Зөргтә дәәч – дамшлтта зарһч

Эн җил юуһарн ончта болҗана гихлә, хөн сарин 9-д Төрскән харсгч Алдр дәәнд мана орн-нутг диилвр бәрснә 80 җил өргнәр темдглгдхмн. Цуг делкәд Алдр Диилвр делдсн дәәнә ветеранмуд мадна төлә ик бахмҗ үүдәҗ, нег үлү дорас өсч йовдг үйнрин төлә үлгүр- үзмҗ болҗахнь лавта юмн.

Иим ик ачта ветеранмудын негнь III девсңгин Туурмҗин орденәр ачлгдсн Хальмгин ачта юрист, Хальмг Таңһчин күндтә иргн Ленков Дмитрий Иванович мөн (зургт). Зуг өдгә цагт көгшә мадн дунд уга болҗахнь зөвәр һундлта. Эн 1925 җилин һаха сарин 4-д Приютна района Воробьёвка селәнд угатя күүнә өрк-бүлд һарсн болдг. Тер цагар сән сурһульта, долан классан төгсәсн баахн көвүн эврә района Буденна нертә колхозд хөөчәр экләд көдлв. Эндән насни туршт көдлх чигн бәәсн биз, зуг 1943 җилин туула сарин 28-д энүг Улан Әәрмин зергләнд дуудҗ авв. Тиигхд цергә әңгүдиг Ростов балһснд бүрдәҗәсмн, Дмитрий болхла нег һазра үүрмүдтәһән хамдан 28-ч Әәрмин 192-ч полкин медлд тусв.
Керсү ухата баахн дәәчиг командирнь залһлдана халхар сурһхар шиидҗ. Өрәл җилдән сурад, цергә андһар өгәд, салдс штабин болн дән болҗасн һазрин хоорнд бат залһлда тогтаһад церглв. Тиигәд 1943-ч җилин моһа сарас авн 1945-ч җилин хөн сар күртл зөргтәһәр дәәлдәд, Ленков Дмитрий кесг орн-нутгуд давҗ һарад, Австрияд күрв. Хөөннь ветерана келсәр, цуг Европин нутгуд советск салдсмудын өмнәс дегц босад, Германя сә хәәҗ маднла дәәлдсн болдг. Келхд, Швейцарин эмчнр немш госпитальмудт көдлҗ йовхла, Чехословакиян заводмудт хортна төлә зер-зев, бу-селм, цергә көлг чигн кеҗ һарһҗасн болна.
28-ч Әәрмин ханьд баахн дәәч Курск дуһуд болсн догшн дәәлдәнд бас орлцв, Украинә һазриг немшнрәс сулдхв. Одесса балһсиг сулдхсна тускар дәәнә ветеран инәмсклҗ тодлдмн: «1944 җилин мөрн сарин 7-д сөөһәр икәр цасн орҗ. Хортнла дәәлдәд йовтл өр цәәһәд, нарн һарад, орсн цасн хәәләд бальчг һарв. Тиигәд сулдхгдсн балһснур дәәчнр бальчгт булхад гишң орҗ. Эдниг тосч ирсн баахн күүкдиг үзчкәд, мана салдсмуд эмәһәд бултад бәәхләнь, - көвүд, бичә әәһәд бәәтн, алтн бальчгт чигн даргдшго, - гиҗ ах наста дәәч келснь ода күртл мартгдхш.»
