Теегин эмч Семен Залкинд

Семен Рафаилович Залкиндын нериг Хальмгт әмтн сән меднә. Хальмг теегт ирҗ көдләд медрлтә эн эмч кесг миңһн күүнд цаглань медицинск дөң күргҗ, әмнь аврсн күн болҗана. Эрүл-менд харлһна халхин делгрүллһнд ик тәвцән орулҗ, улсин җирһлд тусан күргсн эн күүнә нериг тодллго бәәҗ болшго. Буурл теегин һазрт тиигхд һанцхн эмч Залкинд бәәсмн. XIX-ч зун җилин чилгчәр цецг гем, маальг гем, халун өвчн гем, оңһадг гем түгҗәсн әәмшгтә цагла теегт баахн эмч ирҗ, әмтнд дөң болна гисн ямаран буйнта үүлдвр. Тиим догшн гем гүүҗәх цагт әмтнд тусан күргҗ үүлдхд ямаран ик зөрг кергтә бәәсн болх. Семен Рафаилович болхла эврә кергән сәәнәр кехәр, әмтнд цаглань эмнлһ өгхәр шунҗ йовла. Архивмудт хадһлгдҗах цааснд иигҗ бичәтә бәәнә: «Эмчнрин дөң уга һазрт әмтн бүкл хотарн хордг билә». Тиим кецү әәмшгтә цагт Семен Залкинд Хальмгт ирҗ көдлснь бас әвр зөргтә йовдл бәәсмн.

Эн җил Семен Рафаилович Залкинд 155 җилин наснд күрх бәәсмн. Яшкульд теегин эмчин нерн амлгдҗ, Семен Залкинд нерәдҗ керг-үүлдвр бүрдәҗ, документальн фильм үзүлҗ гисн зәңг соңсад, Хальмгин эрүл-менд харлһнд ик ач-тусан күргсн эмчин болн олна үүлдәчин тускар умшачнртан келҗ өгх дурн күрв.
Эмч Семен Залкинд көдлмш кехләрн әмтиг гемәснь сән кевәр гетлгч автлан төвкндго күн бәәсмн. Һаза йиртмҗин бәәдл ямаран болвчн хур, цасн орвчн мөр унад, эс гиҗ йовһар Залкинд гемтсн улсур күрдг билә. Хаалһин холаснь әәлго, бүтн хот болн нөр уга болвчн Залкинд гемтә күүнд күрч дөң болад, кесгтнь цаглань урмд болгч бүлән үгмүд келәд, эдглһнә хаалһд орулҗ йовла.
Малан асрад, теегәрн нүүҗ бәәдг әмтнд хар уга седкләрн дөң болхар, эгл эн улсин җирһлиг ясрулхар Залкинд медрлән, чидлән, цаган әрвлдго бәәсинь ах үйин әмтн йир сәәнәр тодлна. Селән болһнд больниц тоссхин тускар эн күсл кеҗәснь тиигхд күцшго керг болҗ тоолгдҗала. Зәрмнь нам алң болдг бәәсмн. Әәдрхнә, Петербургин эрүл-менд харлһнд көдлҗәх ямта улс эмч Залкиндын эн седвәриг дөңсн уга. Болв Залкинд урудсн уга. Эврә кергән күцән бәәҗ, сансан күцәхин арһ хәәһәд бәәв. 1902 җилд Элстд түрүн больниц секгдв. Тернь Залкиндын зураһар әмтнәс хурагдсн мөңгәр тосхгдсн билә. Эмнүлин нань чигн учрежденьс босхгдад бәәв. Тиигә йовҗ тавн улуст фельдшерск пункт сегкдв.
Хальмгуд эмчин эрдм дасад, түрүн эмчнр һазртан ирҗ көдлв. Зуг терүнә хөөн Залкинд Әәдрхнд одад көдлх зөвән өгв. «Теегин әмтн эмчләрн салҗ һархларн нульмсн заядар нүднәснь асхрад бәәв. Эмч бийнь чигн нульмсан бәрҗ чадсн уга. Әмтн эмчдән тедү дүңгә дурта бәәсмн».
Маныческ залу улсин гимназин сурһульчнр бичсн тоотыг умшад хәләй. «Дядя Сеня чини өнчрәд үлдҗәх көвүдиг бичә март. Тана килмҗиг болн маднд ик дуртаһар дөң болдгиг бидн мартшговидн. Мана хамгин дурта күүнлә, мана эмчин салҗ һарлһн йир һашута».
