Күн болһна нилч кергтә

27-11-2014, 16:16 | Традиции

ЮНЕСКО – н шиидврәр хальмг келн геедрҗәх келнә тоод орв. Хальмгаһар күүнддг әмтнә тонь җил ирвәс цөөкрәд йовна. Тиим бәәдлиг эрк биш оңдарулх кергтә гиҗ мана олна организацс тоолҗана. Тегәд Хальмг Таңһчин Олна Палат болн хальмг кел делгрүллһнә төрәр таңһчин Толһачин медлд бәәдг олна совет Элстд, правительствин герт ноябрин 26-д олна хург кев.
Энүг нүр үгәр таңһчин Толһач Алексей Орлов секв.
- Төрскн келнә төриг хаһлхин төлә цугтан-йосна элчнр, олна организацс чидлән хамцулҗ үүлдх зөвтә, зуг тиим кевәр бидн күцәмҗд күрхвидн. Хальмг олн улсин бәәдл- җирһлин һоллгч ул -сүүрнь хальмг келн болҗана. Болв бидн мана һоллгч зөөрән ген гиҗәнәвидн. Терүг нарт делкән организацс чигн темдглҗәнә.
Ода хальмг кел олзллһн цань угаһар баһрҗ одв. Юуна төлә терүг дасхмб гиҗ әмтн келнә. Тегәд маднд нег мөслгч болн ик чинртә үүлдвр күцәх кергтә. Урднь чигн эн халхар баһ биш көдлмш кегдлә. Правительствин кесг шиидвр эн туст батлгдлла. Болв эндр өдр тернь күцлдән күрхин төлә тату болҗана. Эн харһлт таңһчин болн федеральн күцәгч йосна оньг авлх зөвтә.
Баһчуд дунд хальмг кел даслһн делгрәд йовна, тер тоотыг бидн бас эрк биш дөңнх зөвтәвидн. Йосна органмуд чигн тиим җисәг олн дунд тархаҗ баһчудт урмд өгх зөвтә. Хальмг кел делгрүллһнә советин седвәрәр би баһ наста багшнриг болн төрскн кел дасҗах оютнриг урмдуллһна хойр зәрлг батллав.
Тер мет государственн хойр келнә туск таңһчин закан түрүн умшлһна хөөн батлгдв. Ода дарани умшлһн болхмн. Төрскн кел делгрүллһнә госпрограммиг правительств үүдәлә, тиим кевәр эн кергиг уралан йовулҗ болхмн.
Келнә төр амр биш, энүг дарунь хаһлҗ болшго. Тиим бәәдл кесг җилин туршарт тогтагдҗ йовла. Түрүләд Сиврвүр туулһн болв, дәкәд тер цагин идеологин зокалар цуг келн -улсин кел делгрүллһнд боомтг учраҗала.
Ода болхла бәәдл төрүц талдан. Мана төрскн келн цааранднь чигн делгрҗ бәәхин төлә бидн цугинь кех зөвтәвидн. Гер болһнд болн учрежденьст, хургудт хальмг келн соңсгдҗ, мана бәәдл-җирһлин көдлмшч келн эн болх зөвтә.
Мана кергән улм олн эв -арһ олзлҗ күцәх зәвтәвидн, тиигхлә мана келн-улсин бахмҗан, кезәңк сойлан хадһлҗ чадхвидн. Төрскн келән босххин төлә йосна элчнр болн олн улс, олна организацс цугинь кех зөвтә.
Дәкәд таңһчин олна палатын гешүн Иван Басангов үг авв. Келнә төр далн җилин туршарт хаһлгдҗана. 1957 җил хальмгуд төрскн һазр талан ирснәс нааран эн төр босхгдад бәәнә. Әрәсән сурһуль-эрдмин министерств хальмг кел делгрүллһнә туск заквран батлла. 4-ч класс күртл цуг предметиг хальмг келәр дасххмн гиҗ келгдҗәлә. Тегәд түрүн саамд мана төрскн келн му биш делгрҗәлә.
Болв дәкәд тиим сән таал уурулгдла. Ода сурһуль- эрдмин Әрәсән заканла ирлцәтәһәр эн төриг регион эврән хаһлх зөвтә болҗана. Ода деерән болхла бичкдүдин садмудт хальмг келнә багш уга болн гиҗәнә.
Мана нертә номт Анатолий Кичиклов хальмг кел дасхлһиг оңдарулҗ күүкд- көвүд хальмгаһар күүнддгиг, келдгиг дастха гиҗ эврәннь методикән үүдәсмн, терүг школд олзлҗасмн, болв тернь өргн дөңнлт авсн уга.
Төрскн келән хадһллһн энтн зуг мана таңһчин, олн улсин төр. Зәрм улс терүг дөңнҗәхш, келн геедрхлә –геедртхә, бидн юм кеҗ чадшговидн гиҗ келнә. Болв йоста төрскнч улс теднәс олн. Эднә нилчәр бидн келнә төриг хаһлхвидн, болв энтн һанцхн хальмг келнә багшин биш, болв сойлын үүлдәчнрин, цуг улсин керг.
