ñ êîòîðûì ìû äî ñèõ ïîð îáùàåìñÿ, ïîòîìó ÷òî íàøà äåÿòåëüíîñòü ïåðåêëèêàåòñÿ. Ýòî è îïûòíåéøèå ñïåöèàëèñòû Ë.À. Áîëäûðåâà, Â.Ô. Ìàìîíòîâ, À.È. Öàêóãèíîâ, Â.Í. Ïåòðîâè÷. È ñ ÊÍÈÈÌÑ òåñíî ðàáîòàë è ðàáîòàþ, ìû ñîâìåñòíî ñ Ä.Â. Íèìãèðîâûì è Ý.Ì. Óáóøàåâûì ïðîâîäèëè îïûòû ïîä ðóêîâîäñòâîì Áîðèñà Àëåêñàíäðîâè÷à Ãîëüäâàðãà".
Ñ ìàÿ 2007 ãîäà ïî íàñòîÿùåå âðåìÿ Õå÷ý Àíäæåâè÷ ðàáîòàåò â òåððèòîðèàëüíîì Óïðàâëåíèè Ðîññåëüõîçíàäçîðà. Îí íàãðàæäåí Ïî÷åòíûìè ãðàìîòàìè Ìèíñåëüõîçà ÐÔ, Ðîññåëüõîçíàäçîðà è ÖÊ ïðîôñîþçà ðàáîòíèêîâ ÀÏÊ ÐÔ, þáèëåéíîé ìåäàëüþ "100 ëåò ïðîôñîþçàì Ðîññèè".
"Ðàáîòà ìîÿ - ïî äóøå, ñ÷èòàþ, íóæíàÿ è âàæíàÿ. Ìû ñëåäèì çà òåì, ÷òîáû çåìëÿ, êàê íàöèîíàëüíûé ðåñóðñ, èñïîëüçîâàëàñü ýôôåêòèâíî, ðà÷èòåëüíî, ýêîíîìíî, - ðàññêàçûâàåò î ñâîåé ðàáîòå Õ.À. Ìàíäæèåâ. - Íàøà çàäà÷à - âûÿâèòü íàðóøåíèå è ïðèíÿòü âñå ìåðû äëÿ èõ óñòðàíåíèÿ. Åñëè ýòî ïàøíÿ, îíà äîëæíà åæåãîäíî äàâàòü óðîæàé, à ïàñòáèùà - ðàöèîíàëüíî èñïîëüçîâàòüñÿ, ñåíîêîñû - îáåñïå÷èâàòü êîðìàìè. Ìû ñòàðàåìñÿ âñåìè ñïîñîáàìè ïîáóæäàòü àãðàðèåâ ê òîìó, ÷òîáû çåìëè ââîäèëèñü â îáîðîò, è ýòî ïîëó÷àåòñÿ".
Äîáàâèì, ÷òî â îòäåëå òðóäÿòñÿ è ìîëîäûå è îïûòíûå èíñïåêòîðà, ñðåäè íèõ åñòü è ïðåäñòàâèòåëüíèöû ïðåêðàñíîé ïîëîâèíû. Ðàáîòà ñîïðÿæåíà ñ ïîñòîÿííûìè âûåçäàìè: ñîòðóäíèêè ïðîâîäÿò ðåéäû, ðÿäîâûå îñìîòðû, îáñëåäóþò ââåðåííóþ èì òåððèòîðèþ.  ñëó÷àå âûÿâëåíèÿ íàðóøåíèé îïåðàòèâíî ïðèíèìàþò ìåðû. Ðàáîòîé äîðîæàò, òåêó÷åñòè êàäðîâ íåò.
"Ó÷èì ìîëîäåæü, ñòàðàåìñÿ ïåðåäàòü èì ñâîè çíàíèÿ è îïûò," - äåëèòñÿ âåòåðàí ÀÏÊ. Ïîëüçóÿñü ñëó÷àåì, Õå÷ý Àíäæàåâè÷ ïîçäðàâèë êîëëåã:
- Ìîè ïîæåëàíèÿ âñåì ðàáîòíèêàì ÀÏÊ ðåñïóáëèêè: çäîðîâüÿ, óäà÷è, òåðïåíèÿ â èõ òàêîì òÿæåëîì, êàæäîäíåâíîì, íî î÷åíü íóæíîì òðóäå. ×òîáû ó âñåõ âñå ñêëàäûâàëîñü óñïåøíî: íåóêëîííî ðîñëî ïîãîëîâüå ñêîòà, óðîæàè áûëè ñòàáèëüíûìè. Íå áûëî íèêàêèõ ñòèõèéíûõ áåäñòâèé. Ðàñòèòü õëåá - ýòî ñàìûé áëàãîðîäíûé òðóä íà çåìëå!
