Нутг дунд номтань сііхн…

21-08-2020, 15:20 | Таңһчин зәңгс » Санл

Билгті, эрдмті, цецн ухата улс тууљин экнд йовдмн. Ўлдчн селіні ўндсни гимназин тууљин нег халхд Очр Джогаевна Мукаеван нерн йилєрљ эврі мґрієін олсмн. Ґдгі цагт тањєчин эрдм-сурєульд, сойлд энўні кесн ачин тускар кесг ўгмўд келгдсн бііні. Дунд сурєульд хальмг улсин тґрскн келн, сойл, тууљ болн авъясмуд эврі орм эзлхин кергт Очр Джогаевна оньган тусхаљ, ик кґдлмш келі. Ўлдчні гимназь тедні негнь болљана. Тўрўн хальмг этнопедагог, профессор болљ номт эвріннь тівцін мана сурєулин делгрлтд орулсмн.
2014-ч љиліс авн Ўлдчн селіні ўндсни гимназь Очр Джогаевна Мукаеван нер зўўљіні. Хальмг улсин нерті шўлгч Кґглтин Дава эвріннь шўлгўдин хурањєу Очр Джогаевнад белглід, дегтрин тўрўн халхднь иигљ бичлі: «Очр Джогаевнаг дањгин кўндлљ». Эн номт тањєчд, мана сурєульд ямаран ик дґњгін кўргсинь кесгнь медні. Зуг эн кўўкд кўўг мадн бас нег ўлў кўндлнівидн. Нелли Халгинован статьяд («Известия Калмыкии, 2010») О.Д.Мукаеван тодлвр бііні: «Ўлдчні сурєуль шинкін ўндсни талвњ болљахд, эннь 15 љил хооран, би номин халхар єардач боллав. Селіні кўўкд-кґвўд кўўні келсиг меддг болвчн, зуг тґрскн келірн кўўнддго билі». Тер цагт Ірісін газетіс нег зіњгч Хальмг Тањєчд гиичлід, Ўлдчні сурєулин тускар «Национальная школа на русском языке» гисн статья «Багшин газетд» барлљ. Очр Джогаевнаг эн статья ик гидгір єундав. Ўкс гиљ цуг багшнриг цуглулад, статьян учр-утхинь хаєлад, ўндсни сурєульд хальмг келн соњсгдхин туст кўўндвр тогтав. Санхд, терўніс авн яєљ кел ясрулхин, ґргљўлхин тґлі шинрўллєні хаалє хіігдсмн. Тер цагт эн тґр шинкін босхгдљала, тегід дунд сурєулин кґтлвр орн-нутгин љурмас (стандартас) нань дікід мана келн-улсин керг-ўўлдвр ўзўлх біісмн. Эн кґдлмшин іњг номин халхар эс шинљлгдљісмн. Тер учрар Очр Джогаевнан медрл, сурємљ, кељіх ўўлнь маднд кергті, туста болв.
Хальмг Тањєчин толєач тґрскн келні ґслтд оньган бас тусхаљ, эн тґриг хаєлљ дґњнв. Кељіх кґдлмшин хаалє кўнд билі, болв О.Д.Мукаеван шунмєа орлцлєтаєар кўчр-кўнд тоотыг дааљ єарвидн. Эннь цуг мадна љивр урєаєад, омг ґгсмн. 2010-ч љиліс авн Ўлдчні сурєулин сурєульчнр тањєчин олимпиадмудт, билгин олн марєанд орлцад, нўўрлгч орм эзлід («Алтн булг», «Љанєрин ачнр», «Ўгин урлдан», «Теегин айс»), тґрскн келірн кўўндід, дууєан дуулад, бииєін биилід, домбран цокад бііцхів. Гимназин бииєин ансамбль «Нарна толян» «Образцовый детский ансамбль» гисн цол зўўв. Ансамблин єардачнь кґдлмштін дурта, кўўкд-кґвўдт љивр урєаљ, тањєчд, Ірісід, талын єазрт билг-эрдмін ўзўлід, нерін дуудулљ йовх багш Церен Гаврилович Бухаев мґн.
Ўлдчні гимназин єардачин дарук Т.А.Мукабенова эвріннь тодлвртан Очр Джогаевнан зањ, уха, тохм темдглљ, бийдін ўзмљті ўлгўр оньдин кељ йовна. «О.Д. Мукаеваг ирхинь цуєар кўлідмн. Номт тўрўлід ямаран кґдлмш кегдсинь, 4-ч классин кичілд «Калмыки. Кто мы? Откуда мы?» гидг зааврар яєљ сурєљахинь шинљлід, 1-ч классин сурєульчнр кедў хальмг ўгмўд, ўлгўрмўд, цецн ўгмўд дассн болх гиєід сурєулин єардачас, єардачин даруксас сурдмн», – гиљ эн тодлна.
