Хальмг автономийин 100-ч љилин ґґнд. БАШНКАН АНДРАН КЕСН ЮМН ОДА КЎРТЛ ТУСЛЉАНА

24-04-2020, 13:35 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

1986-ч љилин август сард, урєц хуралєна кемин хґґн, Башнкан Андраг кґдлмшісн сулдхсмн. Пенсьтін єархин ґмн. Совхозин клубд хург билі. Терўні кґдлмшт КПСС-ин райкомин элчнр орлцсмн. Терўнд Башанкаев государственн болн мґњгні диг-даран эвдічд тоолгдад совхозин директорин ўўліс Єарєгсмн.
Нўднднь нульмсн єарснас кґлті Андрей Андреевич хаалє ўзлго хірљ йовла. Яєад? Бийін эврвллго цуг чидлін, цаган, эрўл-мендін совхоздан тусхалав, терўгін нўўрлічнрт єарєлав, тедн болхла…
Ірін гиљ гер кўртлін ирв. Дґчн єар љилин туршт Евдокия Убушиевнала біілі, зуг иим біідлті авалян эн ўзід уга билі. Эрс мет цаєан ирсмн. Ірін гиљ орн тал ирід, зўркін атхад, унв.
Эмч ирід, укол кев. Невчкн сін болв. Болв сґґднь зўркнь хірў шарклв. Хірў эмч ирсмн. Мањєдуртнь Башанкаевиг больницд кевтўлсмн. Тенд ґґрнь дањгин авальнь билі. Башнкан Андра икір хўврсмн. Эцсмн. Імтнлі кўўндгін уурсмн. Мел ухаєан туњєаєад кевтлі. Болв энўні ґмн ямаран кўн билі! Шулун-шудрмг, олн зўсн тґриг тер дарунь хаєлдг єардач біімн.
Больницд болхла герин ора хілієід кевтдмн. Хот-хол авч ирхлі, кўццнь идлго, тірлкін хооран кеєід, дікніс ухаєан туњєаєад билі. Кўн дотран икір зовљаснь ил ўзгдлі.
- Андра, бичі му санад бі. Энўгірн мана љирєл тґгсљіхшлм, - гиљ авальнь келдг билі. - Балєсур нўўхмн. Тенд мана элгн-садн дала. Мадниг тўрў біідлд ўлдішго. Чи болхла эврі дурар шўўсн кґдлмшт єархмнч.
- Дуся, би энўні тускар ухалљахшв, гиљ Башнкан Андра келдг болсмн. – Би яєљ кґдлљіснь чи эврін ўзлілмч. Цуг чидлін ґгід, сґґєір унтлго, мел улсин љирєлин тускар ухалад біілів. Тер бийнь намаг кґґєід єарєв. Йир єундлта біінів.
- Андра, чи зака эс эвдсін эврін сіінір медніч. Мана љирєл сін болхнь би ицљінів, гиљ Евдокия Убушиевна авальдан келдг болсн.
Єундл тґрхд, тедні љирєл сін болсн уга. Удлго больницд партин райкомин элч ирід КПСС-ин РК-н пленумд ирхнь закв. Арє уга болад, Андрей Андреевич гемті біісн бийнь тер пленуд одсмн. Сўўрт Башнкан Андраг цуг гемд гемшієід, КПСС-ин ханяс єарєасмн.
Пленумин хґґн Башанкан Андрад йир му болв. Эн эврін йовдг арєан геев. Тегід эн тањєчин больницын зўркні гемті іњгд туссмн.
Дарунь «Советская Калмыкия» гидг газет Башнкан Андран туск ик шалєгч статья барлгдсмн. Терўнд урднь нўўрлгч совхозин директор хулхач билі гиљ зіњглгдсмн. Ахрар келхд, Башнкан Андраг кўцц муутхсмн.
Терўні хґґн арвн шаху љил давсна хґґн Андрей Андреевич генткн нан тал ирід, эврі нерін цеврлхір сурв.
- Тер цагас авн дала цаг давсмн, болв намаг гемшісн шиидврлі би зґвшірљіхшв, - гиљ эн келв. – Би эврі ірўн нерні тґлі ноолдлав. Ода болхла би кўцц гем уга кўўнд тоолгдљанав. Эн тањєчин прокурор бичсн цааснд энўні тускар бичіті бііні,- гиєід Башнкан Андра тер цаасыг нанд ўзўлсмн. Келхд, би терўні сурвриг хањєалав. 1995 –ч љилин така сарин 14-д єарсн «Известия Калмыкии» гидг газетд
энўні тускар бичсн «Бидн терўні цагт сіінір біідг билівилдн» гидг нерті статья єарла.
