Манҗин Борис: «Хальмг театр зөвтә орман эзлҗәнә»

21-08-2021, 16:58 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмг Таңһчин, Әрәсән билг-эрдмин ачта үүлдәч, Басңга Баатрин нертә Келн-улсин театрин художественн һардач Манҗин Борис мана зәңгчлә харһҗ, сурврмудтнь хәрү өгв. Әрәсән театральн үүлдәчнрин Ниицәнә үүлдврт шунҗ орлцад, тавн җилин туршарт келн-улсин театрмудын үүлдвриг бүрткҗ, дөң болҗ, зәрм театрмудт наад тәвҗ, Борис Наминович үүлдҗ йовна.
Театрин үүлдврин тускар, җилин туршарт учрсн үүдәгч харһлтсин тускар, келн-улсин театрмудын өмн бәәдг төрмүдин тускар күүндвр болв. Хальмг улсин сойл йир байн тууҗта, хальмгуд болхла күчтә омг-сүүртә улс болдгин, тер һол сүүрин чинрин тускар, өдгә цагт тер омгиг геелго яһҗ бәәх кергтән тускар кегдсн соньн күүндвр умшачнрин оньгиг авлхнь маһд уга.
– Борис Наминович, тана җирһлд эн җил зөвәр соньн болв, тиим эсий?
– Эн җилин туула сарас авн Әрәсән кесг һазрт одад, театрмудын үүлдврлә таньлдх, көдлмшин кергәр теднлә күүндх таал учрв. Театрин төрәр чигн олна үүлдвр күцәҗ чигн, тер тоод «Ик гастрольд» орлцлһна төр хаһлад, келн-улсин театрмудын өдр-бүрин үүлдврлә таньлдв. Әрәсә ик нутг, тегәд көдлмшин ашинь үзхд, кедү көдлмш кегдснь, ямаран кевәр кегдсинь йилһхд амр биш. Нег ик диилвр гиснь – Әрәсәд бәәдг келн-улсин театрмудын «Федерация» гидг фестиваль бүрдәсн йовдл. Грозный балһснд болдг фестивальд җил болһн ода келн-улсин театрмуд орлцҗ, билг-эрдмән үзүлнә. Драматургудла, пьес бичдг түүрвәчнрлә бас көдлмш кегдв. Үүдәгч лабораторий бүрдәһәд, келн-улсин театрмудын көдләчнриг һазр-һазрар хураһад, делгрлтднь туслх көдлмш бас күцәгднә. Театрмудыг сергәҗ, олн-зүсн хәләврт орлцулҗ, билг-эрдминь делгрүлхд таал тогтагдна. Бурятьд, Башкирьт, Тувад, Ар Кавказд билгтә артистнр, эрдмтә баһчуд олн бәәнә. Тедн дунд мана хальмг артистнр ард үлдҗ йовхш.
Хальмг театр талдан театрмуд дунд зөвтә эврә орман эзлҗәнә. Мана орлцлһиг ямаран чигн фестивальд болн марһанд ик соньмслтаһар тосна.
– Эннь көдлмшин халхар, үүдәлтин тускар келхлә тиим болҗана. Кесг театрт наад тәвснә тускар бидн умшачнртан зәңглсн биләвидн.
– Режиссер болад, урднь чигн талдан театрмудт наад тәвҗәсн биләв. Иигәд Туван театрла олн җилдән залһлда бәрҗ йовнав. Нег дәкҗ тедн намаг тувинск хүрмин туск наад тәвтхә гиҗ үрвр келә. Тиигхд тәвсн наадн таасгдад, дәкәд болхла Саяна Эндер бичсн пьесла таньлдад, аштнь дәкн нег наадн тенд тәвгдлә. Туван кезәңк тууҗин цага йовдлла залһлдата нааднд билгтә олн улсла көдлсән мартхшв. Сценарист, би тәвдг эрдмч, соньн артистнр – цуг тоотнь нииләд, әмтнә оньг авлсн наадн төрлә. Тиигхд Туван һазрт олдсн кезәңк тууҗин цага соньн олврин тускар номин улс дунд ик зүткәтә күүндвр болҗала. Аштнь тувинцнр скифмүдин тохма улс болдгинь номин халхар батлгдсн билә. Терүгинь цааранднь делгрүлҗ келхлә, өөрднр-хальмгуд чигн скифмүдин үлдл чигн болх? (инәҗ келнә)
Нааднд һол дүр тогтасн нертә артистк Ляна Ондур күчтә кевәр дүриг үзүләд, олн-әмтн дундан улм ик өөдмд һарсмн. Наадн ода күртл театрин репертуарт бәәнә. Әмтн даңгин соньмсҗ хәләнә. «Янтарные бусы» гидг мюзикл тиигхд хамцу үүлдврин ашт төрлә.