2004-ч љилд Ўлдчні сурєуль гимназин цол зўўсмн, дікід тўрўн болљ района сурєульмуд дундас «ГАЗель» машиєір мґрілгдсмн. Эн тоот Очр Джогаевнаг ик гидгір байрлулв. Хґґннь мана гимназь Ірісін Президентин мґрієір, 1 сай арслњгар, ачлгдла, тернь тетклєні ул кўціхд туслв. Хальмг ик сурєулин ректор Б.К. Салаев профессорин тускар бичсмн: «Очр Джогаевна хальмг улсин хамгин нег сін гисн кўн…, эн кўўкд кўўні дўрір мана тањєчин, улсин кезіњк біідл-љирєл делгрљ йовна. «Олн дунд мууєан бичі ўзўлтн» гидг цецн ўлгўрин чинриг мартлго, эвріннь љирєлиннь хаалєдан оньдин олзлљ йовнав. Очр Джогаевнан келсір, кўн болєн эвріннь тґрскн келін медх зґвті гиснь маднд ил медгдљіні». Тањєчин багшнрин марєанд орлцсн хальмг келні багш О.Б.Эрднеева цуг тањєчин багшнрла хамдан Париж балєс орла. Очр Джогаевна тер багшнрин багиг єазадын орн-нутгур єардла. Ольга Бодаевнан хувалцсар, Хальмг Тањєчин Президент Париж балєснд багшнрла харєад, нерті шатрч Г.Каспаровиг дахулљ ирв. Очр Джогаевнад дегтр белглід, – тана жисін Хальмг Тањєчин делгрўллєнд тусан кўргљіхинь медід, кўндлљінів, – гиљ бичсн болдг.
Эклц классин багш Л.Б. Шараева «Калмыки. Кто мы? Откуда мы?» гидг тґрір кичілмўдин іњг тогтав. Номтд эн багшин кґдлмш таасгдв, дарук ирлєндін Лилия Батаевнан кичілмўд шинљлід, яєљ сіінір кичіл давулхин туст сўв-селвг ґгсн билі.
Хальмг Тањєчин сурєуль-эрдмин министерств мана келн-улсин сурєульд дањгин оньган тусхадмн. Тегід мадн цааранднь улм ґсід-ґргљід йовхин тґлі шин эв-арєсиг дањгин хіінівидн. 2001-2011-ч љилмўдиг авад хіліхлі, мана љирєл хамгин соньн, сін, байрта болв. Жил болєн «Љилин багш» гидг марєанд орлцдг болвидн. Багшнр диилвр бірід, олн зўсн мґрієір ачлгдад бііцхів. Франц, Египет, Италь, Китд чигн кўрід, мана багшнр зуульчв. 10-ч классин сурєульч Алина Манджиева Ірісін бичкдўдин љисінд йилєрв. 8-ч классин сурєульч Лузан Эрднь Москва балєснд «Отечество» марєанд орлцад, этнографин інгд 2-ч орм эзлсн билі.
Очр Джогаевна Ўлдчні сурєульд конференцс, семинармуд, соньн харєлтс давулдг билі. Тиигхд сурєуль-эрдмин министр біісн Б.К. Салаев, министрин дарук Р.Б. Дякиева, ах сурєулин номтнр, профессормуд, нерті бичічнр, шўлгчнр, РАН-а КИГИ-н, КРИПКРО-н кґдлічнр, тањєчин багшнр тґрскн келін яєљ хадєлхин, ґргљўлхин, делгрўлхин арє хіієід, эн тґриг кесг таласнь шинљлв. Нерті багш Г.Н. Волков кесг дікљ гиичлљ ирід, багшнрла, эк-эцкнрлі, сурєульчнрла харєад кўўнддг билі. Эднлі кўўрін цецн ўлгўрмўдір дамљулад, кесгиннь оньг авлдг біісмн. Кесг єазрас, балєсдас мана тал номтнр, багшнр гиичлљ ирдг болв. Мана сурєулин багшнр бас талын балєсдт одад эвріннь дамшлтарн хувалцв.
Ґдгі цагт мана гимназь Очр Джогаевнан босхсн ик тґриг мартлго, иргчд ўзмљті ўлгўр болтха гиєід ніілід ўўлдљіні. Келн-улсин сурєуль тґгсісн кўн ямаран болх гихлі, Очр Джогаевна иигљ келсмн: «Тґрскнч, єазр-усндан туста, келін, сойлан, уњг-тохман, ґвкнриннь авъясмуд меддг, бурхн-шаљндан шўтдг кўн болх зґвті». Гимназин багшнр иим баєчудыг белдхин, сурєхин кергт цааранднь эн халхар кґдлмшін давулна.
«Нур дунд нуєсн сііхн, нутг дунд номтань сііхн» гидг хуучн хальмг ўлгўр бііні. Хальмг Тањєчд иим сііхн нер зўўљіхнь олн, болв тедн дундас ончрљахнь кўндті мана Очр Джогаевна Мукаева мґн.

Зоя АРАБГАЕВА,
Хальмг Тањєчин ачта багш

Видео