Хальмг улсиннь тускар, теднә зовлң - байрин тускар эмч Семен Залкинд җирһлиннь туршарт мартлго йовв. 1917 җилд хальмг теегин эмчнрин түрүн съезд бүрдәлһнд Семен Рафаилович шунмһа кевәр орлцснь темдгтә. Әәдрхнә эрүл-менд харлһна халхд чигн Семен Залкинд зөвтә тәвцән орулснь маһд уга. Әәдрхнә университетин медицинск факультетин ул деер Әәдрхнә медицинск институт секлһнә седвәриг мел Залкинд һарһҗ, арднь орҗ эн төриг хаһлсн болдг.
Семен Залкинд 1869 җилин үкр сарин 21-д Рассейней гидг литовск балһснд фармацевт Рафаил Залкиндын бүлд төрсмн. Төрсн һазрнь урднь Ковенск губернин медлд ордг бәәсмн. Көвүн 19 настадан Казанск Императорск университетин медицинск факультетд орҗ сурсмн. Энд сурчахдан хальмгудын тускар Семен түрүн болҗ соңссмн. Хамдан сурчасн оютн Д. Бадмаев эврә һазрин тускар, хальмгудын тууҗин тускар келҗ йовснь терүнд тодлгдв, соньмслт үүдәв. Семен Залкинд 1893 җилд университетиг төгсәһәд, нег җил Казаньд көдлснә дару Хальмг теегт көдлх шиидвр баахн эмч авсмн.
Залу дүүвр 25 настадан Хальмгт ирәд, Семен Залкинд җирһлиннь ик зууһинь эн һазрла, эн хальмг әмтнлә залһсн болдг. С. Залкинд көдлҗәсн җилмүдт Манычск улуст больниц болн дөрвн фельдшерск пункт секгдсмн. Ик Цоохра улуст – больниц, Харахусовск улуст – больниц болн фельдшерск пункт, Баһ Дөрвдә улуст – больниц болн хойр фельдшерск пункт, Хальмг Базрт больниц көдлдг болсинь медхд чигн йир әвртә. Немәд келхлә, Эрктнә улуст әмтиг орулҗ авч хәләдг хора ясгдсмн. Нань чигн олн тоот эмч Залкиндын һардврт кегдсинь ода тодлҗ болхмн. Нег күн седклән тәвәд көдлхлә дала юм кеҗ, әмтнә җирһл ясрулҗ болхиг Семен Рафаилович бәәдл-җирһләрн болн үүлдврәрн медүлв.
Әмтнә эрүл-мендинь батлсн деерән гүн тоолврта эн эмч теднд сурһуль-эрдм дасххар чидлән нөлго көдлв. Элстд сурһуль секлһнә тускар деер келгдлә. Баһ Дөрвдд йирин сурһуль сексн деерән күүкд сурдг учреждень, Бурульск әәмгт болн Үлдчнд сурһуль сурдг учрежденьс секгдҗ, көдлдг болсмн. Маныческ улуст күүкд сурдг школ секәд, тенд багшнрт цөөкн сард җалвинь өглго бәәхлә Семен Рафаилович эврә мөңгнәсн тедниг дөңҗәсмн. Улусн заллтд одад, некәд, цәәлһәд бәәҗ, багшнрин җалвин болн сурһульчнриг теҗәлһнә мөңгиг көөлдҗ авч өгсн болдг. Өдгә цага чиновникүд тиим юм кеснь үзлт?. Иим цаһан седклтә, кергтән итклтә, олн-әмтнд хар угаһар церглҗ йовсн күүнә нериг сурһулин учрежденьст зүүлһсн деерән, иим хальмг улст ик ач-тусан күргсн күүнд Хальмгт бумб тәвх кергтә.
Элстд түрүн сурһулин гер хадһлгдҗ. Терүнә тосхлт Семен Залкиндын һардврт кегдсн бәәҗ. Терүнә тускар партин болн күч-көлснә ветеран Нимя Хараевна Коваева келҗәснь мартгдхш. Эврәннь көдлмш дала болвчн Семен Рафаилович багш Татьяна Юркова сурһуль тосхх седклинь дөңнәд, эн көдлмшиг күцәсн болдг. Теегин әмтнә күүкд сурһуль суртха, эрүл-менд бәәтхә гиҗ орс интеллигенцин йоста сән элчнр бәәсн эн хойр хар уга седклтә күүнә ач-тусинь темдглҗ, Нимя Хараевна даңгин тодлулдг билә.
Кесг миңһн күүнд эмнлһ өгч, эдгәҗ авсн деерән Семен Рафаилович хальмг әмтнә тооһас эмчин, багшин болн нань чигн эрдмиг дасхлһнд килмҗ һарһҗ йовсинь мартхмн биш.
ХӨӨЧИН Галина