Íàø ãåðîé - çàìå÷àòåëüíûé ñåìüÿíèí: âèäåëè áû âû, êàê åãî îáîæàåò, ïîêà åäèíñòâåííûé, 6-ëåòíèé âíóê Äåíèñ. Äëÿ íåãî îí è ààâà, è ñàìûé ëó÷øèé íàäåæíûé äðóã. Ñóïðóãà, Âàëåíòèíà Âëàäèìèðîâíà, ïîñâÿòèëà æèçíü îáðàçîâàíèþ, ðàáîòàåò â ÊàëìÃÓ èì. Á.Á. Ãîðîäîâèêîâà. ×åòà Ìàíäæèåâûõ âîñïèòàëà äâóõ çàìå÷àòåëüíûõ ñûíîâåé. Êàê øóòèò Õå÷ý Àíäæàåâè÷, - ôèçèêà è ëèðèêà: ñòàðøèé Àíäðåé îêîí÷èë ôèçèêî-ìàòåìàòè÷åñêèé ôàêóëüòåò ÊàëìÃÓ, à Ñàí÷èð ïîëó÷èë â ýòîì æå âóçå ãóìàíèòàðíîå îáðàçîâàíèå. Îáà îêîí÷èëè àñïèðàíòóðó. Ó Õå÷ý Àíäæàåâè÷à ìíîãî ïëåìÿííèêîâ, íåêîòîðûå èç íèõ òðóäÿòñÿ â ÀÏÊ.
Áààòð ÀÌÒÅÅÂ

Èñïîëüçóÿ ðåçóëüòàòû Âñåðîññèéñêîé ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîé ïåðåïèñè (ÂÑÕÏ) 2016 ãîäà, ðàññìîòðèì îñíîâíûå öåëè ïðîèçâîäñòâåííîé äåÿòåëüíîñòè ËÏÕ ðåñïóáëèêè. Îíè ïîêàçûâàþò, ÷òî äåÿòåëüíîñòü ïîäàâëÿþùåãî áîëüøèíñòâà ëè÷íûõ ïîäñîáíûõ õîçÿéñòâ (96,6 %) ðåñïóáëèêè íàïðàâëåíà íà îáåñïå÷åíèå ñåìüè ïðîäîâîëüñòâèåì. Ïðè ýòîì ëèøü äëÿ 4 % âëàäåëüöåâ ËÏÕ îíî âûñòóïàåò îñíîâíûì èñòî÷íèêîì äåíåæíûõ ñðåäñòâ.
Íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûì çàíÿòèåì ñåëü÷àí ÿâëÿåòñÿ âûðàùèâàíèå êóð. Íåìíîãèì áîëåå ïÿòîé ÷àñòè îïðîøåííûõ (21,8 %) èìåþò â ñâîåì ïîäâîðüå îò 4-õ äî 10 êóð. Ïî÷òè äåñÿòàÿ ÷àñòü (9,3 %) óõàæèâàåò çà áîëüøèì êîëè÷åñòâîì ýòîé äîìàøíåé ïòèöû (11-20 êóð). Âïîëíå ïîíÿòíî, ÷òî óõîä çà íèìè íå òðåáóåò òàêèõ çàòðàò, êàê çà äðóãèìè âèäàìè æèâîòíûõ.
Èç îòâåòîâ 19,7 % îïðîøåííûõ ñëåäóåò, ÷òî êàæäàÿ ïÿòàÿ ñåìüÿ ñîäåðæèò 1-3 ãîëîâû êðóïíîãî ðîãàòîãî ñêîòà. 8,8 % ðåñïîíäåíòîâ îòìåòèëè, ÷òî âûðàùèâàþò îò 4-õ äî 10 êîðîâ.
Çíà÷èòåëüíî ìåíüøåå êîëè÷åñòâî ñåëÿí âûðàùèâàþò îâåö è êîç. Ìåíåå äåñÿòè ïðîöåíòîâ (7,2 %) îòâåòèâøèõ èìåþò 4-10 ãîëîâ ýòèõ æèâîòíûõ. Òàêîãî êîëè÷åñòâà äîñòàòî÷íî äëÿ ñåìåéíîãî ïîòðåáëåíèÿ â ÷åñòü ïðàçäíèêîâ, þáèëååâ è äðóãèõ ñëó÷àåâ. Íåñêîëüêî áîëüøå îïðîøåííûõ (8,5 %) âûðàùèâàþò áîëåå 30 îâåö è êîç. Áåçóñëîâíî, ýòè ËÏÕ èìåþò òîâàðíûé õàðàêòåð, òî åñòü êàêóþ-òî ÷àñòü ïîãîëîâüÿ ðåàëèçóþò íà ïðîäàæó.
Ìåíåå ïÿòàÿ ÷àñòü îïðîøåííûõ (17,4 %) çàíÿòà âûðàùèâàíèåì 1-3 ãîëîâ ñâèíåé. Ýòîãî êîëè÷åñòâà äîñòàòî÷íî äëÿ ñåìåéíûõ íóæä (ïðàçäíèêîâ, òîðæåñòâ). Ïî÷òè â äâà ðàçà ìåíüøå òåõ, êòî ñîäåðæèò îò 4-õ äî 10 ãîëîâ ýòèõ äîìàøíèõ æèâîòíûõ (7,8 %).
