Ýäí ìàíà òóóšèã õàäºëíà

09-03-2017, 11:49 | Таңһчин зәңгс » Сойл

1720 šèëèí ìàðò ñàðèí 10-ä ϸòð I ãîñóäàðñòâåíí àêò ºàðºñíàñ àâí ²ð³ñ³ä àðõèâñ á¢ðä³ëºí ýêëñìí. Õàëüìã êåëí-óëñèí àðõèâèí òóóš áîëõëà, 1921 šèëä Õàëüìã îáëàñòèí ñóðºóëü-ýðäìèí ³œãèí çàêâðàð ¢¢ä³ãäñí àðõèâí-ìóçåéí ñåêöèí ¢¢ëäâð³ñ ýêëö³í àâëà. ²³äðõí³ óíèâåðñèòåòä ýòíîãðàôèí, àðõåîëîãèí, ôîëüêëîðèí, êåëí³ áîëí íàíü ÷èãí ò´ðì¢äò ºîë îíüãàí ´ã÷ éîâñí Í. Ïàëüìîâ òåð ñåêöèã ºàðäñìí. Êåëõä, ýí ê¢í òóðêìåíà, êàðàêàëïàêèí, ìàœºäûí êåëí-óëñèí òóóš ñ³³í³ð ìåääã áèë³. Õàëüìã óëñò èê òóñàí ê¢ðãë³. Ýí ïðîôåññîðèí ñåäâ³ð³ð õàìãèí ò¢ð¢íä ²ð³ñ³í ãîñóäàðñòâåíí àðõèâä, ²³äðõí³ àðõèâä õàëüìãèí òóóšèí òóñê äîêóìåíòñ õ³³š èëäêëºí³ ê´äëìø ê¢ö³ãäë³. Òåã³ä Í. Ïàëüìîâèã Õàëüìãèí òóóšèí íîìèí á¢ð䳺³÷ ãèš òîîëíàâèäí.
Àðõèâ ýêëš ê´äëñí ò¢ð¢í šèëì¢äò öóã îðãàíèçàöñ, ó÷ðåæäåíüñ ÿºš, ÿìàðàí êåâ³ð äîêóìåíòñàí ìàíà ñàœä îðóëõèí ò´ðì¢ä õàºëš ê¢ö³ãäñìí. Òåð öàãò Í. Ïàëüìîâëà õàìäàí áàñ ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ À. Ëåáåäèíñêèé, Ô. Ïëþíîâ, À. Ëåâèòñêàÿ, Â.Íàãóðñêàÿ áîëí À. Äàëìàòîâà ê´äëš éîâëà. Ýäí³ íèë÷³ð ìàíà òàœº÷èí àðõèâèí ñàœä õàëüìã óëñèí ñîéëûí, òóóšèí, àâúÿñìóäûí òóñê õîâð äîêóìåíòñ õîðøàãäëà. Ýíòí 1713 šèë³ñ àâí õàäºëãäšàíà. ¡ëã¢ðëõä, ýíòí Îêòÿáðüñê ðåâîëþöèí ´ìí õàëüìãóäûí á³³öèí, ºàçðèí ìåš³í, óëñèí òî áè÷š àâëºíà, øàšíà ò´ðë³ çàëºëäàòà, îðñ-õàëüìã óëñèí õîîðíäê õ³ðëö³í³ òóñê äîêóìåíòñ, á³ðìò áè÷ã¢ä, Àþêà õààíà áè÷ã¢ä.
1812 šèëä Íàïîëåîíëà áîëñí ä³³íä õàëüìã ïîëêóä îðëöñèã öóã ³ìòí ìåäí³. Òåð öàãò ç´ðìã éîâäëìóä ºàðºàä, ìåäàëüìóäàð, öàºàí ì´œãí ¢ëä³ð à÷ëãäñí óëñèí íåð-óñòà äåãòðì¢ä ìàíà àðõèâä á³³í³. Áè òåäíèã îëàä, õàðèíü áóóëºàä, ´ðê-á¢ëèí àðõèâä îðóëëàâ.
Ìàíà õàëüìãóä èê êåç³í³ñ àâí ìåäðë àâõàð ç¢òêš éîâñìí. "Íóð äóíä íóºñí ñ³³õí, íóòã äóíä íîìòàíü ñ³³õí" ãèš õàëüìãóä êåëñíü ó÷ðòà. 1865 šèëä ²³äðõíä õàëüìã ꢢêä óëñèí ó÷èëèù áîëí óëóñìóäò øêîëìóä ñåêãäñí³ òóñê, 1870 šèëä ºàðñí õàëüìã ¡çãëëèí òóñê áîëí íàíü ÷èãí ñîíüí äîêóìåíòñ àðõèâä á³³í³.
