Төрскнч седклтә Онтан Хулхач

11-11-2020, 15:24 | Таңһчин зәңгс » Эдн Төрскән харсла

Дән! Һурвхн үзгәс тогтсн үг. Зуг эн үгин чинрнь йир догшн, әәмшгтә, зовлң учрадг үг. «Д» үзг «дәәсн, деермч» гисн тәәлвртә. «Ә» үзг миңh hара цергчнрин болн эгл улсин «әмн». «Н» үзг көгшдүдин, экнрин, өнчрәд үлдсн бичкдүдин «нусн-нольмсн». Дән! Һурвхн үзг бийәсн ик зовлңта аца даасн үг. Кедү мана өвкнрин, ахнр-дүүнрин толhад сумн мет шигдәд, күн-болhна зүрк шарклулҗ, цогц-махмуд чичрүлҗ, зовлң учрасн үг эн.
-1941 җил мөчн сарин сәәхн уняртсн өрүн! Генткн!.. Чилгр теңгрт оhтрhу күрҗңнәд, hал цәклсн мет – Дән!.. Ик-бичкн уга юуhинчн медлго нег-негн талан ормалдад: «Юн болҗ одв? Яhсн энви?» – гисн сурврмуд хәрү угаhар, аhарт тархагдв. Иигҗ эн үг, бүкл орн-нутг чичрүлсмн. Төрскнәннь төлә, hазр уснаннь төлә бу-селм даахарн, көгшн-бичкн уга, дегц босҗ Улан Цергин зергләнд орсмн.
Тер дотр хальмгин үрдүд. Хулхач Джохаевич Онтаев бас эврә нег hазра Салын-Тугтна баh дүүвр наста залус, көвүдлә Төрскнәннь төлә аврлт уга деермчлә ноолдсмн. Онтан Хулхач 1915 җилин hаха сарин 5-д Баh-Дөрвдә Салын-Тугтн селәнд Онтан Җохана бүлд төрсмн. Эк-эцкнь насн турш хар көдлмш кеҗ йовсмн. Онтан Хулхач 1934 җилд Баh-Дөрвдә «Көдлмшч баһчудын сурһуль» (Школа рабочей молодежи) чиләhәд Аhш балhсна Багшин ик сурһульд биологическ факультет сурсмн, зуг 1-ч әңгәс, эцкнь күндәр гемнсн учрар сурhулян цааранднь чиләҗ чадсн уга.
1935-1936 җилд сурhуль уга баhчудт болн бичкдүдт эклц ном зааҗ дасххин төр хаhлгдсмн. Эн ик керг үүлдврт сурhульта баhчуд ик тәвцән орулсмн. Тер цагт Ворошиловин болн Кануковин нертә хойр колхозин комсомолын сегләтнрин үүл Хулхач Джохаевич hардҗ, кесг баhчудт дуудвр кеҗ бичдг, умшдг дасхсмн.
1938 җилин лу сарас авн 1938 җилин така сар күртл Баh-Дөрвдә Комсомолын зергләнә пионерск организацин hардач болҗ көдлсмн. 1938 җилин така сарин 25-ас 1939 җилин hаха сар күртл Баh-Дөрвдә пионерск лагерин hардачин үүл дааҗ йовла. Мөн тер җил hаха сарин нег шинәс авн 1941 җилин бар сар күртл эклц классмудын багш болҗ көдлсмн. Дәәнә өмн 1939 җил Сарпан әңгин «Цорос» хотна Додняева Канюш күүктә өркән өндәлhсмн.
Дән эклсн 1941 җилин бар сарин 10-д Хулхач Джохаевич Улан Әәрмин зергләнд дуудгдад, 110-гч Онц хальмг мөрн цергә дивизин 273 бух цергин 1-ч эскадронд туссмн. 1942 җилин така сарин 18-с авн така сарин 28 күртл 110 ОККД-ин цергчнр Ростовск харсслһна меҗәд дәәлдсмн.
Эн ик дәәнә hалвд дивизин бух цергүд сүртә кевәр ноолдсмн. Күчтә ик немшин танкин, кесг зун стрелков дивизин, деерәсн авиацин немртә хортна өмнәс, мана церг болхла, нег цөөкн стрелков болн 3-4 мөртә дивизьтә, йовhн цергтә бәәр бәрлдсмн. Иим ик хортна цергин өмнәс сөрҗ бәәр бәрлднә гидгнь йир күнд бәәсмн.
1942 җилин така сарин 25-д Онтан Хулхач нег ик бәәр бәрлдәнә hалвд Ростовск областин Сусатск станицин өөр немшнрин бүслврт харhад бәрәнд авгдсмн. Эн ик бәрлдәнд мана цергә дивизь, тер дотр мөрн церг ик гидгәр hарутсмн. Энүнә тускар Онтан Хулхач иигҗ келдг бәәсмн: «Немшин церг, ода юн гихв, «шорhлҗн» мет нигт, деерәс арвс шовун мет «мессермүд», артилерийск бу-селмин ә гихлә, күүнә толhан экнд хадгдад, чик таңhраhад оддмн». Товин сумн, гранат ард, өмн толhа деегүр ишкрәд энд-тенд хаhрдмн.