Çíà÷èòåëüíî ìåíüøå ðàçâîäÿò óòîê è ãóñåé. Ýòî ìîãóò ïîçâîëèòü ñåáå ñåëÿíå, èìåþùèå áåñïðåïÿòñòâåííûé äîñòóï ê âîäíûì èñòî÷íèêàì. Ê ñîæàëåíèþ, ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî îïðîøåííîãî ñåëüñêîãî íàñåëåíèÿ íå èìåþò òàêîé âîçìîæíîñòè.
Ëîøàäåé ñîäåðæàò, â îñíîâíîì, â ñåëüñêèõ ïîñåëåíèÿõ. Èç îòâåòîâ ÿâñòâóåò, ÷òî ðàçâåäåíèå ýòèõ êðàñèâûõ æèâîòíûõ ñòàëî äîâîëüíî ðåäêèì ÿâëåíèåì.
Ðåçóëüòàòû îïðîñà ïîêàçûâàþò, ÷òî áîëåå ïîëîâèíû ðåñïîíäåíòîâ (52,7 %) óìåþò äîèòü êîðîâó, îäíàêî â ïÿòü ðàç ìåíüøå òåõ, êòî ýòî âûïîëíÿåò ðåãóëÿðíî. Ýòî ãîâîðèò î òîì, ÷òî ëèøü äåñÿòàÿ ÷àñòü îïðîøåííûõ îò âñåé âûáîðî÷íîé ñîâîêóïíîñòè ñîäåðæèò êîðîâó â ñâîåì ñåìåéíîì õîçÿéñòâå.
Òðåòü îïðîøåííûõ (32,2 %) óìååò ñòðè÷ü îâöó, â òî æå âðåìÿ ëèøü åäèíèöû (3,9 %) çàíèìàþòñÿ ñòðèæêîé îâåö ðåãóëÿðíî, òî åñòü ýòîò âàæíûé íàâûê äåÿòåëüíîñòè æèâîòíîâîäîâ ïîñòåïåííî èñ÷åçàåò. Îñòàåòñÿ íåáîëüøîå êîëè÷åñòâî ëþäåé, âëàäåþùèõ ýòèì íåîáõîäèìûì óìåíèåì â æèçíè îâöåâîäà.
Óïðàâëÿòü ëîøàäüþ â ñåäëå ìîãóò îêîëî òðåòè îïðîøåííûõ (31,1 %). Íî ðåãóëÿðíî ýòèì çàíèìàþòñÿ ëèøü åäèíèöû ðåñïîíäåíòîâ (2,8 %). Óâû, ïðèõîäèòñÿ êîíñòàòèðîâàòü, ÷òî ñîâðåìåííûå ïðàâíóêè êî÷åâíèêîâ ïîñòåïåííî óòðà÷èâàþò óìåíèå îáðàùàòüñÿ ñ ëîøàäüìè.
Ðàçäåëûâàòü äîìàøíåå æèâîòíîå (îâöó, êîðîâó) ìîãóò îêîëî ïîëîâèíû ðåñïîíäåíòîâ (45,7 %), è ýòî, áåçóñëîâíî, ïðåðîãàòèâà ìóæ÷èí. Îòìåòèì, ÷òî ìíîãèå ñåëüñêèå æåíùèíû èìåþò íàâûêè îáðàáîòêè äîìàøíåé ïòèöû îò íà÷àëüíîãî ýòàïà äî çàâåðøåíèÿ. Ïîëó÷åííûé ðåçóëüòàò ñâèäåòåëüñòâóåò: ëèøü 7,8 % îïðîøåííûõ ðåãóëÿðíî ñàìîñòîÿòåëüíî ðàçäåëûâàþò äîìàøíèõ æèâîòíûõ.
Èç âñåõ ïðåäëîæåííûõ îòâåòîâ âàðèàíò "óõàæèâàòü çà îãîðîäîì (ïðîïîëêà, ñáîð óðîæàÿ)" çàíèìàåò ïåðâîå ìåñòî ïî ðàñïðîñòðàíåííîñòè. Áîëåå ïîëîâèíû ðåñïîíäåíòîâ (59,2 %) óìåþò óõàæèâàòü çà îãîðîäîì, à ðåãóëÿðíî çàíèìàåòñÿ ëèøü äåâÿòàÿ ÷àñòü âñåé âûáîðî÷íîé ñîâîêóïíîñòè (11,1 %). Íà íàø âçãëÿä, ýòî ïîêàçûâàåò, ÷òî íàëè÷èå îãîðîäà òàêæå ñòàíîâèòñÿ ðåäêèì ÿâëåíèåì â ðåñïóáëèêå. Ëåã÷å è äåøåâëå êóïèòü îâîùè íà ðûíêå, ÷åì âûðàùèâàòü â ñîáñòâåííîì ïîäâîðüå.