Ïðîôåññîð Í. Ïàëüìîâ 13 šèëèí òóðøàðò ìàíà Õàëüìãèí àðõèâèí ºàðäà÷èí áîëí íîìòûí ê´äëìø êåš éîâñìí. Ê¢ö³ñí òîîòíü àºó èê. Íîìò ²³äðõí³ àðõèâä îëš àâñí õàëüìã òóóšèí XVII -XVIII çóí šèëèí äîêóìåíòñèã øèíšë³ä, 1922 šèëä "Î÷åðê èñòîðèè êàëìûöêîãî íàðîäà çà âðåìÿ åãî ïðåáûâàíèÿ â ïðåäåëàõ Ðîññèè" ãèäã äåãòð áè÷ñìí. Àðõèâèñòíð, íîìòíð, îþòíð áîëí íàíü ÷èãí ñïåöèàëèñòíð ýí ê´äëìøèíü äàœãèí îëçëäã áèë³. Òåã³ä ÷èãí 2007 šèëä òåð äåãòðèã îëíà ò´ë³ øèí³ñ áàðëš ºàðºëà.
1922-1932 šèëì¢äò ïðîôåññîð "Ýòþäû ïî èñòîðèè ïðèâîëæñêèõ êàëìûêîâ" ãèäã òàâí ³œãò³ äåãòð áè÷š ºàðºëà. ijê³ä õàëüìãóäûí òóñê êåñã ñòàòüÿñíü "¥´ðäèí 糜ãñ", "Õàëüìã îáëàñòü" ãèäã æóðíàëìóäò áàðëãäëà. 1934 šèëä Í.Ïàëüìîâ ñ³³º³í õ³³ë³. Ýíòí èê ºóíäëòà éîâäë áîëñíü ëàâòà. "… ç¢ðêí³ííü õàëóí áîëí ñåäêëèííü ã¢í äóðèã ³ðâëë óãà øàâõàä ´ãñí…", - ãèš íåðò³ áè÷³÷ Áàëàêàí Àëåêñåé ïðîôåññîð Í.Ïàëüìîâèí òóñêàð áè÷ñìí. Õàëüìã óëñ ýí¢í³ ê¢ðãñí à÷-òóñèíü ´´ä³í³ð ¢íë³ä, íîìòûã ê¢íäë³ä, 1968 šèëä òàœº÷èí ìóçåéä íåðèíü 碢ëºñìí.
Õàëüìãèí àðõèâèí òóóšä ³³ìøãò³ öàã áàñ ó÷ðëà. Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³í ýêëõë³, ÑÑÑÐ-èí ÍÊÂÄ-í ãîñóäàðñòâåíí àðõèâìóäûí çàëëòûí àõëà÷èí äààëºâðàð Õàëüìãèí àðõèâèí äîêóìåíòñèã Êàçàõñòàíóð àâ÷ ºàðñìí. Áîëâ ê´ëãí ê¢ðòë êåñãèíü çóóðàí ²³äðõíä ¢ëä³ñí áîëäã. Êåñã äîêóìåíòñ ä³³í³ ºàëä ÷èãí øàòàä óãà áîëâ.
1943 šèëèí ñåíòÿáðü ñàðä õàëüìã òåã íåìøíð³ñ ñóëäõõëà, àðõèâèã õ³ð¢ òàœº÷óð àâ÷ èðñìí. Çóã óäàí áîëëãî õàëüìãóäûã öààšëà õàðºóëàä, êèèòí Ñèâð¢ð òóóâ. Òèèãõë³ òàœº÷èí òóóšëã÷ äîêóìåíòñ ²³äðõí³ àðõèâä îðóëãäñìí. Ìàíà õàëüìãóä õ³ð¢ ò´ðñêí ºàçðóðí èðõë³, àðõèâ ä³êí ¢¢ëäâð³í ýêëñìí. 1958 šèë³ñ àâí òàœº÷ä àºó èê ê´äëìø ê¢ö³ãäë³. ²³äðõí³ñ òàœº÷óð 55,7 ì蜺í äîêóìåíò àâ÷ èðñìí. ijê³ä Ñòàâðîïîëèí, Ñòàëèíãðàäûí àðõèâìóäàñ õàëüìã òóóšèí òóñê äîêóìåíòñ éè뺚 àâãäëà. Òåð öàãò àðõèâèí ºàðäà÷ À.Çóíäóãèíîâ áèë³. Òóóš÷, ïðîôåññîð À. Íàáåðóõèí àðõèâí äîêóìåíòñ àâ÷ èðëºíä èê òóñàí ê¢ðãë³.