Келхд, совхозин директорин ўўл даахин ґмн Башнкан Андра дала му ўзлі. Эврі улсла Сиврт билі. 15-ан ик ґрк-бўлиг асрхин тґлі кґдлдг болв. Ташр шулун-шудрмг кґвўн кґдлљієід, школд сурла. Долан классин сурєулиг Кўндллєні єашгта тґгсісмн.
Терўні хґґн эн Новосибирск областьд тоочин сурєуль тґгсієід, тракторн бригадт тоочар, дарунь совхозин ах бухгалтерин дарукар кґдлід, аш сўўлднь совхозин ах бухгалтерин ўўлиг дааљ йовла.
1947 љилд терўні љирєлд ик чинрті хойр йовдл учрв, эн кўн болв, дікід болхла баахн кґвўн Грушевск МТС-иг єардсмн.
Сивріс ирн эн Хальмг автономн областин селіні эдл-ахун министерствин ах тоочд шиидгдсмн. Дарунь заочн эв-арєар Башантан селіні эдл-ахун техникум, Аєш балєна селіні эдл -ахун институт тґгсієід, 1976-ч љилд тањєчин Целинн района Калинині нерті совхозин (Овата поселк) директорин ўўлд шиидгдсмн. Келхд, тер цагт Башнкан Андра біідл-љирєлин болн кґдлмшин дамшлтта кўн біісмн, селіні эдл-ахун тґрмўдиг йин сіінір меддг кўн билі.
Эвріннь ўўлдврін улсин тґрмўдлі залєлдата сурврмудла таньлдљ эклсмн. Селінд біідг социальн тґрмўдиг дегц хаєлх шиидвр авсмн. Імтн біідг гермўд, малын хашас, дулан гаражмуд, мастерскойс, Элстіс авн совхоз кўртл хату девскрті хаалє тосхла.
Хамгин ик оньган совхозин директор імтн біідг гермўд тосхлєнд тусхадг біісмн. Зуг тер цагт эн кґдлмш амр бишір кўцігдлі. Яєад гихлі тиигхд љилин туршт імтн біідг хойр гіріс ўлў бірљ болшго билі. Эн закаг эвдсн кўн шўрўн шоодврла харєдг цаг біісн болдг. Болв Башанкан Андра тер іімшгіс іілго імтн біідг гермўдин тосхлтиг арвн холванд икдўлсмн! Мґњг альдас авла гихлі, нўўрлгч совхоз љил болєниг орутаєар тґгсдг біісмн. Аштнь љил болєн совхозд 10 єар гер эдлврт ордг билі. Гермўд чеерўдт біідг улст ґггдлі.
Тер цагт Башанкан Андран кўчір фермс, кеер біідг гермўд, малчнрин хошмуд электрокўчті болсмн. Эн болхла урднь ўзгдід угаєар селіні імтні бііциг сін талагшан оњдарулсмн. Селініхн телеўзлті, китрўлгчті, кир уєадг машиті болн нань чигн бііцин техникті болцхав. Тиигхд совхозд 30 шаху хош билі, тедн эврі радиостанцла болв.
Келхд, Оватад ода кўртл чолун тагт бііні. Тер уга бііхд хур орхла совхозин оњдан ґнцгт єатлљ єархд йир кўчр-кўнд біісмн. Бальчгт мґрн тергд, машид, трактормуд тусад торад біідг билі. Ўніртнь келхд, Башнкан Андран ґмн кґдліљісн єардачнр бас эн тґриг хаєлљ седхір ўзлі, зуг тер, єі болсн тагт, дікніс нурад, аштнь тенд хірў торвр ўўдід біілі. Башнкакн Андра імтнлі болсн тўрўн хургт би тер тагтыг шиніс тосхнав гисн амн-ўгін ґглі. Залд суусн імтн инілдсмн.
- Надн иткљіхшт? – Башнкан Андран уурнь кўрсмн. – Ні, хілій!
Мањєдуртнь Аєшас ирсн тосхачнр тагтыг бірід біів. Совхозин директор эврін тосхлтыг бўртклі. Аштнь кўчті гидг чолун тагт тосхгдсмн! Хґґннь терўн кўртл хату девскрті хаалє тосхгдсмн. Совхозин уульнцсар хату девскрті імтн йовдг хаалєс тосхгдла. Урднь болхла бальчгас кґлті селініхн клубурн резин єостаєар ирдг билі, ода болхла бальчгта ґдрмўдт бийнь ґдгі цага башмган ґмсід клубдан ирдг болцхав.