Òàêîå ñïåöèôè÷åñêîå çàíÿòèå, êàê "ïðÿñòü øåðñòü, âàëÿòü âîéëîê" çàíèìàåò ïîñëåäíåå ìåñòî â íàøåì ñïèñêå. Ìîãóò âûïîëíèòü ýòè äåéñòâèÿ ëèøü 9,1 % ðåñïîíäåíòîâ.
Òàêèì îáðàçîì, ðàññìîòðåííûé â äàííîé ñòàòüå óêëàä ëè÷íûõ ïîäñîáíûõ õîçÿéñòâ ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ îñíîâûâàåòñÿ íà ñåìåéíûõ ôîðìàõ õîçÿéñòâîâàíèÿ, îáùåñåìåéíîé ñîáñòâåííîñòè è ðàçäåëåíèè òðóäà ìåæäó ÷ëåíàìè ñåìüè, êîòîðûå íàöåëåíû íà óäîâëåòâîðåíèå ïîòðåáíîñòåé è îáåñïå÷åíèå óñëîâèé æèçíåäåÿòåëüíîñòè ñåìüè. Ëè÷íûå ïîäñîáíûå õîçÿéñòâà ñïîñîáíû êîíöåíòðèðîâàòü áîëüøîé îáúåì òðóäîâûõ ðåñóðñîâ, ðåãóëèðîâàòü ñåëüñêèé ðûíîê òðóäà. Ðàññìîòðåííûé òèï õîçÿéñòâà èãðàåò çíà÷èòåëüíóþ ðîëü â îáåñïå÷åíèè ïðîäîâîëüñòâåííîé áåçîïàñíîñòè íà ìèêðîóðîâíå - ñåìüè, íà ìàêðîóðîâíå - ðåñïóáëèêè è â öåëîì ñòðàíû.

Ëþäìèëà ÍÀÌÐÓÅÂÀ,
âåäóùèé íàó÷íûé ñîòðóäíèê
ÊàëìÍÖ ÐÀÍ

Äàâñí áåìá³ ´äð, îêòÿáðü ñàðèí 27-ä, Ê´ò÷íð³ ðàéîíà Ê´ê Áóëã ñåë³íä íåðíü òóóðñí äóó÷ Âÿ÷åñëàâ Óáóøèåâèí ñàíëä íåð³äãäñí “Îð¸ë ñòåïíîé” íåð³äëºò³ àñõí áîëâ. Êåðã-¢¢ëäâðèã Ê´ê Áóëã ÑÌÎ-í àäìèíèñòðàö, ñîéëûí Ãåðèí ê´äë³÷íð, àâàëüíü Òàòüÿíà Óáóøèåâà á¢ð䳚 äàâóëâ. Øêîëä íåã êëàññò ñóð÷ éîâñí ¢¢ðì¢äíü, àâºíü Ãàâðèë áîëí à⺠áåðãíü Ëèäèÿ Ýí÷ååâèõí áîëí ýëãí-ñàäíü, øêîëûí áàãøíð, ñåë³í³ ³ìòí, íåã ºàçðà óëñ èê ä´œ-òóñàí ê¢ðãš ýí êåðã-¢¢ëäâðò îðëöâ. Ê´ê Áóëãèí óéí íàñòà ê´â¢ä Äàíçàí Èâàíîâ, Äàíèð Îâêàäæèåâ áîëí Äåíèñ Áóâàåâ “Îð¸ë ñòåïíîé” äóóºàð ñàíëûí àñõíèã ýêëâ.
Ýí íàìðàð Âÿ÷åñëàâ Óáóøèåâ 50 íàñàí ê¢öõ á³³ñìí. Áîëâ ò³âñí õ´â³ñí äàâäã àðº óãà, šèðºëíü àõð á³³š, 46 íàñòàäàí ´œãðñíü äåãä ºóíäëòà.
Óâøèí Ñàíšèí Ñëàâà Ê´ê Áóëã ñåë³íä ýãë ´íð-´ñêëœ ´ðê-á¢ëä ò´ðñìí. Ýê-ýöêíü Ñàíš áîëí Þëäàø Óáóøèåâèõí ÷èê ñåäêëò³, öàºàí ñàíàòà óëñ á³³ñí ò´ë³ä³í îëí äóíä òîîìñð ýçëš éîâñìí. Ñëàâà ê´â¢íü ´ñ³ä-áîñàä, áèëãíü äåëãð³ä, íåðò³ äóó÷ áîëâ. Òåð áèéíü äååã¢ð ñàíà 碢ëãî íåã ºàçðà óëñëàºàí áàò çàëºëäà á³ðš éîâëà. Êåç³ä ÷èãí ò´ðñêí ñåë³í³ á³³äë-šèðºë³ð ñîíüìñš, îëíà êåðã-¢¢ëäâðì¢äò øóíš îðëöš éîâñí áîëäã.