Эн Тең hол деер болсн дәәнә hалвд кесг миңhәд hара Советск цергчнр әмнәсн хаhцсмн.
Хулхач Джохаевин келсәр: «Күчтә сүртә немшин күрҗнсн танкмудын өмнәс мана йовhн церг, стрелков болн мөрн церг. Тер бийчнь «Ура» – гиҗ взводын командирмудын дуудвр дөңнҗ хәәкрлдәд, дәврлh кедг биләвидн».
110-гч кавдивизь эн дәәнә hалвд кесг зу hар салдсан, командирмудан геесмн. Тер дотр, Тең hолд кесгнь чивҗ одсмн, кесгнь зәңг-зә уга, кесгнь немшин бәрәнд авгдсмн.
Хөөннь эн Тең hол деер болсн бәрлдәнә тускар Советск Союзин маршал А.А. Гречко иигҗ бичсмн: «На момент битвы на Дону 51-ая Армия, включая 110-ую кавдивизию, была сильно ослаблена предыдущими боями, не хватало боеприпасов… Тем не менее 51-ая Армия и 110-ая кавдивизия стояли насмерть, защищая свои рубежи» («Солдаты Победы» гидг дегтрәс).
110-гч дивизин цергчнриг Деед Советск командовань йир өөдән үнлсмн. 1942 җил така сарин 25-д Онтан Хулхач немшин бәрәнд авгдснас авн дән чилтл, кесг германя концлагерин бәрәнд бәәсмн.
1944 җил бәрәнә лагерь Минден гидг балhснд бәәсмн. Эн лагерьт Онтан Хулхач бәәhәд нег ик машиностроительн заводт хар күнд көдлмш кедг бәәсмн.
Ямаранчн көдлмш кесн бийнь өөрк әмтндән сүв-селвг нөкд болад: «Бичә урудад бәәтн, мана Церг яhад болвчин мадниг сулдhх, дән чилхдән өөрдҗ йовна», – гиҗ нөкднрән аадрулдг бәәсмн.
1945 җил немшин Фленсбург гидг балhснд концлагерин заканас иштә, цуг бәрәнд бәәсн советск салдснриг Балтийск теңгст чивулҗ алхар седсмн. Зуг тер саамла англо-американск Әәрм эдниг бәрәнәс сулдhсмн.
Краков балhснд Хулхач Джохаевич фильтрационн цеврлhнәс hарад, Украина Шахты гидг балhснд шахтд көдлмш кеҗ йовсмн. Онтан Хулхач дәәнә цагин Орден Отечественной войны II степени (№ 2863683) ачлврар ачлгдсмн.
1946 җилд Советск цергчнрәс, хальмгуд альдаран туссинь медҗ авад, өрк-бүлән Алтайск крайин «25 лет Октября» совхозд олҗ авсмн. Тууврас хәрү нутгтан ирснәс хооран 1957 җилин ноха сарас авн 1958 җилин моhа сар күртл Сталинградск мүҗин Котельниковск района «Россия» нертә совхозд көдлсмн. 1959 җилд моhа сарас авн 1974 җилин туула сар күртл Эрдни Деликовин нертә совхозин залhлдана төвин ахлачар. 1974 җилин туула сарас авн үкр сар күртл поштд сүл җилмүдт көдлсмн. Дәәнә өмн 1942 җилин така сарин 25-д төрсн отхн күүкн Зоя Хулхачиевнан келсәр: «Йир күнд, hашута цагла би төрҗв. Дигтә мини эцк 1942 җилин така сарин 25-д күчтә бәәр бәрлдәнә hалвд, бүслврт авгдад немшин бәрәнд туссмн». Хөөннь эцкм даңгин келдг билә: «Чини төрсн өдрчн йир җигтә, йорта, зовлңгта өдр. Тадн мини үрдүд эн насндан мартх зөв угат».
«Дәәнә күчр күнд зовлң үзсн бийнь, юмнд сүрдҗ, дарг өгсн уга», – гиҗ Зоя күүкнь эцкиннь тускар келнә. Дәәнә хөөн ямаранчн көдлмш кеhәд, күүкдән өскәд, сурhуль сурhад, юмна захд күргсн күн. Көвүд-күүкднь, ачнр-зеенрнь цуhар деед сурhульта. Иим күүнә чаңh-чиирг, зөрмг дүрәс баhчуд үлгүр авхла, йосндан төрскнч седклтә, hазр-усндан хару, Хальмг Таңhчан туурулад, ээҗ-аавиннь нер дуудулх үрдүд болхнь маhд уга.

БАДМИН Римма,
Хальмг Танhчин ачта багш,
педагогическ күч-көлснә ветеран

Төрскнч седклтә Онтан Хулхач
Төрскнч седклтә Онтан Хулхач

Видео