Òåë¢ëñí ê¢ñëèí äóóäëº ñîœñõâ...

24-03-2017, 15:39 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Õàëüìã ø¢ëã÷ Øàíàí Äîëüãàíà ¢¢ä³âðì¢äíü
ã¢í ó÷ð-óòõòà, ò¢¢ðâ³÷èí ýâð³ îíö õ³ë³öèíü, óõàí-ñåäêëèíü ìåä¢ëí³.

Ç¢ðêíäì ýœêð ò´ðñêí ºàçðà
Çàÿíè ´âê-ýöêèíì ãåð…
Ê´ê òåœãðò öàºàí ê´ãëšðºí
Ê¢÷ò³ õóðäàð šèâð³í äåëí³.

Öåâð òåœãðèí àºàð êèèë³ä
Öàºàí ê´ãëšðº äóðàºàä íèñõíü,
Óðìäòà õîéð šèâðèí ê¢÷³ð
Óëì äååãø³í ´´äë³ä ºàðõíü…

Òåð íèñëò í¢äèì ñåêâ:
Òåë¢ëñí ê¢ñëèí äóóäëº ñîœñõâ…
Òåœãð-ºàçðèí øàâøëº ´ðãä¢ëõ³ð
Òîðëçàä íèñäã šèâð äóðäšàíàâ.

Ç¢ðêíäì ýœêð ò´ðñêí ºàçðà
Çàÿíè ´âê-ýöêèíì ãåð…
Ê´ê òåœãðò öàºàí ê´ãëšðºí
Ê¢÷ò³ õóðäàð šèâð³í äåëí³.

Ò¢ð¢ë³ä Øàíàí Äîëüãàí çóã îðñàºàð áè÷š³ñìí, áîëâ õàëüìã êåëí ìàðòãäšàíà, ýí¢ã³ð áè÷ñí ¢¢ä³âðì¢ä áàºðšàíà ãèõë³ ´âêíðèí êåë³í àðäíü îðš äàñàä, ø¢ëã¢ä³í õàëüìãàºàð ÷èãí áè÷äã áîëâ. Òèèì êåâ³ð ø¢ëã÷ ýíäð ´äð ÷èãí ìàäíä ¢ëã¢ð áîëš öåðãëš³í³, ´âêíðèí êåë³í ñåäêë á³³õë³ ò¢ðã³ð äàñ÷, íàì ñîíüí ¢¢ä³âð³í ¢¢ä³š áîëõìí ãèš ø¢ëã÷ ìàäíä ö³³ëºâð, óðìä ´ã÷³í³. "Áè÷³ ýì³òí, õàëüìãóä, ò´ðñêí êåë³í äàñòí!" - ãèš³í³.

Ýëâã íàðí
Ñ´ áóóñí ñààìëà
Ñàð ºàð÷ ãåðëòí³,
Àëòí øààçœ ààºøœ,
Àìðàð äååðì ìàíäëíà.

¥âêèííü ºàçðèí íàðèã
Îð÷ëœä þóíëà 䢜ö¢ëõâ?
Ñ´´ä÷í ãåðë³í áåëãëš
Ñàðèí ä¢ð ¢ç¢ëí³.

Í¢äí-àìí áîëš
Íóòã-ºàçðèì ãåã³ð¢ëí³.
¥âêèííü ºàçðèí íàðèã
Îð÷ëœä þóíëà 䢜ö¢ëõâ?

Îëí ³ìòí-íàðíøã
¥äð-ñ´ óãà
Ýœêð îðí-íóòãòàí
Ýëâã ãåðë³í áåëãëí³.

Òåã
Òåœãñ öàëüãðñí ìåò
Òååãèíì íîºàí õàëºðíà.
Šèðºë óãòš ìàãòàä
Šèðº³ä øîâóä äóóëíà.

Õàëºðñí íîºàí äååã³ð
Õîéð šèëê ìåò³ð
Òåëñí á´ê³í ´ðãš
Òååãèí ýçí òåì³í
Ä¢¢âð³ð êåâ뺳í êåâš
Ä¢ìáð óñ÷ñí áîëíà.
Òåœãñ öàëüãðñí ìåò
Òååãèíì íîºàí õàëºðíà.
Äååã³ðíü òååãèí ýçí
Ä¢ìáð óñ÷ñí áîëíà.