Дарунь эднә әңгиг Молдавия тал һарһв, эдн 2-ч болн 3-ч Украинск фронтсин 37-ч Әәрмин ханьд дәәлдв. Дунай һолыг һатлад, көвәднь өөрдҗ ирхлә, артиллерийиг нег һазра дәәч Николай Воробьев һардҗ. Нәәмн дәкҗ дәврсн хортыг хамх цоксн төлә Николай Воробьевд Советин Союзин Баатрин өөдән нерн зүүлһгдсн болдг, Ленков Дмитрий болхла III девсңгин Туурмҗин орденәр ачлгдсмн. Дарунь Будапешт балһсиг сулдхсн кемд эн эврә үр-дәәчлә хамдан 82 немшиг бәрәнд авсн төләдән медаляр ачлгдсн билә. Төрскән харсгч Алдр дәәнд залу- зөргән үзүләд, Дмитрий Иванович I девсңгин Төрскән харсгч дәәнә орденәр, Украиниг, Белград, Будапешт, Вена балһсдыг сулдхсна төлә бас медальмүдәр ачлгдсн болн нань чигн шаңһа ачлвр авсн болдг.
1949 җилд дәәнә ветеран хәрҗ ирв. Түрүләд зооветеринарн, хөөннь шовуд өскдг станцст көдлв, дарунь энүг автокөлгнә партин бүрдәцин сегләтрт суңһв. 1955 җиләс авн болхла Ленковиг улсин зарһин гешүнд батлад бәәв. Зарһин сүүрмүд болсн кемд эн гешүд зарһчла әдлхн зөв эдлҗ, эврә тоолвран медүлҗ, шиидвр һарһлһнд орлцад бәәсмн. Бәәдл-җирһлин халхар баһ биш дамшлт хоршасн Ленков цүүгәтә йовдлмудыг диглҗ, цааҗин болн иргнә кергүдин чинр-утхинь сәәнәр медәд бәәв. Зәрмдән нам өөдән мергҗлттә зарһчнр чигн энүнә ухан- тоолвриг оньгтан авч йовсмн. Тиигәд көдлн бәәҗ эн асхни сурһульд орв, тиигхд энүнлә хамдан хөөннь зарһчнр болсн В. Учуров, Л. Надвидова болн Э. Бондарева ахта бас сурчасн болдг.
1959 җилд Элст балһсна зарһин ахлачин селвгәр Дмитрий Иванович Цугәрәсән күрәлңгин Краснодарск әңгд сурһульд орна. Тиигхд эн альд эс көдлв, нег кемд нам дегтр хулддг Хальмгин бүрдәциг чигн толһалв. Шулун-шудрмг баахн залуг 1962 җилин така сард таңһчин Деед зарһд дуудад, зарһчин көдлмшт орулхар бәрмт цаасан белдхинь сурхла, эн түрүн даруһан зөвән өглго бәәв. Тиигхлә энүг партин таңһчин комитетд дуудҗ авад, таңһчин зарһд зарһчнр икәр керглгдҗәх саамд юридическ күрәлңгин оютн дегтрмүд хулдҗахиг «деер» бурушасн болна. Тиигәд энүнлә онц күүндвр тогтасна дару арвн өдр болад, КАССР-ин Деед Советин сессьт Ленковиг таңһчин Деед зарһин зарһчд батлсн болҗ һарв.