Êåðã-¢¢ëäâðèí ýêëö³ð Âÿ÷åñëàâ Óáóøèåâèí òóñê ïðåçåíòàö îëíà îíüãò òóñõàãäâ, òåð¢í³ éîâóäò äóóëš éîâñí äóóäíü ꢜêíâ. Äàðóíü Ê´ê Áóëã ñåë³í³ ìóíèöèïàëüí á¢ðä³öèí àõëà÷ Áààòð Ñàäæàåâ é´ð³ëèí ¢ã êåëš, áèëãòèí ñàíëä íåð³äãäñí êåðã-¢¢ëäâðò îðëöõàð èðñí öóã ³ìòíä õàíëòàí ´ðãâ.
- Ìàäí Ñëàâàëà íåã ñåë³íä ò´ðš, áè÷êí³ñí àâí ¢¢ðëš, ºàçà õàìäàí 㢢º³ä íàà÷, íåã øêîëä ñóðºóëü ñóð÷ ´ñ÷-áîñëàâèäí. ¥ð-š´´ëí, äåëê³ ìèíè ãèñí ñåäêëò³ ê¢í áèë³. Ýâð³ííü ò´ðñêí ºàçð-óñíäàí éèð ýœêð áîëäìí. Îëíä äàœãèí ä´œã³í ê¢ðãõ³ð, îëíà ê´äëìøò, áóéí÷ ñåäêëèí êåðã-¢¢ëä ýâð³ ò³âö³í îðóëõàð ç¢òêäã áèë³. Ê´ê Áóëãò øèí êëóá òîñõõ ê¢öëò³º³ð á¢ðä³ãäñí áóéí÷ ñåäêëèí êîíöåðòì¢äò øóíìºàºàð îðëöš éîâëà. ²ìò³õí óñòà áóëã, ª³ðäèí íèñëò, áóóðëäàí ¢íð, áàìá öåöãèí öåöã³ðëò áîëí šèðëñí šèðëºí ê¢ðòëèã Óâøèí Ñëàâà îíö õ³³ðëäã áèë³. Öóã ýí ³ð¢í òîîòûã äóóíäàí ´ðãš äóóëš, îëíà òààñëò îëš, Ê´ê Áóëã ñåë³í³ííü, òàœº÷èííü íåðèíü òóóðóëš éîâëà. Äóó÷èí õààëºíü òåãø áèø, àäðóòà áèë³ ãèõ êåðãò³. Áîëâ šèë³ñ šèë¢ð, äóóíàñ äóóíóð ýí¢í³ áèëãíü óëì ÿñðàä, ÿíçðàä, äóíü šèœí³ä, öàºàí ì´œãí õîœõ ìåò áîëàä éîâñíü òåìäãò³.
Ñàíëûí àñõíè éîâóäò ýëãí-ñàäíü, øêîëä õàìäàí ñóð÷ éîâñí ¢ð-èíüã¢äíü, õàìäàí íåã ¢¢ä³ã÷ êîëëåêòèâä ê´äëš éîâñí, ¢¢ðëš éîâñí óëñ Âÿ÷åñëàâèã òîäëš, á¢ë³í ¢ã êåëš, íåð ºàðñí äóó÷íðëà õàìäàí íåã ò³³çä ºàð÷, òààñòà äóóºàí äóóëâ. Ò¢ð¢í áàãøíü Ðàèñà Áàñõàåâíà Îâêàäæèåâà áàñ òîäëâðìóäàðí õóâàëöâ. Ñëàâàí êëàññò ñóð÷àñí ê´â¢ä-ꢢêä öóºàð áèëãò³ áèë³. Êåí íåãíü äóóëäã, êåí íåãíü áèèëäã, êåí íåãíü ñ³³í³ð çóðäã áèëãò³ áîëäìí. Ýêëö êëàññìóäò Ñëàâà õàìäàí ñóð÷àñí ê´â¢ä³ñ þóºàðí ÷èãí éèëºðäãî áèë³, áè÷êí íóðºòà, ýööí, òàã÷ã ê´â¢í áèë³. Áîëâ áè÷êí³ñí àâí ýâð³ îíö õ³ë³öò³, îíö òîîëâðòà áîëäìí. Öààðàíäíü ´ñ³ä-áîñàä, àõ êëàññìóäò áèëã-ýðäìä ñåäêë³í òóñõàäã áîëàä, äóóëäã áèëãíü èëäêãä³ä, ´ðãš³ä á³³â. Öàºàí ñåäêëò³, ´ð-´â÷, ¢¢ðñã, ¢íí÷, ºîîäàí á³³äã ê´â¢í áèë³. Éèðèí ýäí³ êëàññèí ê´â¢ä-ꢢêä íàñí-šèðºëèííü òóðøàðò ¢¢ðë³ä, íåã-íåãíä³í ä´œ-í´êä áîëàä éîâäìí. Ñëàâà áèëãò³ äóó÷, èòêëò³, èöãò³ ¢ð, êèëìšò³ àâàëü, ýœêð ýöê áîëš ìàíà ñàíàíä ¢ëäâ ãèâ. Âÿ÷åñëàâ Óáóøèåâëà õàìäàí ñóð÷ éîâñí ¢¢ðì¢äíü ò³³ç äååð ºàðàä, ñàíëûíü ê¢íäë³ä, ýäí³ êëàññ äóðëš äóóëš éîâñí "Àëûå ïàðóñà" ãèäã äóóã äóóëâ.
