Шарда ээҗин хөв-кишг

15-10-2024, 10:26 | Общество, Таңһчин зәңгс, Зіњг, Күн болн җирһл

Хөрн тавн җил болад, эцкән үзв.
Мана ээҗнр-аавнр күнд-күчр хамг тоотыг киитн Сиврт дааҗ һарад, тәвдгч җилмүдин чилгчәр төрскн теегтән хәрү нүүҗ ирәд, эврә таңһчан шинәс босхсн болдг. Эн саамд ут нас наслад, кесг арвад җилин туршарт муурхан- цуцрхан медлго көдлсн ах үйин улсиг ода нег үлү тевчҗ күндлнәч, бахмҗ кенәч… Одахн гилтә иим нег көгшән бәәдл-җирһлд учрсн ончта йовдлын тускар мана газетин умшачнрт медүлх дурн күрв.
Сарпан района Шарнут әәмгә Хактан Муутлын Шардан үрднь, ачнр-зеенрнь, җичнрнь, нег һазра улснь чигн олар цуглрҗ, эңкр экин, хәәртә ээҗин, өөрхн элгн-садна 90 җилин ончта өөниг шуугад-ниргәд давулснь темдгтә болв. Эн кемд йирн җил җирд гиһәд агчмин зуур нисч давсн болҗ медгдв, тедү мет ик ачта ээҗин тодлвр кен-негнәннь элк урсхаҗ, седкл үүмүлсн болв.
Шарда Мутуловна дәәнә өмн Шарнута әәмгин “Бичкн Эргн хотн” гидг бәәрнд һарсмн. Муутл Лиджиевич болн Кермн Даднеевна Музраевихнә бүлд эн ор һанцхн үрн болад өссмн. Советин йосна цагт эднә әәмгт бүрдәгдсн Сталинә нертә колхозд эцкнь малчар көдлҗәсмн, экнь болхла ик зуудан герән эргәд, күүкән хәләҗәв. 1936 җилд Сарпан района цергә комиссариатын дуудврар эцкнь цергт мордад, 1939-1940 җилмүдт финск дәәнд орлцсн бәәҗ.
Төрскән харсгч Алдр дән эклхлә, Шарнута әәмгәс 200 һар залу эврә һазр- усан хортнас харсхар фронтд йовулгдв, эдн дунд Муузран Муутл бас йовсн болдг. Тиигхд долата Шарда эцкән дәкнәс зуг хөрн тавн җил болад үзхв, гиҗ санҗасн болхий, тедү мет ода чигн тер тодлврнь көгшән седкл үүмүлҗ, амр өгхш. Зуг цугинь даранднь келҗ өгсвидн…
Фронтд Муутл Лиджиевич танкин цергүдин ханьд дәәлдҗ йовсмн, Псков балһс сулдхлһнд орлцҗаһад, бәрәнд авгдад, цергә улсин лагерьт тусдг болна. Энд Ар үзгин- Барун фронтын 374-ч полк эн лагериг уга кехәр седҗәсн немшнрин дәврлһиг зогсаһад, бәрәнд туссн мана дәәчнриг сулдхсн бәәҗ. Хөөннь эдниг ямр кевәр бәрәнд авсна туст мөшклһн давулгдсн кемд цугтаһинь Киев балһснур һарһҗ. Минь эн кемд чигн Муутл хальмгудыг күчәр Сиврүр туусна туск һашута зәңг соңсна. Зуг өөрхн улсинь альдаран нүүлһсинь медҗ ядад, гейүрәд икәр үүмәд, зовад бәәв. Мөшклһнә керг төгсснә хөөн бәрәнд туссн улсиг дәәнә йовудт бүклдән нурсн Харьков балһсиг шинәс босхлһна көдлмшт йовулсн болна. Эн кемд сән нөр-хол уга, чинәнь алдрсн Муутл күндәр гемтҗ. Эмнүлгдснә хөөн эн түрүләд Харьковин тракторн заводт, даруһас болхла, хам-хоша бәәдг Прудянск селәнә Советин медлд көдлсн бәәҗ. Тегәд Прудянка селәнд көдлмшин халхар дару-дарунь одсн кемд чигн Муутл бәәрн украинк Дарья Вакуленкола таньлдад үүрлҗәһәд, өркән өндәлһхәр шиидсмн. Удл уга баахн бүлд нег-негән дахлдн гилтә Галина болн Надежда хойр үрнь һарсн бийнь Муутл Лиджиевич фронтд одсн кемднь эктәһән гертән үлдсн ор һанцхн Шарда күүкән төрүц мартдго билә.
