Һовь-Алтайд чигн өөрднр бәәнә

10-04-2020, 17:56 | Таңһчин зәңгс » Сурєуль-эрдм

Җил ирвәс Хальмг ик сурһуль һазадын орн-нутгудла залһлдаһан батрулҗ делгрүлдг мөн. Сольлцлһна көтлврәр хальмг оютнр Нарт-Делкән олн балһсдт сурһуль сурад бәәнә, һазадын оютнр Элстүр ирәд сурна. Һазадын орн-нутгудын оютнр дунд Моңһлас ирсн оютнр бас олн бәәнә. Теднә негнь болдг Һовь-Алтай әәмгт төрсн Нимә-Сурңгин Төмр-Очр гидг күүнлә сурһулин болн нань чигн кесг төрәр күүндвр тогталавидн.

- Төмр-Очр, түрүләд, бийин тускар келҗ өг.
- Би болхла Моңһлын орна Һовь-Алтай гидг әәмгт төрҗ һарлав. Улан-Баатрт Моңһл Улсин Болвсрлын Ик Сурһуль төгсәләв. Тенд сурчасн цагтан өөрдин тууҗ судлдг "Тод дөрвлҗн" нертә олна бүрдәцд орсн биләв.
- Урднь Хальмгт "Тод дөрвлҗнә" кесг гешүн сурдг бәәсмн. Ода кедү күн бәәнә?
- Мана бүрдәцәс ода би һарцарн бәәнәв. Бас мана көдлмшт шунмһа кевәр орлцдг Шинҗәнәс ирсн оютн Байн-Дала бәәнә.
- "Тод дөрвлҗн" ода ямаран көдлмш кенә?
- Шидр нег ик көдлмш кеҗ эклв. Өөрд улсин тууҗ судлҗ бәәсн Моңһлын, Әрәсән, Китдин, тер тоод Шинҗәнә болн Хальмгин номтнрин намтрмудын хураңһу барлҗ һарһхар бәәнәвидн. Ода деерән эн көдлмшин тускар меддг күн цөөкн. Күцтлнь кехләрн олн әмтнд медүлхмн.
- Урднь "Тод дөрвлҗн" кедү дегтр барлсмб?
- Зун тәв һар.
- Чи эн бүрдәцд альк цагас орвч?
- Орснасм һурвн җил болв.
- Дәкәд ямаран төсв күцәгднә?
- Бас җил болһн өөрдин тууҗин ик хург давулгдна. Энүнд залу наста шинҗләчнр, докторантнр, магистрантнр болн оютнр чигн орлцна.
- Ут тоодан кедү күн орлцдмб?
- Бичн илдклмүдән илгәдг күн маш олн бәәнә. Зуг, аштнь, җил болһн хөрәд илдкл барлҗ һарһна.
- Чини кедү илдкл һарсмб?
- Нег илдкл, нег эмкдкл һарсн билә. Бас нег илдклән Шинҗәнд өгүләд барллав.
- Ямаран төрәр шинҗллһ кенәч?
- Зүн-Һарин тууҗ-сойл.
- Талдан үйин, талдан цагин туск шинҗллт кехшч?
- Хөрдгч зун җилин Моңһлын туск бас нег илдкл бәәнә.
- Нааран ирәд, ю судлҗ бәәнәч?
- Энд шинҗллтин көдлмш кехшв. Моңһлас һарснасм өмн мана Сүк-Баатр багш нанд "талдан кергт орлго, орс келиг чирмәҗ сурад бә" гиҗ селвг өгсн билә.
- Орс кел сурхнь күнд эс гиҗ амр болну?
- Харм төрхд, орс кел ода күртл сән медхшв. Энүг сурхнь амр биш керг бәәҗ.
- Орс келнд юн хамгин күнд юмн болҗ медгднә?
- Ударлтнь болн дуудлһ (произношение).
- Хальмг кирил үзгәр бичсн юм умшад өөлһҗәнч (медҗәнч)?
- Өөлһнәв. Тод, худм, кирил үзгәр чигн умшхла, цугнь медгднә. Болв айлһин үгмүд чееҗләд авх кергтә.
