Áèëãò³ ñóäëà÷ áîëí áàãø

24-01-2017, 17:43 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

ßìàðàí ÷èãí êåëí-óëñò
¢ëã¢ð-¢çìš, áàõòõ ¢ëã¢ð áîëäã ³ìòí á³³äã. Òåäí³ äóíä õàëüìã êåë øèíšëëºí³ äåëãðëòä îí÷òà ò³âö³í îðóëš, Õàëüìãèí èê ñóðºóëèí, õàëüìã êåëí-áè÷ãèí áîëí äîðä ¢çã øèíšëëòèí èíñòèòóòûí, õàëüìã, ìë, àëòà êåë øèíšëäã íîìèí ïðîôåññîð, Ðîçà Ïþðâåíîâíà Õàð÷åâíèêîâàí íåðí ç´âò³ îðìàí ýçëí³.
Ýí šèëèí òóóëà ñàðèí ñ¢¢ë³ð Ðîçà Ïþðâåíîâíà îí÷òà ´´í³í òåìäãëš³í³. Ìàíà à÷òà áàãø öóã íàñí-šèðºë³í íîìèí õàëõèí
¢¢ëäâðò íåð³äš, Õàëüìã Òàœº÷äàí òîîìñðòà áîëñí ì´í. Ýðäì-ñóðºóëèí, õàëüìã êåë øèíšëëºí³ õàëõàð ã¢í ìåäðë, ´ðãí äàìøëò õîðøàñí íîìòûí ê¢ö³š³õ ´´ä³í ÷èíðò³
¢¢ëäâðì¢äíü îëíä òåìäãò³.
Ð.Ï. Õàð÷åâíèêîâà 1942-÷ šèëèí òóóëà ñàðèí 25-ä ßøêóëèí ðàéîíà ßøêóëü ñåë³íä ºàðëà. Ýöêíü Ýðäíèåâ Ïþðâÿ Êåêååâè÷ ä³³í³ ´ìí ðàéêîìèí ïàðòèí èíñòðóêòîð áîëš ê´äëš éîâñìí. 1941-÷ šèëä Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä ìîðäàä, ì´ðí öåðãèí òóðøóëä ïîëèòðóê áîëš öåðãë³ä, ç´ðìã êåâ³ð ä³³ëä³ä, 1943-÷ šèëä ³ìí³ñí õàºöñìí. Ýêíü Øèíÿ Áàäìàåâíà Ñèâðèí ´ìí áîëí òåíä³ñ èðñí³ õ´´í ýêëö êëàññèí áàãø áîëš îëí šèëä³í ê´äëë³.
Ýêí ò¢ð¢í Ðîçà Ïþðâåíîâíà Òþìåíü áàëºñíä ýêëö ñóðºóëü ñóðñìí. Äóíä êëàññìóäò Êðàñíîÿðñê êðàéèí Õàêàññê îáëàñòèí Ñàðàëèíñê ðàéîíà Çîëîòîãîðñê ñåë³íä ñóð÷ éîâëà. Ñèâð³ñ õ³ðš èð³ä, ßøêóëèí 1-÷ òîéãòà äóíä ñóðºóëèã öàºàí ì´œãí ìåäàëÿð ò´ãñ³ñìí.
1962-÷ æèëä Ñàðïóëü áàëºñíà áàãøíðèí èíñòèòóòûí òóóšèí áîëí êåëí-áè÷ãèí äàöœä îðš ñóðñìí. Ðîçà Ïþðâåíîâíà Õàëüìã Òàœº÷ øèí³ñ áîñõš àâãäšàñí öàãò èê ñóðºóëèí õààëºä îðñí áàº÷óäûí íåãíü á³³š. Òåð öàãò òîîìñðòà áàãøíðèí íèë÷³ð (À.Â. Ïîïîâ, Í.À. Ïàíîâà, Å.È. Óøàêîâà, È.À. Ìîõîâ, Á.Á. Áàäìàåâ, Ó.Ó. Î÷èðîâ, È.Ì. Ìàöàêîâ áîëí í.÷.) òåð¢í³ ìåðãšëòèí áîëí íîìèí ò¢ð¢í õ³ë³ö á¢ðä³ãäë³. Èê ñóðºóëÿí ñ³í êåâ³ð ò´ãñ³º³ä, Ðîçà Ïþðâåíîâíà ºóðâí šèëä³í Èê-Áóóðëà ðàéîíà Ïðèìàíû÷åñê äóíäûí øêîëä îðñ êåëí³ áàãø áîëš ê´äëñìí. Äóíä ñóðºóëüä àâñí äàìøëò öààðàíäíü òåð¢íä èê à÷-òóñàí ê¢ðãš.
