Багш-дәәч Бембин Лиҗин нерн мартгдшго

Нүр үгин ормд: Эн җил Төрскән харсгч Алдр дәәнд диилвр бәрсн өөнлә зерглҗ Батута күцц биш дунд сурһулин 110 җилин өөн бас темдглгдх зөвтә юмн.Эн ончта йовдлла ирлцҗ дәәч, улсин багш Бембин Лиҗиг тодлҗ,эн күүнә туурмҗта җирһлин тускар олнд медүлх седкл үүдв.Нег үлү энүнә ачнр- зеенр, җичнр-зеенчнр эднә аавнь Төрскнәннь төлә әмән әрвллго дәәлдҗ, Сталинградск бәәр бәрлдәнд йоста баатр кевәр әмнәсн хаһцсна тускар мартх зөв уга гиҗ сангдна. Шидр мана редакцд ирсн газетин умшач Арыла Антон Бембин Лиҗин аваль, энүнә һаһа Гүнгән Гиичәг бүләнәр тодлҗ, эднә бәәдл-җирһлин тускар тодрхаһар келҗ өгснь соньн болҗ медгдв.

Сурһульта улс болад
Тиигәд, Бембин Лиҗ 1909 җилд Әәдрхнә мүҗин Яндһа-Мочан улусин Батута әәмгин Кептә-Тула селәнд һарсмн. Эцкнь Бембә Кошкаевич һартан өөтә күн бәәҗ. Өнр- өсклң эднә бүлд нәәмн үрн өсчәсмн, Лиҗ болхла дөрвдгч көвүнь бәәсн мөн. Ахнрнь эцкиннь үлгүрәр һартан харһсан кедгиг дасад, теҗәл олҗав.Өлзәтә эгчнь бас арвн хурһнь алтн, сәәнәр юм уйдг бәәсмн.
Лиҗ чигн бичкнәсн авн эцкдән нөкд болад,кеҗәдг үүләрнь соньмсад, ю-күүһинь шинҗлҗ хәләһәд дасад бәәв. Керсү ухата көвүн Батута сурһулиг төгсәхләнь, Яндһа-Мочан улусин һардвр энүг Әәдрхн балһсна багшнрин Хальмг техникумд йовулв.Тиигхд селән һазрт өөдән мергҗлттә багшнр икәр керглгдҗәсмн.Лиҗ Бембеевич энд күцәмҗтәһәр сурад, 1928 җилд эврә улусин Далвң селәнд крестьянск-баһчудын сурһульд күч- көлсч хаалһан эклсн болдг.
Дарук җилд баахн багшин дамшлтынь өөдлүлхин төлә Лиҗиг наадк багшнртаһинь хамднь шинкн секгдсн Шарту балһсна ик сурһулин багшнрин дацңгин Хальмгин әңгд сурһульд йовулсн бәәҗ. Тендән хойр җилдән сурсна дару баахн көвүн өкәр,хо цаһан Гиичә күүкнлә таньлдад,седклнь тусад,удан боллго гер авв (зургт). Тегәд өркән өндәлһсн Лиҗ цааранднь сурч чадлго сурһулян хаяд,өрк-бүлин төрмүдән хаһлснь чигн нег таларн тер цагт һундлта болад бәәв.
Энүнә аваль Гүнгән Гиичә 1909 җилд Әәдрхнә мүҗин Яндһа-Мочан улусин Батута селәнд нойн Гүнгән Манҗин өрк-бүлд һарсмн. Энүнә эцкнь эврә цагтан Әәдрхнә губернаторин медлд бәәсн Хаана гимназь төгсәсн бәәҗ. Эврәннь әәмгтән темдгтә нойн,нертә малч бәәсн деерән эн заһс аңндг артель чигн толһалҗ йовсмн.
Тавтаднь Гиичән эк-эцкнь крестьянмудын буцлтд әмнәсн хаһцсмн. Тегәд бичкн күүкиг нойн Цевг авһнь бий талан авад асрсн болдг. Советин йосна түрүн җилмүдт өнчәр үлдсн күүкн шишлң интернатд сурна.Йилһән сәәнәр сурсн Гиичәг сурһулин хөөн интернатд багшин көдлмшт орулв. Тиигәд дааврта,цугинь тохнятаһар күцәдг күүкн багшин үүлдврән эклсн болдг. 1929-1932 җилмүдт баячудын зөөринь булаҗ авсн кемд Гиичән элгн-садна туст бас зөвәр нәрн бәәдл учрсн бийнь түрү-зүдүг эдн дааҗ һарсн мөн.
Гер-мал болсн Лиҗ Бембеевич болн Гиичә Манджиевна хойр җилдән Далвңга сурһульд күцәмҗтәһәр көдлснә дару эдниг Элстүр һарһҗ.Энд герин эзн залу сурһуль-эрдмин таңһчин әңгин һардачар, авальнь болхла эклц классмудын багшар көдлсн болдг. 1932-1934 җилмүдт болхла Бембин Лиҗ Әәдрхнд багшнрин Хальмг техникумд хальмг келнә багшар көдлв.Эн кемд чигн Гиичә Манджиевна мергҗлтән өөдлүлхин төлә цааранднь сурх кергтәг медәд, техникумд орад, 1934 җилд энүгән йилһән сәәнәр төгсәсн бәәҗ.
Хөөтк һурвн җилин эргцд Лиҗ Бембеевич Хальмг АССР-ин Лаганя района улсин сурһуль-эрдмин ах инспекторин үүл даав. Мел тиигхд, һучдгч җилмүдин хойрдгч өрәлд,мана орн-нутгин бичкн селәдт сурһульмуд экләд үүлдв. Сурһуль уга йовдлмуд уурулгдад,хол селәдт бәәдг күүкд чигн гер деерән сурдг арһта болв.Тегәд олар секгдҗәдг сурһульмудт багшнр керглгдснь лавта болсмн. Тер учрар 1937 җилд Бембеевихн авалиннь төрскн селәнүр нүүх шиидвр авв.Энд, Кептә-Тулад, сурһуль сурсн, күч-көлсч хаалһан эклсн Лиҗ Бембеевич өвкнриннь һазрт бәәхәр седв.Батута күцц биш сурһульд экләд багшлҗаһад, хөөннь эн сурһулиг һардх зөв авсмн.
Хөрдгч-һучдгч җилмүдт мана орн-нутгин селәдәр сурһульмуд ик зуудан урднь баячуд бәәсн гермүдт бәәршлҗәсмн. Тиигәд Бембеевихн наадк баахн өрк-бүлмүд мет көдлн бәәҗ, дөрвн үрән, Борис,Владимир, Вячеслав көвүдән болн Светлана күүкән, өскв. 1937 җилд советин йосна хөрн җилин өөнлә ирлцүлҗ, Бембин Лиҗд сурһуль-эрдмин йилһән сән көдләчин өөдән нер зүүлһсн бәәҗ. Энтн гүн медрлтә, эврә кергән цань уга сәәнәр меддг, олн дунд тоомср олсн, үгтә-күүртә мергҗлт бәәсн мөн.