– «Я – Будда» наадыг наадһасин театрт тәвх шиидвр яһҗ төрлә?
– Тертн тер нөкцлтин дарани ишкдл билә. Туван халхас тиим үрвр кегдлә. Би зөвәр үүмәд бәәвүв. Би зуг нег дәкҗ Башкирин театрт наадһасин наад тәвләв. Тиигчкәд тернь әмд артистнрин орлцата наадн бәәсмн. Наадһасин театрин туст дамшллта мергҗлтнриг дуудх би эврәннь некврән тәвләв. Тиигәд Санкт-Петербургд бәәх Эмиль Капелюшла, Юрий Сучковла таньлдад, көдлмш эклсн билә. Артистнр наад белдлһнд ик дуртаһар орлцсинь темдглнәв. Наадыг Туван Камбы лам таасҗ хәләв. Келн-улсин музейин һардач Бичелдей Каадыр - Оол өөдән үнллһ өгснь нанд йир байрта болв. Туван сегәтнр наадыг таасв.
– Хакасьт чигн наад тәвсн биләт.
– Энд би «Хубай – сын охотника» гидг наад тәвләв. Келн улсин тууҗин нег цагиг сергәсн наадн хакаск эпосин җиллә ирлцҗ тәәз деер тәвгдв. Көдлмшән эклхдән бидн терүгинь медҗәсн угавидн. Тиигәд цугнь нииләд ирснь ончта гих кергтә. Хакасьт «Белая юрта» гидг фестиваль болна. Тенд наадн үзүлгдәд, хамгин сән наадн гиҗ өөдәнәр үнлгдәд, «Федерация» гидг келн-улсин театральн фестивальд үзүлгдх болҗ шиидгдлә.
Стерлитамак балһснд соньн нег көдлмш кех йовдл бас учрв. Эн балһсн кезәнәс авн театральн бәәрн гиҗ келҗ болхмн. Йириндән Башкирин театр түрүн авгтан энд эклҗ үүлдсн бәәҗ. Әмтиг хамцулдг эрдмин эклцд бәәсн балһсна театрт 18-ч зун җилд болсн, болв мартулгдад бәәсн йовдлын туск наад тәвләв. Үнндән болсн зөргтә йовдлыг күүкд күн һарһсн бәәҗ. Болв йосна улст тернь керг уга бәәсмн. Эгл әмтн болхла тер йовдлыг мартлго ухандан хадһлҗ йовсмн. Сүл цагт маднла хамдан көдлҗәдг Михаил Башкиров пьес бичәд, тер наадыг белдҗ тәввидн.
– Борис Наминович, «орс Родена» тускар наад тәвхәр күсл кеҗәситн меднәвидн.
– Тиим, эн җил мини ик күсл күцв. Мордван театрин тәәз деер би нер туурсн скульптор Степан Эрьзян туск наад белдҗ тәвүв. Энүнә үүдәврмүдиг цуг делкәд сәәнәр меднә. Ик-ик музеймүдин көрңд Степан Эрьзяна зокъялмуд бәәнә. Төрскн Саранскд чигн үүдәврмүднь олн, энд уульнцс, музей билгтә эн күүнә нер зүүнә. Билгәрн нер һарсн нертә эрдмч гертән ирәд, энд һарсн һазртан күнд керг уга болна. Яһад? – гиҗ эн зовлңшна. Цецн билгтин ухан-тоолвриг, заң-авциг үзүлгч наадн әмтнә оньг авслнь нанд соньн. Ухатлын кесн ик ачнь ода ирҗ, төрсн һазртнь үнн чик халхасн секгдҗ йовна.
– «Ик гастролин» кемҗәнд Хальмг келн улсин театр Карелин һазрт одад, тенд нааддан үзүләд ирсн бәәнәт.
– Карельд нааддан үзүләд, олн хәләһәчнрин тааслт олснь маднд омгта болҗана. Талдан нүдәр эврәннь кеҗәх тоотан үзвидн, гиҗ келҗ болхмн. Мана тәвсн һурвн наадна тускар Карелин барин һарцс, социальн сүлҗәнд йир сәәнәр бичв. Әмтн оларн ирҗ, теднәс тас оңдан әмтнә билг-эрдмиг соньмсч хәләв. Иим харһлтс йосндан ах-дүүһин нөкцлт болҗана. Хальмг артистнрин наадыг өөдән үнлснь, шин күцәмҗс бәрхд урмд өгчәнә.
