Сивриг бидн мартшговидн

23-12-2021, 12:32 | История, Таңһчин зәңгс

Санлын болн һашудлһна өдр өөрдх дутм нанд дару-дарунь 1943-ч җилин бар сарин 28 тодлгдна. Тиигхд би 6-та биләв, Эрнст дү көвүн 1,5 наста бәәсмн һурвн долан хонгин туршт яһҗ муулян эдләд, даарад, өлсәд, зовад һал тергнд йовсна тускар келшгов, юңгад гихлә энүнә тускар цугтан меднә.

Красноярск крайин Манск района Камарчага станцд күрч ирхлә, мадниг мөрн цанар түүнәс хол биш бәәршлҗәсн урһа модна промхозур авч ирсмн. Тенд нег цөөкн утулң модн гер зогсҗала. Орсаһар келхлә, баракмуд. Тиигәрән тавн-зурһан оңдан хальмг өрк-бүл орулад, энд бәәхит гисмн.

Маңһдуртнь хальмгудас арһтаһинь шүүҗ авад, мод уңһаһад, эд-бод кехәр дахулад йовсмн. Арһтань кен гихлә, нурһлҗдан күүкд улс болн насни дигт әрә күрсн көвүд мөн, залус фронтд фашистнрлә дәәлдҗәлә. Тер җилд һаза белкүсцә цасн кевтлә. Тиим ик цас хальмгуд урднь үзәд уга билә. Көдлмшт манахс икәр муурад хәрҗ ирдмн. Көөркс, өдрин дуусн хойр бәрүлтә көрәһәр болн ут иштә сүкәр көдлдмн. Хальмгуд модыг яһҗ уңһадгинь меддго бәәсмн. Түүнәс көлтә зәрмснь шавтв. Тегәд бригадир Цаһан Кюрюльдеевна экдм даңгин: «Чи эврәксән хәлән бә, модыг яһҗ уңһахинь тедндән за»,- гиҗ саглулдмн.

Бригадирин төлә мод көрәдәд уңһадг залусин үс кирһлһн ик гидг төр бәәсмн. Яһад гихлә үс кирһдг парикмахерск леспромхозас хол бәәршлҗәлә. Нег дәкҗ бригадир эн төрәр мини эклә хувалцхла, экм, – бичә зовад бәәтн, би тедниг кирһхүв, – гиҗ. Бригадир теңкән уга байрлад, тер дарунь бригадир көдлмшин төлә экдм немр хот-хол өгдг болсмн.

Дарук җилд бидн һахас өскдг «Первомайский» эдл-ахуд бәәдг болвидн. Тенд эцкм үкрчәр көдлдг билә. Нег дәкҗ эцкм хәрәд, үдин хотан эдлсн цагла үкрмүднь тәрәнд орад терүг үрәсмн. Маңһдуртнь совхозин директор эцким конторт дуудулсмн. Тенд эдл-ахун цуг мергҗлтнр билә. Директор: «Эн Васяркиев мууһар көдләд, үкрмүд тәрәнд орсмн, тегәд би терүг зарһд өгчәнәв, – гиҗ зарлсмн. Сүл үг малч Васяркиевд өгий гихлә эцкм тагчгар хавтхасн күч-көлсч дегтрән һарһад ширә деер тәвчкв. Энтн юмб, гиҗ директор сурхла, эцкм, – умштн, гив. Түүнд мини эцк Васәркән Саңһҗин күч-көлснә намтр бичәтә бәәсмн. Эцкм 1913-ч җилд Үстин улусин Эрднин селәнд һарла. 7 класс төгсәснә хөөн Әәдрхнд Иҗлин комсомолын комитетин инструкторар, дарунь Иҗлин улусин «Улан хальмг» колхозин ахлачар, Бурдҗа селәнә советин ахлачар көдлсмн.

Директор күч-көлснә цаас умшчкад: «Үр Васяркиев, та сурһульта болн дамшлтта күн бәәҗит. Маңһдурас авн мини сегләтрәр көдлтн», – гиҗ зарлсмн.
1944-ч-1945-ч җилмүдт эцкм совхозин директорин сегләтрәр көдлн бәәҗ дегц тоочин үүл даала.

Сиврин түрүн җилмүд хальмгудын төлә нег үлү зовлңта болн күнд болв. Манахсин ик зунь харһнад гемтәд сәәһән хәәсмн.
Болв җил ирвәс улан залатнрин бәәдл ясрад бәәлә. Хальмгуд бийдән модн гермүд бәрәд, һарудтан боднцг болн нань чигн зер-земш тәрәд, му бишәр бәәдг болв. Һахас өскдг эдл-ахуд экм хар көдлмш кедг билә. Экм йир сәәнәр юм уйдг, тегәд көдлмшәсн сул цагт бәәрн әмтнд хувц-хунр уяд, немр мөңг олдмн.

Селәнд долан классин сурһуль бәәсмн. Түүнд Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач, Широклагиг давсн Җамбин Ярослав эклц классмудт багшар көдллә. Хөөннь төрскнүрн нүүҗ ирәд эн кесг җилдән «Хальмн үнн» газетин ах редакторин үүл даасмн. Сиврт би түүнә сурһульч биләв. Сурһуль сурчахдан бидн эдл-ахудан урһц хуралһнд нөкд болдг биләвидн. Зәрмдән цасн орҗасн цагла нүцкн һарарн боднцг хурадг биләвидн. Беелә гидг юмн уга билә.

Хойрдгч аль һурвдгч класст сурчахдан бидн үүрмүдтәһән школын һардачин нерн деер эрлһ бичәд, боднцг сурхар шиидвидн. Үүрмүдм кен гихлә, Шуурһна Боря болн Церн-Увшин Нарн мөн. Зуг кен эрлһ бичхинь кесгтән шиидҗ чадсн угавидн. Тиигхлә җирв татвидн. Бичх зөвтәнь би болув. Бор цаасна тасрха деер эрлһән бичәд школын һардачд цаасан өгхлә, тер маднд нег мишг боднцг өгсмн. Боднцган хуваһад герүрн авч ирхлә, эк-эцкм зөвәр үүмсмн. «Альдас энүгән аввч? Хулхалсн болвзач?» – гиҗ нанас сурсмн. Тиигхлә би альдас авсан келхлә, тедн тогтнсмн.

1955-ч җилд мана өрк-бүл Новосибирск крайин Черепановск района «Посевная» совхозур нүүһәд, элгн-садндан бәәдг биләвидн. Эцкм хәрү тоочар көдлдг болв. Би болхла 10-ч классан Новосибирск балһснд төгсәләв. Дунд сурһулян төгсәчкәд, хәрү эк-эцк талан ирәд, «Гилевский» совхозд дархнчар көдлдг болув.
1958-ч җилд эк-эцктәһән төрскн теегүрн нүүҗ ирләвидн. 1959-ч җилд Әәдрхнә эмнлһнә ик сурһульд орад, 1965-ч җилд сурһулян төгсәһәд, пенсвтән һартлан таңһчдан эмчәр көдлләв.

Сиврт хальмгуд 13 җилин туршт җе гитлән муулян эдляд, өрәл келн-улсан тендән гееһәд, төрскнүрн нүүҗ ирсмн. Бидн тер цагиг мартх зөв угавидн.Тиим зовлң дәкҗ бичә үзгдтхә!

ВАСӘРКӘН Тельман

Видео