Зөрмг дәәч Басана Баатр

Төрскән харсгч Алдр дәәнд Хальмгин үрд залу-зөрмгән үзүләд, төрскн һазр-усан хортнас сулдххин төлә йоста баатр кевәр дәәлдҗ йовсмн. Кесг миңһн һар хальмг салдс шаңһа ачлврар ачлгдсн билә, 24 күн Советск Союзин Баатрин нер зүүсмн. Тедн дунд зөрмг кевәр хортыг күүчәд, орн-нутгин өөдән ачлвр зүүсн Баатр Манджиевич Басанов ончта орман эзлнә.
Эн 1911 җилд хөн сарин 5-д угатя күүнә өрк-бүлд төрҗ һарсмн. Эцкнь нойн Тундутовин герт замч болҗ көдлҗ йовсн бәәҗ, болв эн эрт сәәһән хәәв. Илья дүнь хө мөстә бәәсмн, тегәд Баатр эрт күч-көлснә хаалһан экләд, өрк-бүлән теҗәдг болв. Зуг 17 настадан эн сурһульд орҗ чадв. Сурһулян төгсәснә хөөн Баатр поштд көдлв, дарунь эн комсомолд орад, ах учетчик болв. 30-ч җилмүдин дунд Басана Баатр Әәдрхнд партийин сурһуль төгсәһәд, Сталинградск мүҗин Тебектенеровск селәнә советин ахлчд суңһгдв. Эн үүлд дән эклтл көдлсмн.
Хортн дәврәд, дән эклхлә Басана Баатр түрүн сармудас авн һазран немшнрәс сулдхлһнд орлцв. Эн Суворовин ордена II девсңгин Ельнинск гвардейск 29-ч йовһн цергә дивизин ханьд дәәлдәд, залу-зөрмгән үзүләд, «Цергә зөрмгин төлә» гидг медаляр ачлгдсмн. Басана Баатр парторг, әңгин командир болад, хамдан церглҗ йовсн салдсмуд дунд ик күндлһ олҗ, зөрмгәрн үлгүр болҗ йовсмн. Дәәнә цагт Баатр Манджиевич һурвн дәкҗ шав авсмн, болв терүгән эдгәһәд дәкн немшнриг күүчхәр фронтд оддг билә. 1943 җилд энүнә дивизь Старая Русса балһс сулдхлһна ик бәрлдәнд орлцсмн. Тер бәрлдәнд мана салдсмуд ааһ цусан асхад, немшнрлә йоста баатр кевәр ноолдв. 1944 җилин зунар Псковин һазрт Духново селәнә өөр болсн аврлт уга бәрлдәнд Басана Баатр зөрмгән үзүләд, Советск Союзин Баатрин нер зүүсмн. Эднә полк немшнрин залһлдана штаб уга кех даалһвр авсмн. Тер өдр салдсмуд даалһвриг күцәхин төлә 17 дууна һазрт йовһар йовад, хаалһдан кесг дәкҗ хортнла дәәлдәд, Духново селәнә өөр ик бәрлдәнд орлцв. Эн селәнд немшнр бат харслтын таал тогтасмн, тегәд теднлә ноолдхд зөвәр күнд болв. Тиигхлә мана салдсмуд 35 машиһәр нег сааҗ дәврхәр шиидв. Немшнр невчк харслтыг баһрулсн цагт мана салдсмуд 35 студебекер машиһәр дәврәд, теңгр күртл боссн шорад болн утанд дарунь селәнә өмн үзгт күрв. Хортн дәкнәс бәәсн бу-селмәр хаҗ, өмнәснь дәврв. Селәнә өмн үзгт бәәсн гермүд тал лейтенант Н.Пахомовин һардврт бәәсн әңг өөрдв, болв немшнр дәврв, командир шав авв. Терүнә ормд ах сержант Басанов әңгиг һардад, бәрәнд авсн хортн зәңглсәр улан тоосхар босхгдсн герт СС-ин 19-ч дивизин 42-ч йовһн цергә полкин штаб бәәхиг тодлад, терүг дәврх шиидвр авв. Басанов немш офицермудыг болн салдсмудыг уга кеһәд, үнтә иткл цаасд олҗ авад болн эднә полкин туг бәрҗ авв. СС-ин штабин үнтә цаасд авад эдн цааранднь һарч