Тиигәд бәәтл, Төрскән харсгч Алдр дән төгсәд, медмҗән угаһар кесг җил давв. Эврәксиннь тускар зәңг авхар эн альдаран эс одв, кенд бичг эс бичв!.. Тегәд удан цагт хәәһәд бәәҗ, Бати ахнь Аһшин мүҗин Дарганов күүтрт бәәхинь медҗ авад, түдл уга тиигәрән күрхәр шииддг болна. Тиигәд дәәнә хөөн 1964 җилд Муутл түрүн болҗ Хальмгтан ирҗ, эврәкстәһән харһад, Шарда күүкнь эктәһән хамдан Сарпан района Багмалан бичкн хотнд бәәхинь соңсна. Тиигәд хөрн тавн җил болад, эцкнь күүктәһән харһад, теврҗ үмсәд, асхрулад авв. Хол Украинәс энүг дахч ирсн өрк-бүлтәһән, хойр күүктәһән чигн Шардаг таньлдулна.
– Тиигхд эцктәһән харһснь икл өврмҗтә юмн болҗ медгдлә. Дән төгсәд, удан цагт ә-чимән уга бәәсн эцкиг генткн үзхв гиҗ кен санҗала. Үнәртнь келхд, цуг насни турштан эцкән күләһәд, эн насндан харһх саам учрну уга гиҗ дотран үүмҗ йовлав. Тегәд хөрн тавн җил болад, дәкнәс эцкән үзҗ харһсндан икәр байрлсн бийнь зуг бичкндән, нег үлү Сиврин күнд- күчр цагт һарлдсн күн өөрм уга бәәснь, мана зовлңгиг эс хувалцснь намаг зөвәр һундаһад бәәлә. Зәрмдән ут сөөһәр генткн серчкәд, эцкм әмд угав, тиим болхла альд йовдг болхв гиҗ ухалад, кесгтән нөр күрдлго һашун нульмсан асхрулсн болхв!.. Генткн харһад, мордснаннь тускар, ууһн Сергей зень һарснаннь тускар чигн келсн болҗ, нөөртән кедү үзсн болхв!.. Зуг йосндан эцктәһән харһсн кемд генткн хоолдм нег юмн торсн болад, келх үгән олҗ ядад, һартаснь бәрәд, кесгтән тагчг зогслав. Яһдг-кегдг болв чигн эцкән үзәд, хойр дү күүктәһән таньлдснь чигн ор һанцарн өссн нанд тиигхд икл гидг байр- бахмҗ болла, – гиҗ ээҗ Шарда кезәнә болсн йовдлмудыг сергәҗ келнә.
Тер өдр эцк күүкн хойр чееҗән хаһлҗ кесгтән күүндв, нег- негндән эврә һашута тууҗан келҗ өгв. Цуг насни туршт ууһн Шарда күүкнь уханас һарлго йовсинь медүләд, эврә Хальмгтан ирх седклтә бәәсн бийнь, зуг хөрн тавн җил болад иим хөвтә йовдл учрснд Муутл Лиджиевич икәр байрлсн билә. Эцкнь фронтд йовсна дару эктәһән хоюрн ямр түрү- зүдү бәәдл, тедү мет ик зовлң дааҗ һарсна тускар Шарда күүкнь асхрулн бәәҗ үүмәтәһәр келсән ода бийнь сәәнәр тодлна.