- Умшх соңсх хойрас алькнь күнднь, алькнь амр?
- Умшхла амр, соңсла күүнә келсинь медхд күнд. Зуг күүндҗ болна.
- Чини хәләцәр болхла, хальмг келнд тод бичн эс гиҗ кирил бичг таарчана?
- Хойрнь таарчана, зуг тод үзгәр бичснь деер гиҗ тоолҗанав.
- Моңһл орнд 2025-ч җиләс авн худм бичг экләд керглгдхмн. Тегәд, "Тод дөрвлҗнә" дегтрмүд ямаран бичгәр һарһгдхмб?
- Энүг үнәртнь медхшв. Гихд 2025-ч җиләс авн бичгән шуд соляд, мел худмар бичх неквр уга. Кирил үзгиг шуд һолшго. Түрүләд, төрин алвн тушалмуд (государственные указы) һарһх, бас гермүд, делгрүмүдин хайгудыг худмар бичхмн.
- Хальмг Таңһчур кезә ирвч?
- Давсн җилин октябрь сард.
- Мана үвл ямаран болҗ медгднә?
- Дулахн. Би намрин хувцтаһан ирәд, үвл төгстл энүг өмсәд йовсн биләв. Энд үвлин хувц өмсхлә, халуцна. Моңһлын үвл Хальмг үвләс киитн.
- Тиигхлә, энд үвлзәд, зунар Моңһлур одх кергтә.
- Хәрн, нүүдлин шовун мет (инәнә).
- Тана Һовь-Алтай әәмгин күмс нурһлҗ кенәхнә? Халх эс гиҗ өөрд?
- Халх чигн, өөрд чигн бәәнә. Өөрд дотр хөөдүд олн бәәнә.
- Тендк өөрднр өөрд болдган мартхший?
- Мана өрк-бүлд мадн өөрд болдган һанцхн би меднәв. Мини элгн-садн, талдан мана һазрин әмтн болхла медхш. Учрнь юундв гихлә, хөөдүд манҗуһин Чин улсас ик буцлт һарһад, китдин цергүд икңкинь алад, үлдсн күмсинь тараһад, талдан һазрт нүүлһәд, овг-ясинь мартулв. Ода манад өөрдин сойл, өөрдин хувц чигн уга. Халх хувц өмсәд, халх келәр күүнднәвидн.
Келхд, манад Ик-Миңһн овгта күмс олн бәәдг. Би чигн Ик-Миңһнәв. Зуг манахс паспортдан овган Ик-Миңһн гиһәд бичсн болв чигн, ясан халх гиҗ бичнә. Хәрн, эгл улс бәәтхә, номтнр чигн дуту судлсмн. Мана әәмгт судлһа кеһәд, эн һазрт өөрд күн бәәхш гиһәд ашлсмн. Болв бидн тенд бәәһә.
- Дәкәд ямаран әәмгүдт өөрднр бәәдмб?
- Увс әәмгт олн дөрвд бәәнә. Ховд әәмгт торһуд, урянха бәәнә. Ар-Хаңһа әәмгт өөлд бәәнә.
- Танахнд тадн өөрд, хөөд гиҗ келхлә, юн гиҗ хәрү өгнә?
- Тернь ю гисн юмб гиҗ сурна (инәнә). Зуг би теднд келәд, медүләд, тавн җил болад, эдн цуһар меддг болх гиҗ санҗанав.
- Чамла хамдан дәкәд кен орс кел сурад бәәнә?
- Цуһар моңһл. Өвр-Моңһлас, Шинҗәнәс, Улан-Баатрас чигн ирсн оютнр бәәнә. Африкәс ирсн нег залу бәәнә.
- Тадна заагт бәәҗ бәәһәд моңһлар күүнднү?
- Би зааҗ өгләв. Зәрм үг меднә. Келхд, "сайн байна уу" гидгиг ямаран чигн акцент угаһар келнә.

МАНҖИН САНЛ
Һовь-Алтайд чигн өөрднр бәәнә

Видео