Зүсн-зүүл гисн юмби?

07-09-2020, 13:13 | Таңһчин зәңгс » Тоолвр

Одаһин хальмг келнд олн үгмүд әдл кевәр керглгдәд йовна. Зәрм цагт эннь сән, ямаран болвчн ухан-санаг олн үг-янзар келҗ болна. Зуг, зәрм цагт иим олн утх-чинртә үгмүд мана келиг угатя болһад ядурна. Үнәр көгҗәд делгрсн келнд нег үг нег утхта болх йоста. Энүнә тускар ода «зүсн-зүүл» гидг үгиг үлгүр авч үзүлий.
Мана цагин хальмг кел соңсад бәәхлә, күн болһн аль сансн-медсәрн келәд бәәдг. Нер-томъян (терминологь) уга болҗ одсна, келн мартгдҗасна ил темдг эн мөн. Нег дәкҗ эмчд одад, эврә орх цаган күләҗ суухлам, хойр күүнә балдр келәр күүндсиг соңсув. Эн цагт иим күүндвр соңсна гиснь ик һәәхлтә юмн болна, хальмг кел зәрмдән теегин бор туула кевтә чикән сертәлһҗ хәәв чигн соңсад авх арһ уга. Тегәд би чикән өгч, күүндсинь соңсад суулав. Тер хойр нег таньдг күүг санад келәд бәәҗ, иим үгәр магтв: «Ты что, он же әвр умный, зүсн-зүүл юм меднә!». Эн үг келсн күн эврән иим үг һарһв эс гиҗ әмтнә келсәр тиигәд келҗәхв гих санан толһадм орв. Хөөннь, көгшдәс сурхла, иим үг хальмг келнд бәәсн санҗ. Зуг, гүн утхинь задлад хәләй!
Эн хойр үгиг салһад, тус-тустнь хәләҗ бәәхлә, утх-чинрнь иим болдг: «зүсн» гиснь – «күн мал хойрин арсна эс гиҗ ноосна өңг-дүрсн» болна (масть, окрас). Үлгүрнь болхла: халтр зүстә мөрн, саарл зүстә аҗрһ, шар зүстә хөн тер мет олн. Бас нег утхнь «күүнә бәәдл-дүрсн» (внешность, облик). Кезәнә мана өвкнр гер авх баһ наста көвүдт уха зааҗ, «зүсинь үзхәр, зүркинь үз» гиҗ келдг бәәҗ. Күүкнә сәәхнднь авлгдад, му заңгинь эс үзхлә, насна турш зовад бәәх. Зүркн-седклинь шинҗләд авч, эвтә-довта күүк авхла, җирһәд бәәх юмн. Цуг эн келсиг товчлад авч келхлә, «зүсн» гиснь әмтә-тоота юмна бәәдл-дүрсн, өңг гисн утх-чинртә юмн. Эн үгин гүн учрнь болхла, әмд юмна һазак дүрс медүлн, дотркинь эс медүлнә.
«Зүүл» гиснь бас гүн утхта үг болна. Эн үгин хамгин һол утх-чинрнь орс келнд орчулхла, «разновидность, сорт, вид» болна. Зүрк авлм сәәхн хальмгудын олн туульст чигн «йирн зүүл идән» гидг үг бәәнә. Тернь болхла, олн амт тогтсн хот-хоолыг медүлҗәсн юмн. Бас нег сән үлгүр болхнь: «Тер цагт Йилһн Төгсн Үлсн бурхн “Гүн гегән” кемәх (гидг) номин зүүлин диянд тегш оршв» гиҗ «Билгин зүркн» гидг Зая-пандитын орчулсн судрт бичәтә бәәнә. Энүг төвд келнәс орс келнд орчулхла, иим: «В то время Будда погрузился в самадхи перечня дхарм, именуемого “Глубинное сияние”». Ном-судрин үлгүриг шинҗлхлә, хальмг орчуллһин «номин зүүл» гидг үг «перечень дхарм» болна. Тегәд «зүүл» гидг үгиг «перечень» гидгәр чигн тәәлврәд бәәҗ болҗана.
«Зүсн-зүүл» гидг хойр үгин гүн утх-чинр тәәлхлә, «әмтә юмна дүрс болн то-бүрткл» гисн юмн. Тиигхлә, «зүсн-зүүл медх» гисн хальмг келнә үг «олна шинҗ медх, бәәдл дүрснәс авад, төрл-то күртл тааһад меддг күүг медүлнә. Зуг, иим нерн ямаран учрта күүнд хальдадгви гихлә, шинҗләч күүнд. Иим күн мөрн мал хойриг шинҗләд йовхларн, эцсн му унһнд салькнас түргн агтыг зүсн (дүрсн)-зүүләрнь (то-бүрткләрнь) үздг, эҗго эрм көдәһин шора-тоосн хаалһд арвн хонсн аралҗна дарваҗасн мөрәр чигн олн учр-зүүл келдг хурц нүдтә мергн. Эргндк йиртмҗин шинҗ медәд бәәх әмтн Хальмг Таңһчд ода деерән бәәхий? Мини медсәр иим «зүсн-зүүл меддг» шинҗләч әмтн ода уга болв. Хальмгуд дотр бәәсн болхла, ик ховр чигн болад, бийән нууҗ, олнас бултад, эс үзгдәд бәәнә.
Одаһин хальмгудын бәәдлд «зүсн-зүүл меддг» гидг үг кезәңк утх-чинрән гееҗ, «олн юм меддг» әмтнә нерн-темдг болснь ода ил-тодрха һарч бәәнә. Иим үг эмчән күләҗ зогсад күүндҗәсн әмтнә амнас һарснь чигн һәәхмшгтә сән зүүл болҗаснь лавта. Хәрнь, ода санхла, зүсн-зүүл юм меддг әмтн биш, эврә келән сәәнәр медх әмтиг тоолхд зузан девтр керг уга болх. Хальмг нерән алдад йовхнь кенә гемви? Маднас нань әмтнд мадн керг уга. Мана хүв-зая мана һарт. Бат бәрәд йовхла, хөөтк бәәх. Эс бәрхлә, тарад-бутрад, эврә «зүсн-зүүлән» оркҗ, күүнә шинҗ хәәҗ, күүнә нүд хәләҗ йовхла, талын келнә улсин зарц болхас юн хөөткин тускар келхв?

Корнян Геннадий