- Эндр өдр Әрәсд 160 этнос бәәнә, – гиҗ эврәннь үгдән хальмг кел делгрүллһнә советин ахлачин дарук Арслан Санджиев келв. Теднәс дөчн йиснь уга болн гиҗәнә, тер тоод мана хальмг келн.
Тиим йовдл учрашгон төлә хамгин түрүнд келнә туск закаг батлҗ авх кергтә. Тиим закад талдан регионмудт өргәр олзлгдҗана. Мана таңһчин органмуд болхла урднь эн кергт зөвтә оньган өгчәсмн уга. Үлгүрнь, төрскн кел дөңнлһнә программ 2002-2006 җилмүдт батлгдла, 11 сай арслң терүнд хәләгдҗәлә, болв теднәс зуг 500 миңһн арслң һарһгдсмн. Нам 21 сай арслңга программ күцәхәр седҗәлә, болв нег чигн деншг өгсн уга.
Болв манад КГУ, КИГИ РАН, КРИПКРО номин организацс бәәнә, төрскн келәр газет болн журнал һарчана, сойлын учрежденьс үүлдҗәнә. Райодын – хамгин түрүнд Лаганя болн Целинн района һардачнр, олн-әмтн эн төрәр ик көдлмш кеҗәнә. Тегәд эн күчиг бүклднь олзлхла керг эрк биш бүтх.
- Одахн эклц классмудын төлә шин учебникүд барлгдла, тер дегтрмүдт шин методик олзлгдҗана, тегәд керг уралан йовҗана, – гиҗ эврәннь үгән сурһуль -эрдмин министр Николай Манцаев эклв. Ода таңһчд 158 школ үүлдҗәнә, теднд келн -улсин 207 класс бәәнә. Хальмг кел ода цуг сурһульчнр дасҗана, ямаран чигн келнә күн болв чигн.
Хальмг келнә олимпиадмуд кесг җилин туршарт бүрдәгдҗәнә, фольклорн фестивальмуд болн нань чигн керг-үүлдвр болна. Төрскн кел дасхлһиг ясрулхин төлә этносойлын цутхлңгуд, шишлң селәд үүдәх кергтә. Нааран сурһульчнр ирәд, тууҗин, сойлын тускар кесг тоот медҗ авх,медәтнрлә күүндәд, хальмгаһар келдг өрк-бүлмүдт бәәһәд медрлән гүүдүлх. Һазадын ордудт тиим керг-үүлдвр күцәгдҗәнә. Бәәрн йосна органмуд эн кергт нилчән күргх йоста, гиҗ министр темдглв.
Хальмг келнә кабинетмүдиг өдгә цагин техникәр, компьютерәр теткх кергтә, баһ наста багшнрт таңһчин болн района йосна дөңнлт бас кергтә гиҗ Көтчнрә района Алцынхут селәнә школын багш Любовь Гаряевна Адучиева болн Элстин багшнрин колледжин багш Нина Дорджиевна Аристеева, КГУ-н профессор Евдокия Эрендженовна Хабунова болн нань чигн орлцачнр тоолвран келв. Хальмг кел дасхлһна хамгин шин эв -арһ олзлхдан эдн белн бәәнә.
Ашлгч үгән таңһчин толһач Алексей Орлов келв. Мана келсн тоот хоосн үг бичә болтха гиһәд бидн тордха үүлдвр күцәҗәнәвидн, багшнриг болн оютнриг дөңнҗәнәвидн. Хальмг келнә багшнриг эрк биш көдлмшәр болн өөдән җалвар теткхин төлә шишлң госзаказ кеҗ, терүг таңһчин болн райодын бюджетд хәләх кергтә.
Сурһулин заведеньс болн сойлын учрежденьс хальмг кел тархалһна төлә үүлдврән негдүлх зөвтә, теднә көдлмш урмдуллһиг бас гопрогрммар хәләхмн. Сурһульчнрин төлә нег янзта учебник үүдәх кергтә. Тер мет бичкдүдин садмудт хальмг келнә багш эрк биш бәәх зөвтә тиим неквриг госпрограммд бас орулхмн.
Хальмг кел дасҗах, хальмгаһар күүндхәр седҗәх баһчудыг бидн бас урмдулх зөвтәвидн, теднә үлгүринь телеүзлд, газетмүдт өргәр үзүлх кергтә. Бидн эрк биш төрскн келән босххвидн гиҗ мана харһлт үзүлх зөвтә. Хальмг кел босхлһна төриг таңһчин һардвр болн правительств эврәннь һол оньгтан оньдин бәрнә. Эн төр кесг арвад җилин турашрт күцәгдл уга бәәлә, болв арднь орҗ төрскн келән делгрүлхлә керг бүтх, тиим күцлдән бидн күрх зөвтәвидн, мана көвүд-күүкд хальмгаһар келдгиг күцх кергтә гиҗ Алексей Орлов ашлв.
Хургин йовудт талдан чигн кесг улс тоолвран келв. Аштнь хамцу сүүрин шиидвр батлгдв, правительствд тодрха сүв - селвг өггдв. Энүнә ул деер төрскн кел делгрүллһнә көдлмш улм ик йовуд авч мана келн -улсин һоллгч кергиг хаһлх арһ өгх гиҗ батар ицҗ болҗана.
ТҮРВӘН Һуна