– Борис Наминович, җилин эклцәс авн та тавн театрт наад белдҗ тәввт. Келн-улсин театрмудын үүлдвриг дотраснь медҗ авсн болхвт?
– Келн-улсин театрмуд олн-зүсн төрәр наадд тәвнә. Болв эврә келн улсин тууҗин, сойлын төрт нерәдсн, әмтнә заң-авъясмуд үзүлгч наадд бәәрн улст таасгдна, тернь медгдҗәнә. Әрәсән ик театрмуд эднә төрт оньган өгшго, тедн талдан йовдлмуд үзүлнә. Келн-улсиннь сойлын делгрлтд зуг эврә театр тәвцән орулҗ чадхмн. Сүл тавн җилд эн төрмүдиг ормаснь көндәҗ, «Федерация» гидг фестиваль бүрдәҗ, театрмудын хәрлцәнд түлкц өгснәннь тускар деер келчкләв.
Карельд болсн пресс-конференцд би эн төрмүдин тускар келүв. Мадниг юн үүмүлҗәхин тускар, ямаран дөң кергтәһинь бидн чаңһар медүлҗ келхшвидн. Эмәнәвидн. Дееркст нәәлнәвидн. Кен мадна төриг ирҗ хаһлхмб? Деер суух әмтнд мадна төр төрүц оньгтнь тусҗахш. Ик төрмүдин хаҗуд мана төрмүд бәәнә. Төрән келҗ медүлхәсн әәхмн биш. Соңслго, хәрү цокад суулһчкх гиһәд әәнәвидн. Келх кергтә, уурлв чигн, яһад тер төр тәвҗәхм гиҗ серлтәнь оньган өгх. Бидн баһ келн улс гиһәд, толһаһан бултулчкад суудган уурхмн. Көглтин Дава баһ әмтн гиһәд келхлә, уурлад «Бидн баһ келн улс бишвидн, бидн тооһарн баһвидн, болв ик күчтә, байн тууҗта, ик омгта ик әмтн болдвидн» – гиҗ үгән кенд чигн өгдго билә.
– Күүндвр иим болҗахас иштә, мана театрт тана тәвсн «Ахнр-дүүнр» гидг наадна тускар цөн үг келий.
– Амр-Санана Антона «Муудран көвүн» гидг түүкәр наад белдҗ тәвләв. Олн җил нанла хамдан көдлҗәдг Михаил Башкиров пьесиг бичлә. Хальмг бичәчин үүдәврт цецн олн үгмүд бәәнә. Хальмгуд хамцтн, чидлән негдүләд, ямаран чигн төриг хаһлҗ болх, ямаран чигн күндиг дааҗ һарч болх гисн ухан-тоолвр ода чигн ик чинртә. Советск цага барин бүрткәчнр тер тоолвриг яһад алдад орксмб, гиҗ би саннав. Негдлтүр дуудҗах үүдәврин чинрнь зун җил давсн бийнь төрүц геедрҗәхш. Әмтн хоорнд заг һарад Зүнһарин ик алвт тарсмн. Ода тиим нәрн бәәдл хальмг ниигмд чигн бәәнә. Цаарандк делгрлтин төлә ухата нег күүнә өөр хамцхин ормд, хоорндан таарлго, болх-болшго юмар үг һарһад, цүүгә татнавидн. Хамцх кергтә.
– Тана наадн болһнд эннь һоллгчнь болна. Терүгинь, нег үлү «Ахнр-дүүнр» гидг наад хәләсн улс тер тоолвриг медҗ авсн болхий?
– Медҗ авна. Зуг наад хәләчкәд, һарад, өдр-бүрин үүлдвртән орад, тас талдан ухан-тоолврин үлмәд, мөңгнә ардас көөлдлһнә хаалһд орад, үзсән мартна…
Тегәд бәәдлиг бүклднь яһҗ сольҗ болх? – Сольхмн биш. Бурхн Багшин номиг оньган өгч умштн. Терүнд цуг тоотнь бичәтә бәәнә. Шаҗнд шүтнә гисн мел хурл орад бәәснәс нань, мөргүлин цагла ламнр келҗәх тоотыг оньган өгч соңсад, тер зааврмудыг җирһлдән бәрх кергтә. Шар шаҗна номд цугнь цәәлһгдсн бәәнә. Җирһлд олзлҗ болх ном, гиҗ би келх биләв.