Ø¢ëã÷íð Ãðèãîðèé Àâäæàåâ, Âàñèëèé Ñóõîòàåâ, áèëãòíð Àìóëàíãà Àçûäîâà, Àíàòîëèé Ìàöàêîâ, Ñàâð Ýäíÿøåâ, Àíàòîëèé Ìó÷êàåâ áàñ Âÿ÷åñëàâ Óáóøèåâèí òóñêàð òîäëâðìóäàðí õóâàëöš, äóóëš éîâñí êåñã äóóºèíü äóóëâ. Ýííü "ªóðâí àëüìí", "²³ò ìàéîð", "Ýýšèí äóí", "Äæóíãàðû", "Êåò÷åíåðîâñêàÿ" áîëí íàíü ÷èãí. Íåã ¢ë¢ Àìóëàíãà Àçûäîâà áîëí Ñàâð Ýäíÿøåâ áèëã-ýðäì³í ¢ç¢ëñíü îí÷òà áîëâ. Ýí àñõí Âÿ÷åñëàâ Óáóøèåâèí ñóðºóëü÷íðíü Ìèëà ×åðíóøêèíà, Åêàòåðèíà Ãîðÿåâà áîëí íàíü ÷èãí ꢢêä êåðã-¢¢ëäâðò îðëöš, áèëã³í ¢ç¢ëš, áàéð-áàõìš ¢¢ä³â.
Êåðã-¢¢ëäâðèí ÷èëã÷³ð äóó÷èí ãåðãíü Òàòüÿíà Óáóøèåâà Àéñà áîëí Þëäàø ꢢêäò³º³í ò³³çä ºàðàä, Ê´ê Áóëã ÑÌÎ-í òîëºà÷ Áààòð Ñàäæàåâä, ñîéëûí Ãåðèí ºàðäà÷ Ñâåòëàíà Ëèäæèåâàä, ñåë³í³ öóã ³ìòíä ñàíëûí àñõíèã äàâóëñíä èê ä´œ-òóñàí ê¢ðãñíäíü ç¢ðêíè õàíëòàí ´ðãâ. ªóíòà Þëäà ꢢêíü ýöêä³í íåð³äñí ø¢ëã ÷ååš³ð óìøš, öóãëðñí óëñèã áàðéëóëâ. Êåí ìåäõâ, ꢢêíü ´ñ÷-áîñš, èðã÷ä³í áàñ ýöê볺³í ³äë íåðò³ äóó÷ áîëš, áèëã-ýðäì³ðí òàœº÷àí òóóðóëš éîâõ.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ

¥´ðõí èðã÷ä, 2020 - 2030 šèëì¢äò, Õàëüìã Òàœº÷ ÿìàðàí éîâóäòàºàð äåëãðõèí òóñê ñòðàòåãè÷åñê çóðà òîãòàëºíà äààëºâðèã Õàëüìã ãîñóíèâåðñèòåòèí íîìòíðò äààëºâ. ªîëëã÷äàí ýí çóðà ÿìàðàí éîâóäòàºàð äåëãðõèí, òåð¢ã ê¢ö³ëºí³ õàìãèí ÷èíðò³ òààëûí òóñê îíö ꢢíäâð ìèíèñòåðñòâèí áîëí âåäîìñòâèí ýë÷íðë³ õàìäàí íîìòíð îäàõí íåãäã÷ ñòðàòåãè÷åñê ñåññèí éîâóäò êåñìí, òåð¢í³ òóñêàð áèäí òîäðõàºàð áè÷ë³âèäí.
Îäàõí áîëõëà, îêòÿáðèí 19-ä, õîéðäã÷ ñåññü áîëâ. Ýíä Õàëüìã Òàœº÷èí Ê´ê òåœãñèí ê´â³í êîìïîíåíòèã äåëãð¢ëëºí³ òóñê ñîíüí ò´ð õ³ë³ãäâ. Ñåññèí ê´äëìøèã ïðîðåêòîð Êåðìåí Áàäìàåâà ºàðäâ. Íîìèí èê ÷èíðò³ ýí ê´äëìøò íîìòíðèí êåñã áàã îðëöšàíà, ýäí³ õàìöó ¢¢ëäâðèã ýêîíîìè÷åñê íîìèí äîêòîð, ïðîôåññîð Òàìàðà Öàòõëàíîâà ºàðäšàíà, ôåäåðàëüí íîìèí Öóòõëœãóäëà í´êöëòš ýäí ê´äëš³í³ ãèš ïðîðåêòîð òåìäãëâ.