«Төрскн теегм, чамаһан үзхнь...…»
Авалян дәәнд мордулсна дару Кермн Даднеевна нег һазра күүкд улсла хамдан колхозд көдлв. Тиигҗәтл хальмгудыг Сиврүр экләд нүүлһв. Тиигхд Шарда эктәһән болн күүкн-көвүһән өскчәсн Бембин Кермн һаһатаһан хамдан Шарнута хотна захин нег герт бәәҗ. Тер һашута өдрин өрүн өрлә таньдго һурвн залу гертнь орҗ ирәд, нег цаас һарһҗ авад чаңһур умшад, хальмгудыг нүүлһҗәхин тускар зәңгләд, хол хаалһд бедрхинь заксна тускар Шарда ээҗ ода күртл мартхш. Эк һаһа хойрнь үүмәд, һартнь юмн бәргдлго түрүн авгтан яахан медлго бәәв. Хәрнь, экнь гертнь бәәсн өрәл мишг һуйр, һаһань болхла юм уйдг «Зингер» машинк бийләһән авснь эднд хөөннь сәәнәр туслв, гиҗ келх кергтә. Тер өдр хотна әмтиг цугтаһинь аца зөөдг ик машидт ачад, шидрк Аһшин мүҗин Котельниково станцд күргҗ. Көгшн- бичкн уга, нилхдтә күүкд улс чигн үвлин тачкнсн киитнд муулян эдлҗ, яһҗ зовв гиһит…Әмтиг альдаран зөөҗ йовхинь, хаалһ ямр удан болхинь меддг арһ уга. Заагарнь шүрүн салькн үләҗәдг вагодт цугтан шахлдҗ, нег- негән дулатхад бәәв. Бөдүн улсин күүндвриг соңссн бичкн Шарда әәмшгтә юмн учрсинь медәд, тагчгар ууляд йовв. Хол хаалһин туршт царцад, гемнәд өңгрсн улсин цогцсиг күн кевәр оршалго поезд зогссн кемд цаснд һарһад хаяд йовсинь чигн бичкн күүкн үзнә.
Тиигәд хоолцаһан зовлң үзсн хальмгудыг Алтан крайин Змеиногорск района Третьяки станцд авч ирнә. Сөөннь өрәллә гилтә эдниг Савушки селәнд күргәд, бәәрн орсмудын гермүдәр тарана. Шардаг эктәһинь болн һаһатаһинь нег орс гергнә герт бәәршлүлв. Ээҗин өдгә цагин тодлврар, сән седклтә эн күүкд күн авч ирсн һуйрарнь эднд өдмг болһҗав. Эк һаһа хойрнь тәрә тәрәд, өвс хадад чигн альд эс көдлв. Цөн цаг давад, эдн «Красная гвардия» колхозд бәәсн элгн- садан талан нүүҗ һарв. Бәәрн бригадир тер дарунь гилтә күүкд улсиг саальчин көдлмшт орулв. Хөөннь нег һазра Очра Кермн эднлә бас бәәдг болв. Энүнә авалиг, офицер Очра Михаилыг, дәәч-хальмгудта хамднь фронтас буулһад, Широклагд йовулсн болна.
Колхозд гер-бүүр уга бәәсн учрар эн һурвн гергн, һурвн Кермн, эврән нүк малтад, шавр гер тосхсн бәәҗ. Бичкн Шарда чидл күрсәрн экдән нөкд болдмн, тегәд көдлмшч күүкн болҗ өсснь тер. «Мана үйин улсин бичкндк цагнь ямр бәәсинь ода ю келхв. 1948 җилин намрар бәәрн колхозин сурһульд орлав. Лиҗин Клара, Ивикә Беевә Катя хойр, Нохан Лидия, Манҗин Прасковья ахта нанла хамдан сурч йовла. Хөөннь харһх болһндан эврә түрүн багш Мария Федоровна Шейкинәг даңгин бүләнәр тодлдг биләвидн. Мана класст олн келн-улсин элчнр сурдг мөн, зуг орс багш мадниг хоорндмдн ниицүләд, нег-негнләһән үүрлдгиг дасхснь мартгдхш. Тер цага сурһульчнрин ик зунь дулан хувцн, өмсдг һосн- башмг уга болад, дару-дарунь царцад гемнәд, сурһулян дутадг билә. Зуг мадн дундас нег үлү Ивикә Беевә сән медрләрн йилһрдг бәәснь наадкстнь урмд өгдмн, йилһән сәәнәр сурчасн күүкиг нам Змеиногорск балһсна сурһульд йовулснь бахмҗта болсмн. Үнәртнь келхд, күүкд цугтан му бишәр сурдг билә, зуг һундл төрхәс, зәрмнь сурһулян хаяд, экнртән нөкд болад, үкрмүд саадг болв», – гиҗ Шарда Мутуловна тодлвртан авлгдна.
