Тґрскні тґлі імін ґгсмн

16-09-2020, 14:24 | Таңһчин зәңгс » Эдн Төрскән харсла

Бидн тиигхд ода Іідрхні мўљин ханьд орљах єазрт, Шикрт гидг селінд біілівидн. Дііні муульта цаг эклсн кемлі би тавта бичкн кўўкн билів. Болв бичкндк тодлвр йир тґв болна гиљ келдгнь мел ўнн бііљ. Бичкн наста болчкад, дікід орс келн уга билів.
Юн болљахинь маднд тер цагла меддг арє уга бііљ, мана єазрт соньн олн зўсн юмн учрљасмн. Иигід мґр унсн дала салдсмуд асхн болхла деед бийіс тоорм єарєљ довтлад ирдг билі. Тедні ґмн ирсн цергчнр невчк амрад, дікід мґрін хірў унљ авад довтлад йовљ оддг біісмн.
Асхлад харњєу болад ирхлі, деед бийд улаєад, тўўмр шатљах мет, кўрљњнсн і соњсгддг билі. Тенд, деед захд, Хулхтын ґґр ик діілдін болљасмн, Улан Іірмин кесг салдсмуд, тер тоод хальмг діічнр, тер біір бірлдінд імнісн хаєцсмн, артиллерь, танкуд болн самолетмуд хойр захас орлцљасмн гиљ ики хґґннь медітнр маднд ціілєљ келљ ґгсмн.
Кесг мињєн мана салдсмуд тер кўчті діілдінд імнісн хаєцсмн, тегід Хулхтын ґґр Улан Іірмин цергчнрин залу-зґрмг баатр йовдлд нерідсн ик бумблв тосхла. Хальмг Тањєчин болн Іідрхні хііврин багмуд ода кўртл советск салдсмудын цогцинь, зер-зевинь, тер цага бу-селм олљ авна. Эн љил бидн Тґрскін харсгч Алдр діінд диилвр бірсні 75-ч љилин ґґниг темдгллівидн. Цґґкн ветеранмуд ода ўлдсн бііні. Тедн тер кўнд-кўчр цаган оньдин тодлна.
Мана Шикрт селін тер дін болљах єазрас ик хол биш біісмн. Келхд, маднас деед бийд Хулхт селіні эргнд болљасн діілдіні тускар газетмўд бичљілі, радио келљілі, тер зіњгірн імтн хоорндан хувалцљ йовсмн. Мана хотнд дііні цагла зуг медітнр болн бичкдўд ўлдсмн, тегід зіњг болєн ик ўнті біісмн, нег ўлў фронтас ирсн, салдсмудын бичсн бичгіс авсн зіњг селіні цуг улст медўлгдљ біісмн. Залу улс, наснь ирсн кґвўд цуєар діінд мордад, Тґрскін харсљ йовсмн.
Мана ах Балакан Эрднь-Єірі арвн ніімтідін гер авад, ґркін ґнділєсмн. Дарунь негхн сар болад, цергт мордсн бііљ. Ахасм ўрн-садн уга, ахм, кесг мињєн хальмг салдсмуд мет, цергіс ирсн уга. Кезі, альд імін ґгснь ода кўртл темдг уга. Альдаран болв чигн бичг бичід хііввидн, тґрўц зіњг-зі уга. Ахм 1923-ч љилі билі. Арвн ніімті насндан авалян, эк-эцкін, дўўнрін ўлдієід, Тґрскін харсљ йовад, імнісн хаєцсн болљ єарчана.
Гергнь (мини бергн) Сиврўр маднла хамдан туугдад, тенд кўнд гемин учрар ґњгрљ одла. Сііхн чигн зўсн-зўркті кўн біісмн. Љґґлн зањта, гўн ухата, седвірті бергн билі. Діініс кґлті тиим олн геедрлт ґрк-бўл болєнд учрсмн, тер саяд улс маднд цугтаднь харм болљана. Яєад гихлі, ґґрхн элгн-садан геелєн оньдин ґвдкўрті, тиигід кесг ґрк-бўлд ах-дўўєін, эцкін, ґвкнрін мартљ чадхш, оньдин бидн тедні туск санлынь хадєлх зґвтівидн. Мана орн-нутг – Советск Союз діінд хамгин ик геедрлтлі харєв, хґрн долан сай кўн фронтд болн тылд кўнд шавас, кўнд кґдлмшіс, уга-яду-ґлн імдрліс, кўнд геміс, хортна сумнас імнісн хаєцсмн, тедні туск ірўн санл мана седклд, иргч ўйнрин уханд ўлдх зґвті.