Òåð ìåò Õàð ºàçðà áîëí Ëàãàíÿ ðàéîíà ìóíèöèïàëüí îðãàíìóäûí ºàðäâðëà áîëí ñïåöèàëèñòíðë³ íîìòíð ýí ò´ñâèí òóñêàð ꢢíäâ, ²³äðõí³, Âîëãîãðàäûí, Êóáàíÿ óíèâåðñèòåòì¢äèí íîìòíð ýí ò´ñâèí õ³ë³âðò îðëöš ñåëâã³í ´ãâ, òèèì êåâ³ð Ê´ê òåœãñèí ê´â³í ºàçðèã, òåð¢í³ ç´´ðèã áîëí õîâð òààëûã îëçëëºíà òóñê çóðà èê ÷èíð 碢š³í³ ãèš íîìòíð í´êöëòèí áîëí ñòðàòåãèí ñåññèí éîâóäò òåìäãëâ.
Ê´ê òåœãñèí ê´â³ä á³³äã Ëàãàíÿ ðàéîíà ºàçðèã äåëãð¢ëëºí³ ñòðàòåãèí òóñêàð Õàëüìã ÃÓ-í ïðåäïðèÿòèí ýêîíîìèêèí áîëí çàëâðèí êàôåäðèí àõ áàãø Äàíàðà Ýðåíäæåíîâà èëäêë êåâ. Ëàãàíÿ ðàéîíà ìåäëä îðšàõ Ê´ê òåœãñèí ê´â³í ºàçðèí óòíü 130 êèëîìåòð òîãòàšàíà. Ýêîíîìèê³í ´ð㚢ëõèí ò´ë³ ñ³í òààëòà ºàçð ðàéîí ýçëš³í³, ýíä ê´ëãí-ê¢÷í³ êåñã õààëº íåãäí³, çàºñ ´ñêëºí³ ñàëâðèã ´ðãš¢ëš áîëšàíà, õîâð îëí ç¢ñí çàºñ á³ðš áîëõìí, õîâð àœãóä áîëí øîâóä á³³í³. Ïðîìûøëåíí ôëîòûã, òåœãñèí ê´ëãí-ê¢÷èã ýíä èê êåìš³ò³º³ð äåëãð¢ëš áîëõìí, ò¢¢í³ ò´ë³ ðàéîíä áຠáèø ³ìòí³ òî á³³ðøëš³í³. Òåð òîîòûã äåëãð¢ë³ä, á³³ðí ³ìòí³ šèðºëèí êå욳㠴´äë¢ëš, òàœº÷èí ýêîíîìèêèí ¢çìšèã áîëí òààëûã ÿñðóëš áîëõìí.
Ëàãàíüä ïîðò òîñõš áîëõìí, òåð¢ã ²ð³ñ³í òàëäàí ïîðòìóäëà çà뺚 áຠáèø îðó àâ÷ áîëšàíà, 22 ñàé òîíí àöà ýí ïîðòûí ä´œã³ð òàëäàí îðí-íóòãóäóð ç´´š áîëõìí. 4,5 šèëèí òóðøàðò øèí ïîðò ýäëâðò îðõ, òåð¢í³ ò´ë³ 41 šóâà 200 ñàé àðñëœ êåðãëãäõ. Øèí èê îáúåêòèã 2 äåâñœã³ð òîñõš áîëõìí. Ïîðòûí ä´œã³ð Ïåðñèäñê ê´ë óñíà (çàëèâèí) îðí-íóòãóäëà, òåð òîîä Ýíòêã áîëí Èðàí îðí-íóòãóäëà ê´ëãí-ê¢÷í³ òåœãñèí õààëº ¢¢ä³š áîëšàíà. Àøòíü àâèàöèí, ò´ìð õààëºèí, òåœãñèí áîëí àâòîìîáèëüí ê´ëãí-ê¢÷èã äåëãð¢ëš áîëõìí.
Òåð ìåò ñåë³í³ ýäë-àõó äåëãð¢ëëºí³ ñ³í òààë ýíä òîãòàš áîëõìí, òåð òîîä ìàë áîðäëºíà, çàºñ ´ñêëºí³ ïðåäïðèÿòüì¢ä, ìàõíà-êîíñåðâí çàâîä òîñõš áîëšàíà. Óëàí Õîë ñåë³íä íåôòü ýä-áîä êåäã çàâîä áîñõš, òåð ìåò ýíä ñîöèàëüí áîëí ñîéëûí îáúåêòñèí ò´ë³ ´äã³ öàãèí òîñõëòûí ìàòåðèàëìóä ºà𺚠áîëšàíà.