Темдглхәс, һартан өөтә Шардан һаһань сөөһәрнь хам-хоша бәәдг сиврин улст юм уйҗ өгәд, эдн һууль һуусн уга. Хөөннь һаһаннь күүкн Басңга Галинан тодлсар, экнь дәәнә өмн Әәдрхнә багшнрин техникумд хойр җилдән сурсн учрар орс кел сәәнәр меддг бәәҗ. Тегәд Сиврт түрүн даруһан нег һазра улстан нөкд болад, орчулачин үүлиг күцәҗәсмн. Бийләһән авч йовсн юм уйдг машинкнь чигн сиврин өлн цагиг дааҗ һархд туслсн болна. Хувц- хунр уюлсн бәәрн орсмуд боднцг, цуунг, нань чигн хот-хол авч ирдмн, зунарнь болхла хальмгуд зурм бәрәд, теҗәл олҗав. Зуг киитн үвләр өмсдг дулан хувцн, һосн-башмг уга болад, икәр түрснә тускар ээҗ ода бийнь үүмәтәһәр келнә. Тиигҗәтл, җирһлин тетклһн невчк ясрад бәәв.
1955 җилд Шарда Мутуловна Хактан Босхмҗд мордад, эктәһән хамдан Старо- Алейское селәнд бәәсн аваль талан нүүҗ һарв. Босхмҗин эк- эцкнь, Хөөч Уланович болн Өлзәт Манджиевна хойр, гер деерән бичкн эдл-ахута бәәсмн. Авальнь малд көдлхлә, Шарда залуннь Баляка эгчлә эзнә үкрмүд хәрүлдг болв. Тиигәд бәәтл, 1957 җилд хальмгудт төрскн теегтән нүүҗ һарх зөвшәл өгснә дару цугтан гер талан йовхар бедрв. Минь тер кемд чигн Хактаевихнә баахн бүлд түрүн үрнь, Сергей көвүнь, һарв. Тегәд Хөөч Уланович хадм эцкин шиидврәр цугтан зуг 1959 җилд хәрҗ ирсн болна. Хәрлһн деер эк- эцкән байрлулсн Таня күүкн бас һарв. Тегәд хойр үрән дахулҗ, төрскн нутгтан хәрҗ ирснь басл бахмҗта йовдл болҗ тодлгдсмн.
Хактаевихн өрк- бүләрн өвкнрнь дәәнә өмн бәәсн Сарпан района «Степной» совхозин хойрдгч фермд, Багмалан хотнд, ирҗ бәәршлв. Жүүжәхн арвна Хөөч Улановичин бүлд тууврин өмн Босхмҗ көвүнь һарсн билә. Эднәс урд нег уңг- тохма Манҗин Санҗин, Учан Шевшән, Лиҗин Очра, Муучкан Пеңкшүн, ах- ду Топкаевихнә, Саңһҗин Муутлын болн нань чигн бүлмүд Сиврин хөөн иигәрән нүүҗ ирсмн. Эҗго һазр, эң-зах уга теегт үләҗәсн шүрүн салькн эдниг тосв. Болв көдлмшч авцта жүүжәхн тер дарунь гилтә ханцан шамлад, эврә отг- әәмгин босхмҗин төлә гүҗрҗ көдлв. Баһ- саһар малан өскәд, нег- негндән нөкд болад шавр гермүд тосхад, тәрә тәрәд, буудя урһадг болв.

Эңкрлдгнь олн болв чигн эклә әдл болхш.
Босхмҗ Хечиевич трактористәр экләд көдләд, насни турштан ачта механизатор болад олн дунд тоомср олв. Шарда Мутуловна болхла, йисн(!) үрән өсксн деерән бәәрн эдл-ахуд нөкд болад альд эс көдлв гинәт! Өнр-өсклң бүлд хара суудг цол уга гидг, зуг өөрнь бәәсн экнь Кермн Даднеевна зеенрән хәләһәд, арһ- чадсарн дөң-түшг болсинь күүкнь ода бийнь ханмҗтаһар тодлна.