– Таңһчин автономин зун җил болсн керг-үүлдврмүдин тоод һарсн наадна һоллгч дуудврнь уханас һарчахш. Таңһчиннь төлә әмән әрвллго үүлдсн үлгүрмүд мана тууҗд цөн биш.
– Тиим. Әмтнә төлә, һазриннь төлә әмән әрвллго үүлдсн баатрмуд олн. Эрдни Деликовиг авад хәләтн. Төрскнәннь төлә мел тиигҗ, әмән әрвллго үүлдх кергтә.
Ода болхла, Чингс хаана тохма улс болҗ көөрнәвидн. Көөрхин ормд илт кергәрн таңһчан өөдән өргҗ үзхмн. Әмтнә неквр эрк биш күцәх болҗ, суңһврт орхларн депутатнрин кандидатнр зогслго үгән өгнә. Мөңгтә һазрт орчкад, әмтнә тускар мартна.
Акад нег зәңг соңсув. Ар Кавказин депутатнр тавн җилин туршарт нег чигн сүүр деер үг келҗ уга. Юуни төлә бидн тедниг депутатд суңһсн болҗахмб? Депутатнр әмтнә некврмүдин төлә әмән әрвллго үүлдх зөвтә. Ода тиим улс уга. Эднә нүднд зуг мөңгн үзгднә, әмтнә кергллт, зовлң-зөвүр эднд төрүц керг уга. Хальмг депутатнр бас тиигҗәхлә, цааранднь юн болх?
– Ода театрин эндрк төрмүдәрн хәрү эргхмн. Таниг соңсад, театр болһн эврә һазрин бәәдлтә болҗ медгдв.
– Чик, регион болһн яһҗ делгрҗ йовна, театрнь бас тиим болна. Якутьд дорҗ чолуд бәәнә, энд цуг тоот тер дотр сойл, театр делгрүллһнд баһ биш мөңгн һарһгдна. Башкирьт нефть бәәнә. Энд сүл цагт кесг шин театр секгдв. Мордвад цугнь делгрлтин хаалһд орсн бәәнә. Саранск – өдгә цага күчтә сәәхн балһсн. Энд бузр үг келдг, әрк уудг улс уульнцд харһхш. Балһсна үзмҗтә сәәхн тоотынь йовҗ һәәхлә седкл байсад бәәнә.
Театрмудын ик зунь өдгә цага техническ эв-арһар тетклһнә халхар невчк дуту болҗана. Туван һазрт, Хакасьт, Хальмгт, Дагестанд болвчн театрмуд техническ халхарн хуучарн бәәнә. Дербентд бәәх табасарансак болн азербайджанск театрмудын гермүдт йоста ясвр кергтә. Театрмуд һазрин бәәдлән дурана, гиҗ саннав.
– Мана театр Әрәсән театрмуд дунд ямаран болҗ медгднә?
– Хальмг театр зөвтә орман эзлҗәнә. Театральн фестивальмудт, хәләврмүдт мадна тәвсн надд өөдән үнлгднә. Артистнрин наадыг мергҗлтнр болн театрмудын көдләчнр московск театрмудын артистнрас дор биш гиҗ таасч келнә. Тернь үнн. Хальмг артистнрин билгнь онцлҗ темдглх кергтә.
Маднд алң болна. Тадн эврә авъясан бәрнәт, Европин һазрт бәәһә бәәҗ эврә келән геелго, эврә авъясан хадһлҗ делгрүлҗәнәт. Теднә келснь маднд тааста болсн деерән чик хаалһар йовҗ йовхиг үзүлҗәнә. Хол һазрт бәәхләрн Хальмг Таңһчан хәләхләрн невчк көөрнәв. Күчтә гидг хальмгуд. Ямаран чигн күнд зовлңла харһсн бийнь эврәннь авъясан бәрҗ йовнавидн. Дегәд көөрхләрн бәәсән бас гееҗ йовнавидн (инәмсклнә).
Тегәд мана театрин артистнр тәәз деер һарад, Азин болн Европин хойр бәәдлиг, заң авциг негдүләд, төрүц талдан дүр тогтаҗ, әмтнә оньг авлна. Азин һазрин әмтн, теднә театрмуд тиигәд номһн, адһм уга йовад, эндр-маңһдур гиһәд бәәнә. Бидн болхла, довтлад йовдг. Хойр иим бәәдл негдхләрн тас оңдан нег дүр үүднә. Тернь өдгә цага хальмгуд болҗана.

Күүндснь ХӨӨЧИН Галина

Видео