Öààðàíäíü ýí ò´ð³ð ïðîôåññîð Òàìàðà Öàòõëàíîâà òîîëâðàí êåëâ. Ëàãàíüä šèëèí ýðãöä ³ìòí èð³ä á³³äã òóðèçìèí êîìïëåêñì¢ä, ýð¢ë-ìåíä³í áàòðóëäã íàíü ÷èãí ñàíàòîðüìóä, àìðëºíà ãåðì¢ä, ì´ðí³-ñïîðòèâí êîìïëåêñ òîñõš, áàº÷óäûí ò´ë³ ýêñòðèìïàðê ñåêš áîëõìí. Òèèì òààë 2025 šèë ê¢ðòë òîãòàõëà, šèëä³í ðàéîí áîëí òàœº÷ 150 ñàé àðñëœ îðó àâàä á³³õ, òàœº÷èí ³ìòí³ šèðºëèí òààë áàñ ÿñðõ.
Ëàãàíÿ ïîðò ïðîãðàììä ýñ îðñí áèéíü, òåð¢ã Äàãåñòàíä áîëí Îëÿä ýäëâðò îðõ ïîðòìóäëà çàëºëäóëš áîëõìí. Àöàã êîíòåéíåðàð ç´´õ òààë á³³í³. Ëàãàíÿ ïîðòä Âîëãîãðàäûí, Êðàñíîäàðèí îáëàñòüñàñ ñåë³í³ ýäë-àõóí ýäë-óóøèã àâ÷ èð³ä, ýí¢ã Ýíòêãò áîëí Ïåðñèäñê ê´ë óñíà òàëäàí îðí-íóòãóäò òåœãñ³ð ç´´º³ä õóëäš áîëõìí. ÞÔÎ-í òàëäàí ÷èãí ðåãèîíìóä ýí ò´ñâä îðëöš ÷àäšàíà. Ïîðò ñåêõë³, ýíä 5 ì蜺í ê¢í ê´äëõ. Êèçëÿð - ²³äðõí ò´ìð õààëºèã ýí òóñò áàñ îëçëš áîëšàíà.
Öóã ýí ò´ñâèã ê¢ö³ëºíä îíö ýçí óëñ-èíâåñòîðìóä êåðãò³ áîëõ, òåäíë³ áîîöà áàòëõ êåðãò³. Ïîðòûí èíôðàñòóêòóðèã òîñõëºíä ôåäåðàëüí ôèíàíñìóä îëçëãäõ.
Òåð ìåò íîìèí êîíôåðåíöä ïðåäïðèÿòèí ýêîíîìèêèí áîëí çàëâðèí êàôåäðèí äîöåíò Êèòà Áîëàåâ Ê´ê òåœãñèí ê´â³í ÀÏÊ-ã äåëãð¢ëëºí³, ýíä ìàë áîðäëºíà ïëîùàäê á¢ðä³ëºí³ òóñêàð êåëâ. Áàñ ýí êàôåäðèí òàëäàí ê´äë³÷íð äåëãðëòèí ñòðàòåãèí òóñêàð èëäêë êåâ, òåð òîîä çàºñ ´ñêëºí³ ñàëâðèí ´ðãšëòèí òóñêàð äîöåíò Áóðãñòà Ýâèåâà, ñåë³í³ ýäë-àõóí ýäë-óóø ýä-áîä êåäã ïðåäïðèÿòüì¢äèí òóñêàð äîöåíò Ñàâð Íàìûñîâ, èííîâàöèí òààëä òîñõëòûí ñàëâðèã äåëãð¢ëëºí³ ò´ð³ð êàôåäðèí ºàðäà÷, äîöåíò Ýëüçàòà Ýðäíèåâà áîëí áèçíåñ-èíêóáàòîðèí ê¢ö³õ êåðã¢äèí òóñêàð äîöåíò Åëåíà Ñàìàåâà òîäðõàºàð êåëš ´ã³ä, ñòðàòåãè÷åñê ñåññèí îðëöà÷íðèí ñóðâðò õ³ð¢ ´ãâ.
Ýäí öóã ýí èê ò´ñâñ ýíäð-ìàœºäóð ê¢ö³ãäõ á³³äëò³º³ð ñóðâðàí ´ãâ, ç³ðì òîîòûíü øàëºâ, áîëâ íîìòíð öóãèíü äèãò³-äàðàòàºàð ö³³ëºš ÷àäâ. Òèèã÷ê³ä ýíòí ýíäð-ìàœºäóð ê¢ö³õ ò´ð áèø, 2030 šèëä ê¢ö³ãäõ ò´ñâñ, ä³ê³ä ìèíèñòåðñòâèí áîëí âåäîìñòâèí ýë÷íð íîìòíðëà îíö ꢢíäâð, õàðºëò êåš áà÷ì ò´ð³ð òîîëâðàðí õóâàëöš ÷àäõ. Îäà áîëõëà Ê´ê òåœãñèí ê´â³í ºàçð ´´ðõí èðã÷ä ò¢ðãí éîâóäòàºàð äåëãðš, òàœº÷èí ýêîíîìèêèí êåñã ò´ð õàºëëºíä ä´œ áîëàä á³³õíü ëàâòà, ò¢¢í³ ò´ë³ öóã òààë á³³í³.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà