Ора деевр хойр ямаран йилһәтәв?

23-09-2021, 11:08 | Общество

Өдгә хальмг келн мартгдҗах цагт олн үгмүдин нәрн утх-чинрнь чигн алдрад, хутхгдад, оралдад, хольгдад чигн бәәнә. Келнд хойр-һурвн, дөрвн чигн әдл утхта үг бәәхлә, үг болһнь эврә онцлгта болдг. Тиим үгмүдин негнь «ора» «деевр» гидг хойр үг. Ода эн хойр үгин йилһлыг медсәрн, чадсарн медүләд өгнәв.

Мана хальмг келнд «ора» гидг үг олн утх-чинртә болдг. Түрүләд, «ора» гидгнь цагиг медүлҗәх үг. Эннь «өрүн» гих үгин эсргү, «өдрин төгскл», «сө» гидг үг. Бас нег утхнь — юмна хамгин деерк юмн, үлгүрлхлә, «герин ора», «толһан ора», «уулын ора». Энд «герин ора» — крыша дома, «толһан ора» — макушка головы, «уулын ора» — вершина горы.
«Герин ора» ода деерән бәәтхә, «толһан ора» болн «уулын ора» гидг үгмүдин үлгүринь бичҗ, үгән бәрмтлнәв. Улан залата хальмгудын умшдг «Мигзм» гидг зальврлын «Ганчн кееви урҗн Зоӊкава» гидг мөриг хальмг келнд орчулсн хүвлврт (вариантд): «Цастын мергдин оран чимг Зоӊкава» гиҗ умшна. Үүнд «оран чимг» гиснь «толһан оран кеермҗ» гидг утхта үг.
«Уулын ора» гидг үгиг «Җаӊһрас» авч үлгүрләд үзүлий. Тенд Догшн Хар Санл «…буурлан үүрәд, уулын ора деер һарад ирв» гиҗ келгднә. Энд үзүлсн үлгүр «толһан ора», «уулын ора» гидг хойр үг мана келнд бәәсиг тодрха темдгләд медүлҗ бәәнә. Эс итксн күн Санҗ-Ракба Меньковин бичсн «Хураӊһу ивәл, зальврл тергүтн оршв» гидг дегтр секҗ, хальмг «Мигзмиг» үзәд, «уулын ораг» «Җаӊһриг» умшад медҗ чадх.
Ода болхла «герин ора» гидг үгин тускар бичх цаг өөрдв. «Герин ора» гих үгәр мана өвкнр ишкә герин дееркиг нерәддг бәәҗ. Харачас терм күртлк юмн «ора» гидг нертә. Деер бичсн һурвн үгиг нәрн кевәр шинҗлхлә, нег өндр юмна ташу, налута, зах уга дееркиг медүләд бәәнә. Толһан ора, уулын ора, ишкә герин ора чигн ташу болчкад, зах-хорма угаһар монцаһад һарчах юмна нерн.
«Деевр» гисн үг «ора» гисн үглә утх-чинрәрн өөрхн болв чигн, нәрнәр үзхлә, талдан юм медүлҗәхиг герчлнә. «Деевр» гисн чолун гер, бәәшӊгин өӊглҗ бүрксн деерк юмн. Дееврнь зах-хормата болад, өнцг болһнь деегшән, теӊгрүр зөрүлгдсн болдг. «Деевр модн» гидг үгәр сүм-хурлын деерк зоог (конек крыши) хуучн дегтрмүдт нерәднә.
Ода бичсн үгмүдиг герчлҗ бәрмтлхин төлә «Җаӊһриг» авад үлгүрлий. Хоӊһр баатр дәәсн хаана бумблваднь ирәд: «…деевр шар цоохр олнцгин дорд захднь һурв дарад оркв», гиҗ бичәтә. Эн үлгүрәс «деевр» захта болдгиг медҗ авч болҗана. «Ора» ишкәһәр кесн юмн болхла, «дееврнь» баарар эс гиҗ халаһар кесн бүркә болна.
Ораһар ишкә гериг бүркдг болхла, «дееврәр» модн, чолуһар кесн гер-бәәшӊгиг бүркдг болҗана. Бас деевр ораһас ямаран йилһәтәв гихлә, дееврин өнцг болһнь деегшән өргсн өвртә болна. Деевриг ода цагт хурл-сүм деер, бас чигн мана Элст хотл-балһсна һол дунднь бәәдг «Долан хонгин күрдин» болн Цаһан герин хаҗуд бәәһә бурхн-багшин шүтәнә суврһнд үзҗ болна.
Тиимин төлә «ора» гидг нерәр мана хальмгудын бәәдг чолун гермүдин дееркиг нерлхлә, зөв болх. Тернь өнцг болһндан деегшән өргәтә өвртә биш, ташу, зах-хормань чигн ут биш болна. «Деевр» болхла, сүм-хурлын деерк бүркә. Зах-хормань ут, өнцг захнь деегшән өргәтә өвртә, өӊглсн баарар кесн юмн. Тегәд, күндтә умшачнр, ора деевр хойрин йилһлынь медәд, эн хойр үгд бичә эндүрцхәтн!
Корнин Геннадий

Видео