Хуучн цагин нууц олна күртәл болв

18-12-2020, 21:59 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Зулын чинр иктә өдрин өмн «Бурхн Багшин Алтн Сүм» гидг мана Хальмг Таңһчин төв хурлд гелң Санҗ-Ракба Меньковин төвд келнәс хальмг келнд орчулсн «Хураңһу ивәл, зальврл тергүтн оршв» гидг нертә дегтрин таньцуллһн болв. Эн дегтр юн хуучн цагин нууц нееҗ өгснә тускар ода цәәлһәд бичҗ өгий.

Хальмг гелң Санҗ-Ракба Меньковин нерн олн улан залата хальмгудт медгдлго бәәнә. Учрнь юундв гихлә, эн гелң 1896-ч җилд Тең һолын хальмгудын Баһуда әәмгт төрҗ һарад, баһ насндан Баһуда Багшин хурлын манҗ болад йовҗ, 1920-ч җилд эврә багш Нимгрин Шуурһчиг дахад улан йоснас Европ тал зулсн болдг. Тер чигн мана Хальмг Таңһчиг мөн өдгә меҗәтә болсиг үзсн уга, мадн чигн энд бәәҗ, цаһан цергиг дахад йосн хальмгудын тускар дала юм медлго бәәввидн. Тиигв чигн, 1920-ч җилд эндәс зулад йовҗ одсн хальмгуд эврә улан залата нерән һуталго Европд бәәһәд, Сербийин һазрт сәәхн хурл босхҗ, номан умшҗ, нег-негндән дөң күргн туслад йовсн санҗ. Теднә тоод гелң Санҗ-Ракба Меньков бәәсн мөн.
Номин багшнь Нимгрин Шуурһч Лемнос нертә грекин арлд 1920-ч җилд гемтәд бурхн болхла, баһ наста эн гелң Богшрахна хурлын багш Умальдина Җамьяңгин шев болад, тер тоомсрта хальмг гелңгиг дахад йовсн болдг. Сербийин Белград хотл балһснд хальмгуд хурад ирхлә, цуг тенд туссн гелңгүдлә хамдан Санҗ-Ракба Меньков генәр-уудьвринь һарһҗ, ном умшн, хальмг кел-бичг күүкдт зааҗ, хальмг йосн-сойлан бат бәрҗ йовх күн бәәҗ. Тегәд чигн эн гелң аль йовсн һазртан Сербийд, Германьд, Америкд чигн эврә келн-бичгтән, бурхна номдан, сойл-заңшалдан ик хару седклтә болад, түүнә төлә зүткәд, күч-чидлән әрвллго көдлсн болдг.
Америкд ирҗ бәәхд, хальмг баһчуд кел-сойлан, бурхна шаҗан мартҗ йовхиг үзәд, түүнд харшлхин төлә босхсн хурлдан нарн өдрин хальмг сурһуль секҗ, кел-бичг зааҗ, шевнрәрн олн судр бичүлҗ, тедниг эврә келәр келүлҗ суудг бәәҗ. Бас тиим хол һазрт бүүрлсн хальмгуд Сиврт туугдсн мадниг мартл уга, ООН-д чигн, Америкин Улсин Департаментд чигн одад харсч бәәсн мөн. Тенд чигн гелң Санҗ-Ракба Меньков һал маңнад йовх күн бәәҗ. 1957-ч җилд Меньков гелң «Төвд келнәс хальмг келнд орчулҗ бичсн хураңһу Ивәл, зальврл тергүтн оршв» гидг дегтриг эврә һарарн бичҗ, бас Бурхн багшин нег магтал: «Әдстд чухл орх кемәх оршв» гидг номиг эврән барлҗ һарһв. Эн сүүлин Бурхна магталыг төвд келнәс хальмг келнд орчулхла, шүлгләд орчулсн болдг.