Дін болљах саамд Тґрскін харсљ йовад, імін ґгсн імтн то-томљ уга гиљ медх кергті. Тедн дунд мини эцкин дўўнрнь Балакан Єучн, Балакан Санљ-Єірі хойр бас імін ґгсмн. Мини экин хойр дўнь Акунан Убуш болн Акунан Эрднь-Єірі хойр бас фронтд зіњг-зі угаєар геедрсмн. Мини авєнрин болн наєцнрин цогцнь альд кевтхнь меддг арє уга.
Мини хадм эцк Ґлзін Љуург гидг кўн дін эклхин ґмн эвріннь селіндін малын эмч болљ кґдлљісмн. Дін эклхлі эвріннь насна кґвўдті хамдан цергт мордхар седхлі, ахлачнь бронь гидг шиидврін єарєљ фронтд эс тівљ. Болв 1942-ч љил эврі дурар цергт мордсн болљана. Хальмгудыг нўўлєхин кем кўртл герўрн тасрхан угаєар бичгўд бичід біісмн, болв нўўлєсн саамд тернь геедрљ оч гиљ ээљ келдг билі. Тер учрар альд церглљ йовснь, альд цогцнь кевтхнь бас темдг уга.
1943-ч љилин бар сарин 28 болн терўні хґґтк кем хальмг улст цань уга єашута цаг болљ ўлдсмн. Мана Шикрт селіні улс Красноярск крайин Козульск районд туссмн. Района селін болєнд арвад ґркір тараљ хайсмн. Бидн Глушково гидг селінд туславидн. Терз-ўўдн уга герт мадниг цан тергір авч ирід хайла.
Арвн ґркд бичкдўд, ґвгд болн эмгд біісмн. Мадн дунд арєта гиснь – эн мини шињкін арвн долаєан эклсн наста ах болн арвн дґрвті нег кўўкн. Булњ болєнд, герин тал дунд нег-негін тўшљ дерлід, негн-негніннь ур авч біілівидн. Герин тал дунд тґмр беш біісмн, зуг тўлдг тўлін уга. Мини ах кўўкд улсиг дахулад, цаснд булхад, тўлх тўлі хіієід, кґрід-кґкрід ирдг билі.
Авч ирсн моднь бешт шатлго зовадг біісмн. Тиигн гихнь Сиврин модн болєн дурндан шатдго бііљ. Хусм модн кґрі болвчн, єалд орхларн кўчті гидгір шатад, тґмр беш улаєад оддг билі. Біісн гермидн цаг зуур дуладад оддг біісмн. Болв уудг усн угаєар бидн бас зовљалавидн. Єазаєас цас орулад, хіілўлід, уудг билівидн.
Сиврин імтн дунд ґр-ґвч улс бає биш біісмн. Мадниг тўрљіхинь ўзід, медід, юуєарн болвчн дґњ болхар седљісмн. Мод кґрідх кґрі, модыг чавчљ хамхлх сўк кўртл авч ирід, яєљ кґрідхинь, яєљ хамхлхинь зааљ ґгчісмн. Зірмнь эвріннь идљісн хотас хувалцад, маднд авч ирљісмн. Бешт нааєад болєсн боднцг авч ирід, мадна ґлсљісн геснд ґлг ґгід, ім залєљасмн. Олн дунд наадк-цаадкинь ухалљ меддго улс чигн бає биш біісмн. Кўн єаза єарад йовхла, ард дахљ йовад «хальмг, хальмг» гиљ амлљ келід, наад бірљісмн.
Тегід 1944-ч љил ўвл чилід, хавр эклхлі, бидн Козульк гидг нерті района тґвд нўўљ ирлівидн. Дін болљах цаг. Ґрк болєнд кўўні тооєар хґґні ноос нормар тўгіљ ґгчісмн. Тер ноосиг эд-бод кехд цаг болзглљ ґгдг біісмн. Терўг уєаєад, хагсаєад, ўрід, тўўдглід, ээрід, утц кеєід, терўніс ґґмс, беелі ґлгід, хірў нег пунктд кўргљ ґгчілівидн. Тер мана ґлгсн кегдлиг діінд ноолдљасн цергчнрт йовулљасмн. Ноос эд-бод кедгиг тер учрар долата-ніімті настадан экісн дасљ авлав.