Совхозин біідл балєсна дўрті болв. Селіні хулд-гўўлгіні Цутхлњ Оватан селіні улсин омг болсмн. Тиим сііхн, ґдгі цага гер мана тањєчд уга билі. Тенд кимд болн ґґдін чинрті хот-хол хулдгдсна деер, ўс хіічлдг хора, юм уйдг мастерской, хувц-хунр цеврлдг цергллт кґдлдг біісмн. Башнкан Андра тер герин хойрдгч давхрт зуни кафе, биилдг площадк бірід, хулд-гўўлгінўр тосхсн хату девскрті хаалєин утднь мод тірід, Элст балєснур йовдг хаалє кўртл сґґєір шатдг шам тосхала.
Совхозин тал дунднь хойр давхрта ґдгі цага чолун дунд сурєуль біргдлі. Бичкдўд зуни кемд айта гидг лагерьт амрдг біісмн. Эн сііхн боодгин кґвід бііршлљілі.
Башнкан Андра совхозд ўлдід кґдлдг баєчудын эк-эцкиг урмдулдг біісмн. Ўлгўрнь, 1986-ч љилин хґн сарин 17-д єарсн района газетд Оватан дунд сурєулиг тґгсісн 36 кўн совхоздан ўлдід кґдлх шиидвр авсмн гиљ зіњглгдљілі. Тедн дунд А. Бойкон, В. Федоренкон, В. Антоновин, В. Эдлеевин, Ю. Ковдаловин, Ю. Босхомджиевин, А. Бельтриковивин, З. Авхадовин, И. Магомедовин нерд заагдла. Тер статьяд бас кґдлмшч кесг улсин ўй барлгдла. Тедн кен гихлі, малчнр Бельтриковихні, маши залачнр Завгородниевхні, мехазатормуд Мололкинхні нерд бичіті билі. Оватад ода кўртл Башнкан Андран нилчір тосхсн спортын бичкн балєсн біієі. Тенд футболын, волейболын, баскетболын площадкс, гўўдг хаалєс, єіріддг сектормуд, бийін ґргдг эв-арєс болн нань чигн спортын тосхлтс кґдлљіні.
Селінд ода кўртл директорин кўчір біргдсг селіні сойлын Гер дўњгієід бііні.
Эн то-дигмўд болхла совхозин производственн халхас авгдсмн. 1979 љил. 1000 ормта бод малын комплекс эдлврт орулгдсмн. Бод малд 240 тонн хот кедг цех біргдлі. Дарук љилд 4000 ормта хґґні хашас, котельняр тўлгддг 50 ормта гараж, буудя хадєлдг біірн, бўркіті ток біргдлі. 1980-ч љилд совхозд дґрвн єар мињєн бод мал болн 222442 хґн билі, тиигхд оватихн 12266 туєл, 8266 хурє авад хадєлсмн, 4805 центнер мах, 968 центнер ноос государствд хулдсмн, тер љилиг тавн єар сай арслњга орутаєар тґгсісмн. Тиигід совхоз љил болєн кґдлдг билі.
Болв иим кўцімљс бірсн директориг ачлхин ормд совхозур бўрткічнр дару-дарунь ирід, ямаран мґњгір гермўд бірљініт, тосхлтын материалмуд альдас авдвт гидг сурврмуд Башнкан Андрад ґгід біів. Эн теднд тодрхаєар келљ ґглі: совхоз љил болєн зураєан кўцісніс ишті ору авна, чолу Аєшас, цемент Сарпуляс, мод Иркутскас хулдљ авдвидн гиљ бўрткічнрт ціілєлі.
Башанкан Евдокия імд бііхдін эвріннь авалин тускар иигљ нанд келлі: «Андра ут ўгд дурго билі. Оньдин ахрар болн тодрхаєар келдг біісмн. Імтиг соњсхдан дурта билі. Кўўг соњссна хґґн невчкн ухаєан туњєачкад дигті хірў ґгдмн.
Ґдр болєн кґдлмшин тґлі зовад біілі. Энўніс кґлті бийиннь тускар ухалдго билі. Сўл љилмўдт авальнь залудан хойр-єурвн костюм , нег кўлт хулдљ авла, болв эн шин хувц-хунриг ґмсдг арє терўнд учрсн уга. Болв эвріннь хуучн кўрњ ґњгті куртктан дурта билі: «Кир даана, бузргдхш. Эн курткан ґмсід, ямаран чигн тењгрин біідлд альдаран болвчн йовад, кеер чигн хонх болхмн», - гиљ терўгін буульдг біісмн.
Бийін ірвллго кґдллі. Эвріннь 60-ч љилин ґґнин ґмн ґргнд гўн кґдлдг біісмн. Терўні бає наста залач тиигід кґдлљ чаддго біісмн.