1970-÷ šèë³ñ àâí ýðäìò íîìèí õààëºäàí ýêëš îðíà. Õàëüìã êåë, óòõ-çîêúÿë áîëí òóóš øèíšëäã íîìèí ê¢ð³ëœä îðš ê´äëí³. Òåð öàãò îëí íîìòíðëà õàìäàí (Á.Ä. Ìóíèåâ, Ï.Ö.Áèòêååâ, À.Ø.Êè÷èêîâ, Ä.À. Ïàâëîâ, Í.Í.Óáóøàåâ, À.Â.Áàäìàåâ, À.Ë.Êàëÿåâ) Õàëüìã Òàœº÷èí ðàéîäàð éîâàä, õàëüìã êåëí³, òåð¢í³ àéëºñèí ´â³ðöèíü, àìí çîêúÿëûí ¢¢ä³âðì¢äèã áè÷š àâäã á³³š.
1971-÷ šèëä êåëí³ õàëõàð ìåäðë³í ´´äë¢ëõ³ð ÑÑÑÐ-èí íîìèí Àêàäåìèí êåëí-áè÷ãèí èíñòèòóòûí àñïèðàíòóðò îðš ñóðºóëü ñóðíà. Ôèëîëîã íîìèí äîêòîð, ïðîôåññîð, ÑÑÑÐ-èí íîìèí Àêàäåìèí ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò Ý.Ð.Òåíèøåâèí ºàðäâðò Ðîçà Ïþðâåíîâíà íîìèí øèíšëëò³í ýêëš êåñìí. Íåðò³ íîìòíðèí: Ý.À. Ìàêàåâèí, Á.À. Ñåðåáðåííèêîâèí, Ý.Ð. Òåíèøåâèí, Í.À. Áàñêàêîâèí, À.À. Þëäàøåâèí, Í.Ç. Ãàäæèåâàí, Ê.Ì. Ìóñàåâèí, Ò.À. Áåðòàãàåâèí, À.À. Äàðáååâàí óìøñí ëåêöñ áààõí íîìòä òóñàí ê¢ðãñí ì´í. 1973-÷ šèëä Ðîçà Ïþðâåíîâíà Õàëüìãèí èê ñóðºóëüä èð³ä, ´äã³ öàã ê¢ðòë áàãøëíà. Áàãøëí á³³š íîìò 1980-1982-÷ šèëì¢äò êåëí-áè÷ãèí äàöœãèí ºàðäà÷èí äàðóê áîëš ê´äëë³.
1980-÷ šèëä Ðîçà Ïþðâåíîâíà "Êàòåãîðèÿ íàêëîíåíèÿ â êàëìûöêîì ÿçûêå" ãèäã ò´ð³ð äèññåðòàöàí õàðñàä, ôèëîëîã íîìèí êàíäèäàòûí öîë 碢ñìí. Öààðàíäíü ÷èãí íîìò õàëüìã êåëí³ ¢¢ëä³ã÷èí ò´ðèã, òåð äîòð ÿíç, øèíš, öàã, ä¢ðèí ³³øëì¢äèí äèãë³ã 㢢í³ð øèíšëš éîâíà. 1996-÷ æèëä íîìò ²ð³ñ³í íîìèí Èíñòèòóòä "Ñèñòåìà ãëàãîëà â ñîâðåìåííîì ëèòåðàòóðíîì êàëìûöêîì ÿçûêå" ãèäã ò´ð³ð äîêòîðèí öîë õàðññìí.
Ðîçà Ïþðâåíîâíà Õàëüìãèí èê ñóðºóëüä îëí šèëä³í ê´äë³ä, 70 ºàð íîìèí ´ã¢ëë áè÷³ä, êåñã íîìèí ãðàíò ("Ôîðìèðîâàíèå ãðàììàòè÷åñêîé ñèñòåìû ñîâðåìåííîãî êàëìûöêîãî ÿçûêà" è "Ãðàììàòè÷åñêèå êàòåãîðèè êàëìûöêîãî ÿçûêà: îáùåå è ñïåöèôè÷åñêîå" áîëí í.÷.) ø¢¢š àâàä, õàëüìã êåëí³ òóñê ò´ðì¢ä³í õàºëš á³³í³. Ýí¢í³ ºàðºñí "Ñèñòåìà ãëàãîëà â ðóññêîì è êàëìûöêîì ÿçûêàõ" (1994 ã.), "Ñèñòåìà ãëàãîëüíûõ íàêëîíåíèé â ñîâðåìåííîì êàëìûöêîì ÿçûêå" (1995 ã.) ãèäã íîìèí äåãòðì¢ä, òåð¢í³ ºàðäâðò áåëäñí "Âîïðîñû òåîðåòè÷åñêîé ãðàììàòèêè êàëìûöêîãî ÿçûêà" (2002, 2006, 2008ã.ã.) ãèäã ºóðâí íîìèí õóðàœºó õàëüìã êåë øèíšëëºí³ áîëí ´ð㚢ëëºí³ êåðãò òóñàí ê¢ðãí³. Ðîçà Ïþðâåíîâíà îëí šèëä³í "Õàëüìã êåëí³ àêàäåìè÷åñê êåëí ç¢" ãèäã ò´ð³ð ê´äëš³õ íîìòíðèí áàãèí ºàðäà÷ áîëš éîâíà.