Õàëüìã êåë³ð áè÷ñí ø¢ëã¢äèí ò¢ð¢í õóðàœºó "Ìèíè äåíäð" ("Ìîé êîñòåð") ãèš íåð³äš³ñìí, 1985 šèëä áàðàñ ºàðñìí. Îðñ ø¢ëã¢äèí ò¢ð¢í äåãòðíü "Íà òðîïå ñâèäàíèé" 1978 šèë áàðëãäñìí. 1990 šèë Øàíàí Äîëüãàí ²ð³ñ³í áè÷³÷íðèí Íèèö³í³ ãåø¢í áîëâ.
Ø¢ëã÷ Øàíàí Äîëüãàíà (Àíàòîëèé Ôåäîðîâè÷ Øàíàåâ) íàìòðèí òóñêàð êåëõë³, 1937 šèëèí ìàðò ñàðèí 25-ä Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí ßøàëòà ñåë³íä ò´ðñìí. Ñèâðèí òóóâðèí ê¢÷ð-ê¢íä šèëì¢äò èê çîâëœ ýäëš Êðàñíîÿðñê êðàéä á³³ñìí. Õàëüìã Òàœº÷ øèí³ñ áîñõãäñíà õ´´í Õàðòè Êàíóêîâèí íåðò³ ïåäàãîãè÷åñê ó÷èëèùò îðñìí, òåð¢ã 1962 šèëä ò´ãñ³ñìí. Õ´´ííü Ãåðìàíüä Ñîâåòñê ²³ðìä ºóðâí šèëä³í öåðãëñìí.
1960-÷ šèëì¢ä³ñ àâí ø¢ëã¢ä áè÷äã áîëâ. Ò¢ð¢í ñààìä, ¢¢ðì¢äèííü êåëñ³ð, ø¢ëã¢äèíü èê³ð áàðëšàñí óãà, ÿºàä ãèõë³ òåäí êåâ-ÿíçàðí, ó÷ð-óòõàðí éèðèí áèø á³³ñìí, ø¢ëã÷ ¢íí-÷èê õ³ë³ö³í ìåä¢ëš, òàëäàí ³ìòí³ ¢ãä îðšàñí óãà. Áîëâ áèëã-ýðäìíü öóãèíü äèèëâ. Øàíàí Äîëüãàíà ø¢ëã¢äíü àõðõí ÿíçòà, áîëâ ø¢ëã÷èí óõàí-ñåäêëíü éèð ã¢í, ä¢ðì¢äíü îëí ãèš "Ëèòåðàòóðíàÿ Ðîññèÿ" ãàçåòä øàëºà÷ Èãîðü Ôåäîðîâ áè÷ñìí. Áè÷³÷íð Áàëàêàí Àëåêñåé, Íàðìèí Ìîðõàš, Ñàíºšèí Áîñÿ ø¢ëã÷ Øàíàí Äîëüãàíà ¢¢ä³âðì¢äèíü áîëí ¢¢ä³ëòèíü ´´ä³í³ð ¢íëš³ñìí. Àõðõí ìèíèàòþðìóäò ÷èãí ø¢ëã÷ óõàí- ñåäêë³í äèãò³º³ð ìåä¢ëí³. Èèì ì´ðì¢ä òåð¢ã èòê¢ëš³í³:
×òî åùå ùåäðåå ñîëíöà
Íà çåìëå íàéäåøü ðîäíîé:
Ñâåò åãî
È íî÷üþ ëüåòñÿ,
Îòðàæàåìûé ëóíîé.

Õàëüìã êåë³ð áè÷ñí "Öàãäà" ("Ñàéãà÷îíîê") ãèäã ïîýì-òóóëü 1984 šèëä áàðëãäñìí, 1986 šèëä òåð¢ã ø¢ëã÷ Äàíèèë Äîëèíñêèé îðñ êåëíä îð÷óëñìí, õàëüìã ëèòåðàòóðèí øêîëûí õðåñòîìàòüä ýí îðñìí. Öóãòàí - áè÷êä¢ä, ñóðºóëü÷íð, òåäí³ ýê-ýöêíð ýí ïîýì-òóóëèã óìøõäàí äóðòà. "Öàãäàã" Ýëñòèí íààäºàñèí òåàòð ò³âñìí, "Ñòðîèòåëü" êèíîòåàòðò òóóëèí ïðåìüåð áîëí ñïåêòàêëüìóä äàââ. Õàëüìã Òàœº÷èí êåñã ðàéîäûí, Ñòàâðîïîëüñê êðàéèí áîëí ²³äðõí³ îáëàñòèí áè÷êä¢ä òåð¢ã õ³ë³â. Óêðàèí³ ×åðêàññê îáëàñòèí íààäºàñèí òåàòðò "Öàãäàã" ýâð³ííü ò³³ç äååð ò³âñìí, ýí íààäûã ðåæèññåð Îëåã Êàðíåð ºàðäñìí. ¥ð-´â÷ ñàíàí ñåäêëèã ýí ïîýì áè÷êä¢äò ñóðºìšëíà.
Òèèì ãåð³ñ뺳í Øàíàí Äîëüãàí èðã÷ ¢éíðò ¢ëä³ñìí. 1990 šèëä "Èëâò³ äóœ" ("Âîëøåáíàÿ ðàêîâèíà") ãèäã áàñ íåã òóóëü ò´ðñêí êåë³ð ¢¢ä³ñìí. Èðã÷ä³í ÷èãí áè÷êä¢äèã ´ñêëºíä ýâð³ ò³âö³í îðóëš, òåäíä ààâèííü ñóðºìš ´ã÷, òåäí³ ñåäêëä ¢ëäõ óõàí òåðíü á³³ñí ÷èãí áîëõ. 2012 šèëä, òàâí šèë õîîðàí, áèëãò³ ø¢ëã÷ Øàíàí Äîëüãàí ñ³³º³í õ³³ñìí.
Ñîëíöà îãíåííûå ñïèöû
Âÿæóò â òðàâàõ ñâåòîòåíü,
Ìíå áû â þíîñòü âîçâðàòèòüñÿ -
Äà íåëüçÿ;
Çîëîòûì ïåðîì æàð-ïòèöû
Îòñèÿë âåñåííèé äåíü.

Òèèãš šèðºëèí òóñêàð ø¢ëã÷ áè÷ñìí. Öóã ¢¢ä³ëòíü ò´ðñêí ºàçðò, äóðíà ñåäêëä, šèðºëèí õîâð áîëí ñ³³õí òîîòä íåð³äãäñìí.

ŠÀÀÕÀÍ Ò¢ðâ³

Видео