йовв, генткн эднә өмн немш штабин зурһан көлгн болн салдсмуд үзгдв. Эднә өмн һанцарн бәәсн бийнь мана хальмг баатр теднлә бәрлдәнд орлцад, гранат хайяд дөрвн машиг уга кев. Немшнр өмнәснь бас дәврв, энүн тал гранат бас хайв. Дәкҗ сумн болн гранат уга үлдсн Басанов хортн хайсн гранатыг һазр деерәс авад хәрү тедн тал хайдг болв. Ах лейтенант Кудревич болн капитан Пшеничный нег салдста хальмг баатр зөрмг кевәр немшнрлә ямр кевәр ноолдсиг үзсн бәәҗ, болв энүнд дөң болдг арһ уга бәәсмн. Тиигхлә Кудревич салдсиг полкин командир майор Фроловд күрәд, Басановин тускар зәңгләд, дөң болх салдсиг йовулх даалһвр өгв. Гранат хаһрад көлдән күнд шав авсн Басана Баатр зуг сумн геснднь тусад уха-сегәһән геетлән хортнла ноолдсмн.
«Басановин взвод эврә зөрмг цергә үүлдврәрн хортыг үүмүлснә ашт 4-ч йовһн цергә рот болн мана батальон Духново селәнд орҗ чадв. Немшнр үүмәд, ардан хәләлго зулв, кесгнь хорв. Мана дару талдан әңгүд селәнүр орҗ ирв. Хортна әңгүд бүклдән бәрәнд авгдв, тер тоод туршулачнрин батальон бас бәргдв. Гвардейцнрин дәрвлһнд һурвн зун һар немшнр хорв, теднәснь 60 шаху күүг Басановин взвод уга кев, Басанов бийнь 25 салдсиг болн офицериг алв», - гиҗ батальона командир Иван Третьяк хөөннь бичсмн.
1944 җилин ноха сарин 30-д полкин командир подполковник М.Фролов Баатр Манджиевич Басановиг Советск Союзин Баатрин цол зүүлһхин туск цааснд һаран тәвв. 1944 җилин эклцәр әәрмин штабас цуг хальмг салдсмудыг фронтас буулһхх даалһвр өггдсн цагт полкин командир Фролов энүнә медлд хальмгуд уга гиҗ хәрү өгсмн. Тегәд Басана Баатриг орн-нутгин өөдән ачлврар ачлхин туск цааснд һаран тәвсн цагт энүнә командир хальмг зөрмг баатриг фронтас эс буулһснь чик шиидвр авсан медв.
1945 җилин моһа сарин 21-д СССР-ин Деед Советин Президиумин зәрлгәс иштә Баатр Манджиевич Басановд Советск Союзин Баатрин нерн зүүлһгдв. Дәәнә хөөн әәрмин генерал болн Социалистическ күч-көлснә Баатр болсн батальона командир Советск Союзин Баатр Иван Третьяк эврәннь тодлврмудтан хамдан дәәлдҗ йовсн Басана Баатрин тускар бүләнәр бичсмн. Басана Баатрт өөдән ачлвринь 1946 җилин хөн сарин 21-д Кремльд байрин бәәдлд бәрүлҗ өгсмн.
Дән төгсснә хөөн Басана Баатр барун үзгин Украинд бәәршлҗәсн шишлң әңгд йовулгдсмн, терүнә ханьд сән гисн цергчнр орсмн. 1949 җилд Новосибирск балһснд Сталина 70 җилин өөнд нерәдгдсн байрин хургт Советск Союзин Баатр Басана Баатр улан туг бәрәд харулд зогссмн. Келхд, наадк улс дару-дарунь нег-негән сольдг бәәсн болхла, Батр Манджиевич күсдундур частан һартан туг бәрҗ зогссмн. Мана хальмг баатрт тиим даавр өгснь цергә һардвр энүг ик гидгәр күндлдг бәәсиг медүлсмн. 1959 җил күртл Баатр Манджиевич барун үзгин Сиврт цергә бүрдәцсин харулд көдлв.