дән эклсн кемд

Тиигҗәтл 1941 җилин мөчн сарин 22-т Төрскән харсгч Алдр дән эклснә туск һашута зәңг тархагдв.Эн кемд кен-негнь эцкән,ахнр- дүүнрән,көвүдән чигн догшн хортыг зогсахин төлә дәәнд мордулсн болдг. Эн саамд эврәннь өрк-бүлән, эврә үрдән үлдәҗ,фронтд йовҗадг улс хәрү ирх угаһан медлго яһҗ зовҗасн болх гинәт!..
Орн-нутгин төлә әәмшгтә цагт Советин Союзин цуг келн-әмтнә элчнр ик-баһ уга Төрскән харсхар дегц босв. 1941 җилин намрар чигн наадк дәәч-хальмгудта хамдан Хальмг АССР-ин Приволжск района Батута күцц биш дунд сурһулин һучн хойрта һардач Бембин Лиҗ бас фронтд дуудгдсн билә.
Өрк-бүлтәһән, көгшн эк-эцктәһән, ахнр-дүүнртәһән, Гиичә авальтаһан,алтн болсн дөрвн үртәһән, хамдан көдлҗәсн багшнртаһан салх деерән икәр зовад бәәснә тускар тер цага тодлврмудас меднәч. Бичкн күүкдән теврәд үмсхләрн,эднән арднь орҗ хәләҗ йов, гиҗ авальдан келсн болна.Фронтас Лиҗ Бембеевич дару-дарунь герткстән бичгүд илгәхләрн,цергә кергүдин тускар зуг хая нег бичдг бәәҗ, хәрнь, мел бичкн күүкдән сурад, күнд-күчр таалд авальнь яһҗ бәәхәр даңгин соньмсдг бәәҗ. Фронтас Лиҗин бичсн бичгүдиг умшхла, ямр кевәр өөркстән эңкр бәәсинь медҗ болхмн.
«Гиичә,тер өдр бичгән илгәҗ чадсн угав. Өцклдүр бидн балһснд өдртән көдлвидн. Чамас ирсн бичгәс нанд илгәвр өгүлсинь медәд,икәр байрлув».
«Гиичә минь, сүл цагт тана бичгүд авад, икәр байрлнав. Өдр-сө уга сул цаг учрсн кемд күүкдм мел уханасм һархш. Сөөднь нөр күрхш,нүдән аняд оркхла, гүүһәд альвлҗ йовсн күүкдән үзнәв…»
«Гиичә! Чи нанас даву икәр зовҗахичн меднәв, юңгад гихлә баһ насндан һанцарн күүкдән өскхд зөвәр амр биш болҗана. Хамдан бәәсн болхла,хоюрн өскх биләвидн. Эндр болхла чи һанцарн бәәнәч. Зуг ямр күнд-күчр болсн бийнь, эңкр мини күүкд болн Гиичә, эрүл-менд бәәтн! Шулун гидгәр дән төгсәд,эвин бәәдл учртха,тиигхлә мана җирһл хөвтә – кишгтә болхнь лавта. Иигәд бичгән төгсәҗәнәв. Цугтаднь менд келтн. Удл уга дән чилхмн, немшнр цуг фронтсар цухрҗасна тускар соңсгдна. Боряг, Володяг, Славаг, Светаг болн чамаг халунар үмсчәнәв!
Чамд дурта чини Лиҗ, 1942 җилин бар сарин 8».
Эн бичг яһад бүклдән барлгдҗану гихлә,зуг эннь Лиҗ Бембеевичәс ирсн сүүлңк бичг болҗ һарв. Гиичә Манджиевна эн бичг авад, күүкдтән бат эрүл-менд дурдсинь умшчкад, авальнь яһҗ һашудҗахинь бичгин мөрмүдәрнь чигн тааһад медчкәд,зүркнь менрәд бәәҗ. Сталинградск мүҗин Дубовка селәнә өөр-шидр зөвәр амр биш бәәдл тогтсинь күүкд күн эн бичгәс сәәнәр медв.