Ут нас наслҗадг ик ачта Шарда ээҗ өдгә цагт кен-негнднь бахмҗ үүдәхнь лавта эсий... Йирн җилин туршарт эн көгшә ю эс үзв гиҗ саннат: догшн дәәнә, һашута тууврин күнд-күчр цагиг дааҗ һарад, муулян эдләд зовҗ-түрсн бийнь юмнд диилгдсн уга, тесвртә, өр-өвч седклтә, цаһан саната көгшән җирһл нег үлү эндрк баһчудт үлгүр-үзмҗ болхнь лавта медгдҗәнә. Эңкр авальтаһан тәвн шаху җилдән ниитәһәр бәәҗ, олн ачнр-зеенртән, җичнртән чигн байрлҗ- бахтх хөв учрв. Келхд, Босхмҗин эгч Баляка сәәһән хәәхләнь, энүнә хойр үрнь бас наһцхиннь бүлд өсч-боссн болдг. Олн күүкдиг өскнә гидгнь кезәд чигн зөвәр амр биш болдгнь цугтад медгднә биший… Зуг яһдг-кегдг болв чигн Хактаевихн күүнә эврә гилго цуг үрдән сурһад, кү кеһәд, җирһлин хаалһднь орулв. Эндр эднә өнр- өсклң ик бүлд малчнр, җолачнр, тосхачнр, багшнр, эмчнр, юристнр, арһлачнр, экономистнр, эврә зурач чигн бәәнә. Хактаевихнә көвүд-күүкднь цугтан бичкнәсн авн эк-эцкиннь үлгүрәр көдлмшч улс болҗ өсв, ах үйин авг-бәрциг күндлҗ, нег-негән дөңнҗ, хоорндан ниитәһәр бәәнә. Ода бийснь эврә үрдтән чик сурһмҗ өгч, дааврта, төрскнч седклтә улс болдгиг дасхна.
Ачта көгшән нер өгсн Шарда җичнь эн җил Чонкуша Петрин нертә билг-эрдмин колледж төгсәһәд, эңкр ээҗин ончта өөнднь зургинь зурҗ белглхләнь, Шарда Мутуловна чиигтәрсн хойр нүдән селн арчн бәәҗ, җичән теврҗ үмсәд ик гидгәр байрлв… Кен-негнәннь төлә эк хамгин эңкр, хамгин өөрхн үнтә күн болдгнь маһд уга. Нег үлү эврән һанцарн өсәд-боссн көгшә ода 11(!) үрнәннь, 40 һар ач-зееһиннь, җичиннь кишгт багтҗ, седкл дүүрң бәәһәд, яһҗ бахтдг болх гинәт! Тегәд чигн Хактаевихнә ик өрк-бүлин хамгин чинртә нәәрт баһ гисәрнь зуг эврәксәрн җирн шаху күн цуглрҗ ирв. Далнд өөрдҗ йовдг эврән аав болчксн көгшән ууһн үрнь, Сергей Босхомджиевич, байриг секәд, нүр үг келхләрн, ик ачта экин өмн сөгдҗ, зүркни йөрәлән нерәдснь көгшән седклинь йосндан халулв. Хамгин ууһн ачнь Санл, хамгин отхн жичнь Данзн бас одн болҗ герлтҗәдг ээҗән байрлулҗ үүмүлснь уданд мартгдшго. Эн асхн тоомсрта нег һазра көгшәг йөрәхәр ирсн шарнутахн чигн оларн билг-эрдмән үзүлҗ, ду-бииһән һарһҗ, шуугҗ ниргв.
Экин туурмҗин орденәр болн кесг медальмүдәр ачлгдсн Шарда Мутуловнан төлә нег үлү эн өдр ут ширән ард әрә багтад суусн күүкд-көвүднь, ачнр- жичнрнь хамгин үнтә ачлвр болҗ медгдв яһв… «Ах үйин улсин үзсн-соңссн, дааҗ һарсн хамг тоотыг нег келврт цугинь цәәлһҗ болшго, тедү мет мана җирһл зөвәр адрута болв. Хәрнь, дорас өсч йовдг мана үйнр эврә келн- улсин тууҗиг медтхә, ээҗнр-аавнриннь җирһлд учрсн һашута цаг дәкҗ бичә үзгдтхә, сарул-сәәхн хаалһар йовҗ җирһтхә, гиҗ өдр болһн зальврҗ номан умшнав», – гиҗ көгшә эндрк баһчудт герәслнә.
Эк гисн күндтә нернәс
Эңкр нерн делкәд бәәхий?
Эцк кедү эңкр болвчн
Эклә тер әдлцҗ чадхий?
гиҗ шүлгч Бадмин Серәтр эк күүнә чинринь өөдлүлҗ, алтн шарһ нарншң хәәртә аакдан магтал өргҗ бичснь туслң ик нас зүүсн ачта Шарда ээҗд нерәдсн болҗ медгдв. Алтн болсн үрдән альхн деерән бәрәд өсксн экин ачиг эн насндан хәрүлҗ чадшгов гисиг чигн бурушаҗ болшго. Цецн ухата, сән седклтә улс ут нас наслдгчн гинә, тедү мет күндтә Шарда Мутуловна зу нас наслҗ, кен- негнәннь жирһлднь чик хаалһ зааҗ, эрүл- дорул бәәтн!

Шагҗин Любовь

Видео