Дәәнә хөөн командирнь М.Фролов Басана Баатриг олҗ авад, цергә үүртәһән харһсмн. «Хәәртә мини Баатр Манджиевич! Бидн әмд бәәтл, мана зүркд цокҗадг күртл мана баһчудт төрскнч сурһмҗ өгхмн, Төрскндән, әәрмдән болн дәәч цергллтд дурта болхиг заахмн…» гиҗ командирнь нег бичгтән бичсмн. Советск Союзин Баатр Баатр Манджиевич Басанов командирнь өгсн зааврар бәәдг бәәсмн. Эн өсәд-боссн Шемнр селәндән ирҗ, дорас өсч йовх баһ үйлә харһхдан дурта бәәсмн. Сурһульчнрла, оютнрла болн көдлмшч баһчудла эн дару-дарунь харһҗ, Төрскндән хәәртә болтн, сән-сәәхн иргчд итктн гиҗ келдг бәәсмн.
Советск Союзин Баатр, КАССР-ин Деед Хүүвин депутат, Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Баатр Манджиевич Басанов ик санан уга, цаһан седклтә, эгл күн бәәсмн. Сүл җилмүдт эн Элстд «Родина» кинотеатрин һардач болҗ көдлв. 2001 җилд кинотеатрин герин эрст Басана Баатрин самбр углҗ тәвгдв. Баатр Манджиевич 1982 җилд сәәһән хәәв. 1997 җидин һаха сарин 30-д Көтчнрә района Шемнрә дунд сурһульд Советск Союзин Баатр Басана Баатрин нерн зүүлһгдв.
Шемнрә дунд сурһулин һардач Кандун Любовь келсәр, төрскн селәнднь Баатр Манджиевич Басановин нериг әрүн кевәр хадһлҗ, дорас өсч йовх баһ үйд баатрин зөрмгин тускар келҗ өгнә. «Әмд бәәсн цагтан Баатр Манджиевич манаһур ирҗ, сурһульчнрла харһдг билә. Би тер харһлтсиг бүләнәр тодлнав, зөрмг салдсиг үзҗ йовсарн бахмҗ кенәв. Мана сурһульд дәәнә цагт залу-зөрмг кевәр хортнла ноолдҗ йовсн болн төрскн таңһчиннь делгрлтд тәвцән орулсн нег һазра улст нерәдгдсн музей үүлднә. Терүнд Советск Союзин Баатр Басана Баатрт нерәдгдсн әңг бәәнә. Урднь мана сурһульд Советск Союзин Баатрт нерәдгдсн цергә дууһин болн отрядмудын хәләвр болдг билә. Басана Баатрин 100 җилин өөнд нерәдгдсн байрин керг-үүлдвр болла, терүнд күүкнь ирҗ орлцад, эцкиннь тодлврмударн хувалцснь маднд ончта болв. Ода мана сурһульд «Дәәнә цагин дуд» гидг марһан болна, бидн терүг Баатр Манджиевич төрҗ һарсн өдрлә хөн сарин 5-д давулнавидн. Мана бичкн селәнд ик-бичкн уга цуһар Советск Союзин Баатр Басана Баатрин нериг хадһлҗ, зөрмгәрнь бахмҗ кеҗ, зүркндән дүринь бәрнәвидн», – гиҗ Любовь Бевеевна келнә.
Күн үкдг, баатрин зөрмг йовдл мөңкинд үлддг гиҗ хара биш келсн үгмүд бәәнә. Аврлт уга дәәнд залу-зөрмгән үзүләд, ардасн кесг салдсиг дахулҗ хортыг баатр кевәр күүчсн Басана Баатрин нерн мөңкинд үлдҗ, үйәс үйд күргҗ йовхнь маһд уга.

ДООҖАН Наталья
ЗУРГУДТ: Советск Союзин Баатр Басана Баатр; Баатр Манджиевич нег һазра улстаһан