Зәңг-зә угаһар геедрв

1942 җилин бар сарас авн цуг фронтсар Сталинградск зөрүллтд советск цергүд дегц дәврлһән эклсмн.Догшн дәәлдәнә йовудт 1943 җилин лу сарин эклцәр хортна цергүд хооран цухрад бәәв. Кесг миңһн немш салдс фельдмаршал Паулюста хамдан бәрәнд авгдв. Сталинградск дәәлдәнд мана цергүд икәр һарутв. Дәәчнрин кесгнь ода күртл зәңг-зә угаһар геедрсн болҗ тоолгдҗана. Иим улсин тоод Бембин Лиҗ чигн бас йовна.
Һундл төрхәс, 1943 җиләс авн фронтас бичгүд ирдгән уурв. Тиигсн бийнь Гиичә Манджиевна залуһаснь зәңг ирвзә гиҗ өдр болһн тесвртәһәр күләһәд бәәв. Һурвн җилин эргцд Лиҗәс бичгүд ирлго бәәхлә,авальнь ирлцңгү бүрдәцст эрлһс йовулад, залуһинь хәәҗ олхинь сурад бичәд бәәҗ. Зуг удан цагт бичгүдтнь хәрү ирлго бәәв. Хәрнь, нег дәкҗ Бембин Лиҗ зәңг-зә угаһар геедрснә тускар соңсгдв. Болв эврә гертәсн һарсн көлтә-һарта залу эрк биш хәрҗ ирх зөвтә гиҗ хальмгуд келдгәр, Гиичә Манджиевна авалян хәәһәд, зогслго бичәд бәәсмн.
Тиигәд бәәтл 1943 җилин бар сарин 28-д хальмг улс киитн Сиврүр күчәр туугдсн кемд Бембеевихн Красноярк крайин Хакасск Автономн мүҗин Усть-Абаканск селәнд тусна. Энд Гиичә Манджиевна балһснас хол биш бәәсн селәнд күцц биш дунд сурһульд экләд багшлв. Удл уга күүкднь нег- негән дахад өсәд -босв. Эләд көвүднь эклц сурһульд орв. Седкләрн зовад, чинәнь алдрад, шүрүн киитнд царцад гемтсн Гиичә Манджиевнад удл уга талдан көдлмш хәәх кергтә болв. Мел тер кемд чигн авалиннь көгшн эк-эцкнь сәәһән хәәв, тиигсн бийнь күүкд күн зовлңдан даргдлго, үрдән өскәд, урдк кевәрн Лиҗ Бембеевичиг күләһәд бәәв. Эн амр биш цагт энд багшар көдлҗәсн Булһн хадм эгчнь дөрвн ачинь өскчәсн берән сәәнәр дөңнв. Тиигәд бәәтл долан классан төгсәсн Бембеевихнә ууһн Борис, дарунь Владимир дундк көвүднь экләд көдләд, тежәл олв. Һундл төрхәс,эцкнь-аавнь эврә үрдиннь, ачнр-зеенриннь хөв- кишг үзҗ байрлҗ чадсн уга.
... Кесг җил давв. Сиврт хальмгуд муудан орҗ зовлң эдлснә тускар ода юуһинь келхв… Зуг яһдг-кегдг болв чигн Лиҗ Бембеевичин болн Гиичә Манджиевнан күүкд цугтан өсәд-босад, көвүднь гер авад, экинь байрлулсн түрүн ачнр һарв. Минь тиигәд эдн Сиврәс тиигхд Әәдрхнә мүҗин медлд орчксн төрскн һазртан ирҗ бүүрлв. Гиичә Манджиевна болхла ачнр- жичнрән үзәд, сәәһән хәәтлән эднә сурһмҗллһнд арһ-чадсарн орлцҗ, тусан күргв. Өдгә цагт көгшән күүкнь Светлана Лиджиевна, бернь Александра Дорджиевна, олн ачнр-зеенрнь, жичнр-зеенчнрнь хәәртә эк-эцкин, эңкр аав-ээҗин нер һарһҗ, олнд үлгүр-үзмҗ болҗ көдлҗ йовна, Бембеевихнә уңг-тохмнь болхла өдр ирвәс гилтә өсәд-өргҗәд бәәнә.

Шагҗин Любовь