¥äã³ öàãò Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí àïïàðàòûí àðõèâèí ³œãèí õàíüä ÐÊ-í êåëí-óëñèí àðõèâ, Ýëñò áàëºñíà ìýðèéèí öåðãëëòèí àðõèâ áîëí 13 ðàéîíà àðõèâ îðíà. Àðõèâèí ê´äë³÷íð äîêóìåíòñèã öóãëóëš àâëºíà, õàäºëëºíà, îëçëëºíà ò´ðì¢ä ê¢ö³í³. Ýäí òàœº÷èí òóóšñèí ò´ðì¢ä³ð º³³õ¢ëì¢ä á¢ðä³í³. Êåëõä, òàœº÷èí óðäê ºàðäà÷, àëäð öåðã³ ¢¢ëä³÷ Á.Á.Ãîðîäîâèêîâä, Ýëñòä, Àëäð Äèèëâðò íåð³äãäñí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä áîëëà. ijê³ä áèäí, àðõèâèñòíð, "Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³í: éîâäëìóä, ³ìòí, òóóš", "Øèðîêëàã, Øèðîêñòðîé", "Ñàíëûí äåãòð", "Ýí áè÷ãèã ôðîíòàñ áè÷š³í³â" ãèäã äåãòðì¢ä áåëäëºíä îðëöëàâèäí. ijê³ä ÷èãí êåñã äåãòðì¢ä áàðàñ ºàðëà. Ãàçåòì¢äò ñòàòüÿñ, çóðãóä áåëä³ä ºàðºíàâèäí. Òàœº÷èí òåëå¢çëèí, ðàäèîí ñîœñõâðìóäò îðëöàä, êå糜ê òóóšèí òóñêàð îëíä êåëš ´ãí³âèäí.
Êåñãíü àðõèâèí ê´äëìøèã äàëà êåðã óãà, øîðàòà, ñîíüí áèø ãèš ñàííà. Ìèí躳ð, ýíòí îëíä òóñòà ê´äëìø. ²ìòí àðõèâä èð³ä, êåñã ò´ð³í õàºëíà. ¡ëã¢ðëõä, ïåíñüò ºàð÷àõ óëñ ê´äëš éîâñí šèëì¢ä³í äèãëí³, êåç³í³ àâ÷àñí šàëâàí èëäêí³, ãååäðñí äîêóìåíò³í øèí³ñ ºà𺚠àâíà, óœã-òîõìèííü òóóšàí ìåäš àâíà. ijê³ä àðõèâ òàœº÷èí îëí ç¢ñí ó÷ðåæäåíüñèí, îðãàíèçàöñèí, ñîâõîçìóäûí, êîëõîçìóäûí òóóšñ ñåð㳺³ä, áîñõš àâëºíä òóñëíà. Õàëüìãèí àðõèâä òîîìñðòà óëñèí òóñê ìàòåðèàëìóä äàëà á³³í³. Á.Á. Ãîðîäîâèêîâèí, Õ.Á. Êàíóêîâèí, Êàëÿí Ñàíšèí, Íàðìèí Ìîðõàšèí áîëí íàíü ÷èãí áèëãò³ óëñèí øèøëœ ñàœ á³³í³. Òåã³ä ÷èãí òàœº÷èí á³³ðí óëñ àðõèâä êåðãò³ ìàòåðèàëìóäàí îëš ÷àäšàíà.
Áè öóã àðõèâèí ê´äë³÷íðèã õàëóí ç¢ðêí³ñí é´ð³š³í³â, öóºàð öààðàíäíü ÷èãí îëíà ò´ðò îðëöš, ³ìòíä òóñàí ê¢ðãš, ê´äëìøò³í èê ê¢ö³ìš á³ðš, ñ³í-ñ³³õí á³³õèã Îëí äååäñ áóðõä åâ³òõ³!

Ñâåòëàíà ÁÎÃÀÅÂÀ,
òàœº÷èí Êåëí-óëñèí àðõèâèí ³œãèí àõ àðõèâèñò

Видео