1944-1945-ч љилмўдт ґнчрсн бичкдўд йир олн біісмн. Геснь ґлсід, эдн гер болєнд орад, хот сурад, єууль єууєад, икір тўрљ біісмн. Мана эцкин хойр дўўєинь авальмуднь зовлњ дааљ ядад, кўнд гемір гемтід ґњгрљ одсмн. Ґнчрсн кўўкдиннь мини эцк арєлад, детдомд ґгід, імд авч ўлдсмн.
Тер цагт хальмг улсин ўзсн зовлњ то-томљ уга біісмн. Сиврин тачкнсн киитн імтиг зовасмн. Ґмсдг дулан хувцн уга болад, кесг улс икір тўрсмн. Иддг бўтн хот чигн уга біісмн, тер учрар кесг хальмг улс ґлсід, харєнад ўксмн. Кесгнь орс келн уга болад тўрљ, ик кўчр-кўндлі харєљ імін геесмн. Кўўні келсн ўг эс медні гидгнь йир кўчр юмн.
1945-ч љилин хґн сарин 9-д дін чилв гисн зіњг радиоєар соњссн імтн йир цань уга байрлад одсмн. Імтн гермўдісн єазаран єарад, нег-негнлієін теврлдід байрлсмн. Ґвгдўд махлаєан деегшін шивлдід, хавлљ авад, гергчўд ду дууллдад, бииллдід, гарма татлдад, ик гидгір байрлцхала. Тедн дунд уульдгнь чигн дала біісмн, яєад гихлі залусан, ах-дўўєін геесн, цаас авсн ґрк-бўлмўд цґн биш біісмн. Тегід єашун нульмсан асхрулљ уульд імтн олн біісмн.
Орс кел меддго учрар би негдгч класст арвтадан эклљ орлав. Зурєадгч-доладгч классмудт маднд Ольга Михайловна гидг багш орс келір болн утх зокъялар дасхљ бат медрл ґгчісмн. Эн багш дііні цагт Ленинградын блокадт орад єарсн кўн бііљ. Тенд ніімті кўўкін імдір геелів гиљ маднд келљ ґгхлірн нўдніснь нульмсн асхрад оддг біісмн. Эн багшин ґгсн медрл ода кўртл хаалєин залач болљ чеељдм бііні. Кўчті гидг неквртієір мадниг дасхљасмн, тер цага багшнр цуєар тиигљ кґдлмшін кедг біісмн.
Тиим ик кўчр-кўндлі хальмг улс, мана орн-нутгин талдан чигн келн-улс харєла. Терўніс гетлхд Алдр диилвр бас дґњ болсмн, тегід Диилврин ончта ґґн кўн болєнд ґґрхн болн ик чинрті. Діінд імін ґгсн імтн кезі чигн мана уханас єаршго, теднін бидн мартшговидн.
Мадниг імд біітхі гиљ, мана тґлі імнісн хаєцсн мана эцкнр, ахнр, авєнр, наєцнр оньдин мана зўркнд тииз болљ бііхгов. Імін ґгсн, цусан асхсн баатр улсиг кезі чигн мартхмн биш. Тедн кўчті зґргті, тоолврта улс бііљ, ўрн-садндан ўлгўр болљ йовсмн гиљ медх кергті. Тиим улсиг мартх зґв угавидн. Ўйіс ўйд тедні туск санл імтн дунд мґњкрід, дорас ґсљ йовх бичкдўдт, баєчудт ўлгўр болљ ўлдх йоста.
Діінд імін ґгсн баатрмуд цуг маднд љирєл учрасмн, хортан диилід, тґвкнўн біідлд єарєсмн, ни-негн біілєнд орулсмн.

ҐЛЗІН Софья,
Ірісін ачта багш, кўч-кґлсні ветеран


Руководители и специалисты колхоза им.Канукова, Приволжского р-на Калм. АССР. 1940 год
Сидит на полу – Ользеев Љуург Шавлиевич
1-й ряд слева направо (сидят): 1) Манджиев Цаєан-Кґвўн, 2) Мухараев Убуш, 3) ..., 4) Цеденов Бадм, 5) Улюмджиев Ґті, 6) Дікиев Манљ
2-й ряд слева направо (стоят): 1) Ходжгоров Сумьян, 2) Убушаев Эрднь, 3) Кекеев Угучн, 4) Укрчиева Байн Сангаджиевна (учительница), 5) Настаев Шалдш, 6) Дорджиев Манљ, 7) Тулатыев Церн-Убуш

Тґрскні тґлі імін ґгсмн