«Оньдин адєад билі, - гиљ Евдокия Убушиевна цааранднь тодлврарн хувалцла. – Андра, зогс, амрхнч, буйн болтха, гихлі. Гем уга, Дуся, пеньстін єарад ље гитлін амрхв, - гидг билі. Нег дікљ би нам кўчір залуєан курортд йовулхла, эн нег цґн ґдр тенд біічкід, герўрн кўрч ирв. «Дуся, кґдлмш угаєар болљ ґгчіхш. Кґдлмш – мини армлєн». – гив.
Адєм угаєар хотан эдлљ чаддго билі. Кемр бачм кергті біісн болхла, киитрўлгчіс аає ґґкті мах авад, зогсн шулун болдгар идід, гўўљ оддмн. Наснаннь туршт адєад біілі. Келхд, адєад йовн імнісн хаєцла. 1995-ч љилин бар сард «Нива» машинд Сарпа селініс хірљ йовла. Орн-нутгин Хўўвин депутатын кандидат Геннадий Куликин нґкд болад, терўні тґлі біірн імтні ґмн ўг келід, терўг дґњнхм гиљ тедниг дуудла. Хірљ йовхла зўркнь ґвдід сіієін хіілі. Дґрвдгч инфаркт билі.
Кґдлмштін даргдад ґњгрв. Кемр терўг партин систем эс зоваєад дґґглсн болхла, Башнкан Андра удан бііхмн билі. Кен медлі? Зуг тер кўўнд тґвшўнір ишкдл ишкдг арє ґгдго билі. Башнкан Адра бийін ірвллго кґдлљ бііхлі, йосна улс терўг учр угаєар шоодврла харєулад біілі. Башнкан Андра Элст – Аєш хату девскрті хаалєин ґґр, эвріннь совхозур хаалєин саллєнд хальмг тохма догшн біідлті бухин бумб тівсмн. Ні, тегід? Энўнд ўўл татлєн біінў? Зуг эн партин обкомд таасгдсн уга, эн учрар Башнкан Андрад дікніс шўрўн шоодвр зарлгдад, терўні партин тооєин карточкд энўг бичід орулсмн. Келхд, энўні тускар мини Башнкан Андрала болсн кўўндврин бичлєнд ода кўртл бііні.
- Андрей Андреевич, та тер бухин бумб тосхснас тґлі партин шўрўн шоодвр авситн соњслав.
- Э, мел чик.
- Энўні тускар невчк тодрхаєар келхитн сурљанав.
Башнкан Андра гош-гош гиљ инів:
- Кемр эндіс йовхла, Аєш балєсур орхин ґмн мана тањєчин ўзгўр гранат хайљах салдсин бумбиг ўзсн болхит. Тегід би тер салдсин ўзгўр ґврін зґрўлсн догшн біідлті хальмг тохма бухин бумб тівлів. Эн даалєвриг мана билгті скульптор Санљин Никит кўцілі.
Дарунь Башнкан Андра инідгін уурад иигљ келв:
- Болв шог угаєар келхлі, тиим бумб мандн кергті біісмн. Юњгад гихлі, мана совхозд тохма мал ґскдні. Миниєір болхла, тер бухин бумб удан бііхмн (келхд, Башнкан Андран ўг мел чик болсмн, бумб ода кўртл совхозур хаалєин саллєиг кеерўлљіні).
- Андрей Андреевич, совхозиг єардљасн цагт кедў шоодвр авлат?
- Дала.
- Тер бийнь кедў?
- Тодлхла, 40 єар.
…Ик юмн холас ўзгдні гиљ алдр шўлгч келсн болдг. Башнкан Андран љирєл гиигнбиш болљ єарв. Эн оньдин імтні бііхті љирєлин тґлі ноолдад йовла. Энўні тґлі эн дањгин іімшгті бийнь ґмірін йовла. Энўніс кґлті терўнд арвад дікљ шўрўн шоодврмуд зарлгдла, кґдлмшіснь єарєла, партяс кґґљ єарєла, мел кґґєід біілі. Болв тер бийнь эн ґмірін йовла.
Болв терўні кўчір кесн юмн мґњкинд ўлдхмн. Оватад імтн біідг гермўд, совхозин клуб, хулд-гўўлгіні Цутхлњ, хату девскрте хаалєс, бўркіті ток, тротуармуд, буудя хадєлдг біірд, тўлгдг дулан гаражмуд ўлдсмн. Болв хамгин тўрўнд терўні туск цаєан санан ўлдв. 1997-ч љилд Овата селіні делгрлтд ик гидг тівцін орулснднь поселкин нег уульнцднь Башнкан Андран нерн зўўлєгдсмн.

ШААКУН Василий
Зургт: Башнкан Андра Геннадий Куликла

Видео