Эн хойр дегтр Америкд ховр болад, манад төрүц үзгддго юмн бәәв. Зуг 2007-ч җилд негхн һар бичмл (рукопись) дегтриг Америкәс Лаганя хурлд авч ирсиг Геннадий Корнеев үзәд, өдгә цагин хальмг келнд буулһад, тәәлвр кеҗ барлх седклтә болв. «Ирх седкл бәәхлә, Иҗлин усн чальчаг» гиҗ хальмгуд келнә. Эн үгиг оңданар келхлә, «Кех седкл бәәхлә, кецин йорал хәр» гиҗ келҗ болна. Бурхн багшин Алтн сүмин демч-лам Йондн-Лодой гелң чаддг меддг номтнриг хураҗ авад, «Хальмг гелңгүдин өв» (Наследие калмыцких гелюнгов) гидг нертә цуврлыг һарһх саната болв. Түүнд оюн-чидлән ниилүлҗ көдлхнь Йондн-Лодой гелң эврән, бас чигн «Хальмг кел делгрүллһнә төвин» ахлач Геннадий Корнеев, номин редактор Бем Митруев, барин үүл даах Согар Мучкинов гих әмтн хурад көдлмшән эклв.
Гелң Йондн-Лодойин келсәр, мана цуврлын түрүңк дегтр Санҗ-Ракба Меньковин орчулсн ном болв. Тернь бас учрта. Эн җил мадн эмиграцд одсн хальмгудын 100 җилин өөниг темдглҗ бәәнәвидн. Тер төләд эн эмиграцд бичсн көдлмш цуг мана хальмгудын сана-седкл сергәҗ, келн-бичгән эс алдх, эс геех күсл төрүлх чигн. Бас нег соньн юмнь – кезәнә хальмг хурлмудт умшдг номин тускар бидн сәәнәр медлго бәәләвидн. Эн Санҗ-Ракба Меньковин бичсн номд мана урдкс юн ном умшад бәәдгнь тодрха һарчана. Йир эннь хуучн цагин нууциг олна күртәл болһх айта юмн. Эн мана кесн дегтр цуг хальмгудт сән белг болад, эврә келәрн бичәтә номиг өдр болһн умшх сән арһ болх.
Тод бичг, хуучн хальмг келнәс орс келнд орчулҗ, төвд эк бичглә хәрлцүлсн күн, Геннадий Корнеев бас иим юм темдгләд бәәнә: «Хальмг гелңгүдин төвд келнәс хальмг келнд орчулдг арһнь өөрдин Зая-Пандитын орчуллһнас эврә өвәрцтә, онцлгта болдг. Энүг ода сәәнәр шинҗлх кергтә. Бас эн неглхн дегтр һарһҗ ханх биш бидн, цааранднь чигн мана цуврлын ботьмудыг һарһад бәәхв бидн. Ода Ик Дөрвдә ах багш Сетән Дорҗин һурвн көдлмш белдәд авувидн, бас Тең һолын багш-лам Борманҗин Мөңкән һурвн дегтр орчулҗ бәәнәвидн. Ирх 2021-ч җилд дәкәд хойр боть кеһәд авчкад, олнд таньлцулад өгхвидн. Мана хальмгудт иим дегтрмүд кергтә болх гиҗ сангдна».
Санҗ-Ракба Меньковин кесн дегтрмүдиг сергәҗ кесн эн «Хураңһу Ивәл, зальврл тергүтн оршв» гидг дегтр сәәхн һадрта, хальмгудын урд цагт умшсн хуучн номта, ховр олн зургудта. Эн дегтр мана хальмгудыг байрлулад, цаһан седклднь сүзг үүскәд, олн бурхдын әдст күртәҗ йовх соньн дегтр мөн. Бас нег сәнь – ном болһн, үг болһнь орс келнд орчулата, арднь чигн эс медгдх үгмүдин тәәлвртә дегтр болна. Эн дегтр удл уга тарад, ховр чигн болад бәәх. Тер төләд, соньмсч йовх әмтн, удан күләлго Санҗ-Ракба Меньковин эн дегтриг авад умшцхатн.
Санҗин Цедн

Видео