Эврә кергән сәәнәр меддг зарһч болсн бийнь эн медрлән гүүдүләд, шишлң кесг дегтрмүд умшдг бәәсмн. Удл уга Ленков иргнмүдин кергүдәр Хальмгин Деед зарһин Ахлачин дарукд шиидгдсмн. Зарһч күүнә төлә зарһд хәләгдсн түрүн кергнь йириндән чигн мартгддго юмн гинә. Дмитрий Иванович бас иим нег кергиг даңгин тодлдг бәәсмн. Тиигәд, Яшалта селәнд хөрн һурвта баахн залу насни дигт күрәд уга арвн дөрвтә күүкнд күч үзүлснә йовдл тиигхд олыг үүмүлсн билә. Зарһч эн цааҗин кергиг гүүнәр шинҗләд, йос эвдсн залун геминь иткүләд, аштнь арвн тавн җилдән түүрмд суулһхин туст чаңһ шиидвр батлсн болна. Хөөннь чигн минь эн зарһчд амр биш, зөвәр җаңһрта цааҗин кергүд даалһад бәәв. Үлгүрлхд, 1965 җилд Хальмгин бәәрн авиацин самолет зеткрлә харһад, һурвн күн әмнәсн хаһцсна туск йовдлыг Ленков дару-дарунь тодлад бәәдмн. Тиигхд самолетыг ясад, нислһнд белдсн Элстин аэродромин дөрвн мергҗлтин туст цааҗин керг бүтәгдсн билә. Эн кергин наадк- цаадк тоотынь шинҗләд бәәҗ, зарһч Самарск авиационн -космическ төвин шинҗләчнр һарһҗ өгсн шинҗллтиг оньган өгч хәләв. Бәрмт цааснла ирлцәд техник- мергҗлтин гемәр зеткр учрснь илдкгдәд бәәв. Гемшәгдҗәсн улсин харсачнрин тоолврар болхла, дөрвн мергҗлт өөдән дамшлтта, эврә кергән үнн- чик седклтәһәр күцәҗәсн төләдән ачлгдсн улс болҗ һарна. Болв зарһч Ленков эн мергҗлтнриг гемшәһәд, ирлцңгү шиидвр батлсн бәәҗ. Эднә харсачнр иим шиидврлә зөвшәрлго, ө-һундлан медүлсн бийнь зарһчин һарһсн шиидвр йоста болҗ тоолгдв.
Зарһчин үүлдврт олн зүсн йовдлмуд учрдг биший. Зәрмдән гем һарһсн күүг догшар засглх саам чигн учрдгнь нуувч биш. Тиигәд далдгч җилмүдт Краснодарск крайәс ирҗ, Элстин медицинск училищд хамдан сурчасн баахн күүкнд дуран өгсн көвүн үгднь эс орсн оютн-күүкиг догшн кевәр алсн йовдл зарһч Ленковин һардвртаһар зарһин сүүрт бас хәләгдсн болдг. Зарһч эн цааҗин кергин ашар ирлцңгү чаңһ шиидвр батлснь бас бурушагдсн уга.
1974 җилин мөчн сард энүг таңһчин юстицин министрт шиидв, зуг 1980 җилд гемин уршгар Дмитрий Иванович ачта амрлһндан һарв. Болв уданд хара бәәҗ чадсн уга, удл уга эн цааҗин кергүдәр хамгин икәр керглгдҗәсн харсач болв. Бийнь өр-өвч, кен- негнднь даңгин сана зовдг эн зарһч зарһд гемшәгдҗәсн күүнә авциг, заң-бәрциг бас тоод авдг бәәсмн. Тиигәд, бийән харсч йовад залуһан хаһад алсн гергиг зарһд харссна ашт эн күүкд күн нег җилдән күчәр көдлмш кехин туст зарһин шиидвр һарһгдсмн.
2010 җилин һаха сард дамшлтта юрист, дәәнә ветеран «Үнн- чик кевәр церглснә төлә» гидг медаляр ачлгдсмн. Алдр Диилврин 65 җилин өөнин өмн өргнд болхла, медәтә зарһчд Әрәсән юстицин Министерствин өөдән ачлвр, Анатолий Конин медаль, бәрүлҗ өггдсмн.
Төрскән харсгч Алдр дәәнә күнд-күчр хаалһар йовад, залу- зөрмгән үзүлҗ, диилвр делдсн ветеранмудын тускар мартх зөв угавидн. Дәәнә хөөн әмд-менд хәрҗ ирсн Ленков Дмитрий Иванович эвин цагт чигн олн җилмүдин эргцд нег һазра улсин сән-сәәхн бәәдл-җирһлин болн төрскн таңһчин цергәрлтин төлә арһ-чидлән нөөлго көдлсн мөн. Цецн ухань, ик дамшлтнь кен-негнднь олз- тусан күргснь мел үнн юмн, иим улс таңһчин тууҗд чинртә орм эзлҗәхнь чигн лавта йовдл мөн, гиҗ сангдна.

Шагҗин Любовь
Хальмг Таңһчин Деед зарһин
архивәс авсн зургуд