Êåñã šèëèí òóðøàðò íîìèí õàëõàð ø¢ëòš, áèëã³í àãñš, áàãøëëºíà ê´äëìø³í íîìèí ¢¢ëë³ õàìäíü 碢ö¢ëš ýðêí ê¢ö³š éîâíà. Áàãø èê ñóðºóëüä ñóð÷àõ îþòíðèí íîìèí ºàðäà÷ áîëàä, áèëã³í, ÷èäë³í, öàãàí ³ðâëëãî ê´äë³ä, ã¢í ìåäðë òåäíä ´ãõ³ð ç¢òêí³. Ýí¢í³ íèë÷³ð îþòíð äóíäàñ êåñã íîìòíð, áè÷³÷íð, áàãøíð ºàðñíü ¢çìšò³ áîëíà. Áèäí áèëãò³ íîìòûí, äàìøëòòà áàãøèí ºàðäâðò ñóðºóëü àâñíäàí õàíëòàí ´ðãš, îìãòà á³³í³âèäí.
Ò´ðñêí êåë äàñõëºíà ò´ðò íîìò îíüäèí øóíìºàºàð ¢¢ëääãíü ìàºä óãà. Äóíä ñóðºóëèí äåãòðì¢äèí ó÷ð-óòõèíü øèíð¢ëëºí³ õàëõàð òåìäãò³ ê´äëìø êåš, òàœº÷èí õàëüìã êåëí³ áàãøíðò èê³ð òóñëíà. Äóíä ñóðºóëèí ñóðºóëü÷íðò êåñã îëí ñóðºëºíà äåãòðì¢ä áîëí ä´œöëì¢ä áàðëš ºàðºñìí. 2013-÷ šèëä èê ñóðºóëèí áàãøíðëà õàìäàí Ð.Ï.Õàð÷åâíèêîâà îþòíðò íåð³äñí "Ïðàêòè÷åñêèé êóðñ êàëìûöêîãî ÿçûêà" ãèäã ñóðºëºíà äåãòðèí ¢¢ä³ëºíä îðëöâ. Ýí äåãòð îëí áàãøíðèí, íîìòíðèí, îþòíðèí äóíä èê ÷èíðò³ áîëäã ì´í.
Ðîçà Ïþðâåíîâíà ó ñàðóë ÷ååšò³, òåâ÷œã¢, ºîëüøã çàœòà, õàëüìã óóë çàœøàë, àâã-á³ðö, êåë ñ³³í³ð ìåääã, ø¢¢š àâñí ýðäìä³í ³ìäðë³í íåð³äñí ê¢í ãèš êåëõë³ áóðó áîëøãî. Áàãø ¢íí,
ç´âò³, ÷èê õ³ë³öò³ ê¢í. Õàëüìã êåë øèíšëëºíä áîëí äàñëºíä èê ò³âö³í îðóëñí ò´ë³äíü ïðîôåññîð Ð.Ï.Õàð÷åâíèêîâàä "²ð³ñ³í Ôåäåðàöèí èê ñóðºóëèí ê¢íäò³ ê´äë³÷" áîëí "Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà ¢¢ëä³÷" ãèäã ´´ä³í íåðä 碢ëºñìí.
Ê¢íäò³ Ðîçà Ïþðâåíîâíàã îí÷òà ´´íë³íü Õàëüìã êåëí-áè÷ãèí áîëí äîðä ¢çã øèíšëëòèí Èíñòèòóòûí áàãøíð, îþòíð ³ð¢í ñåäêë³ñí é´ð³š³í³. Àâñí íàñíòí ´ëç³ò³ áîëš, îíüäèí ä´ðâí öàãò ãåì-øàëòã óãà éîâš, êåõ-ê¢ö³ñí íîìèí ¢¢ëòí öààðàíäíü ÷èãí ê¢ö³ìšò³ áîëš, àìóëœ šè𺚠éîâòí!

Ìèíãèÿí ËÈÄÆÈÅÂ,
Ëþäìèëà ËÈÄÆÈÅÂÀ,
Õàëüìãèí èê ñóðºóëèí íîìòíð

Видео