Нег җилд әмд бәәх яһна...

25-12-2020, 16:16 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

1988-ч җилд Элстд бичкн мөргүлин гер секгдсмн. Тер цагас авн Бурхн Багшин шаҗн улм делгрәд, шаҗнла залһлдата мартгдсн кесг тоот дәкнәс сергәд, шаҗнд шүтдг олн-әмтнә ухан-седкл сольгдҗ йовна. Эн җил бидн Бурхн Багшин Алтн сүмин 15 җилин өөн темдглҗәнәвидн. Мана хурл Әрәсәд бәәтхә, Европд хамгин ке-сәәхн, хамгин ик хурл болҗана. Зуг Советин цагт Бурхн багшин, Шар шаҗна тускар меддг әмтнә тонь ховр бәәсмн. Мана өвкнр шаҗан ямаран чигн түрү-зүдү бәәдлд әрүнәр хадһлҗ йовсна тускар эн мини бичкн келвр мөн.

Баазра Бадм 1913-ч җилд Көгшнә Баазрин өрк-бүлд ууhн көвүн болҗ заягдсмн. Төрсн нутгнь Ик Цоохра Цацан Хоhн гидг hазр. Бичкнәсн авн эк-эцктәhән шин «Сарпа» совхозд нүүhәд, эцкнь малчар көдлсмн. Бадм Сарпан школд сурhульд орад, тоолдг-умшдг болв. Хөөннь эцкдән нөкд болад, малд көдлсмн. Дән эклхд, Бадм гемин учрар дәәнд одсн уга. Зуг чидлән әрвллго, хар көдлмшин ард йовсмн. 1943-ч җилин тууврт Бадм эк-эцктәhән Новосибирск областьд туссмн. Тенд ямаран болвчн көдлмшт орад, әмән теҗәсмн. 1949-ч җилд Болха күүкнлә ханьцад, гер-мал болв. Хамдан Сиврин зовлңгиг дааhад, үр-күүкдән өскәд бәәв. 1957-ч җилд hазртан ирәд, Сарпа совхозин hурвдгч фермд (Шорвин кец) зоотехникчәр, баахн зуур фермин залачар көдлсмн. Болв гемин уршгар көдлмшәсн hарад, пошт зөөдг болв.
1960-ч җилмүдин эклцәр Баазра Бадм Төгмд Һавҗ (“Цаһан Амна аав”) гелңлә таньлдсмн. Гелңгин сүл әмсхл күртл эн хойр үүрлҗ йовсмн. Баазра Бадм шаҗна сурhуль эс сурсн бийнь, седклән тәвәд шүтдг бәәсмн. Һарасн эркән, амнасн маанян алдлго насни туршт йовсн күн. Баазра Бадмин герт сүзгч, Зууhин Алтн дееврт мөргәд ирсн Дәр ээҗ көгшә даң ирдг бәәсмн. Нег дәкҗ Баазра Бадмин герин күн саата цагтнь теднәд Дәр ээҗ орҗ ирнә. Бадмин гергиг үзчкәд, «чамас күүкн hарх» гиhәд, берзиннь хойр сармта цаhан мөңгн товч тәәлҗ авад өгч. «Күүкндән өг» гиҗ. Дәр ээҗ Баазра Бадмд ном, «Арья Балын магталыг» зааhад, селәнә эмгдт эркинь чиклҗ өгәд, hазр-усинь тәкәд йовсмн.
Баазра Бадм хальмг гелңгүдиг дахад Бурят-Моңhл ордг бәәсмн. Эдн җил болhн Иволгинск дацңд давулдг «Мәәдрин эргцд» оддг билә. Нег цагт Баазра Бадмин ууhн көвүнә тодлсар, эцкнь көдлмшәр Әәдрх орҗах көвүhәрн сүмин ора бүркдг алт (сусальное золото) авхулсмн. Тер алтыг авад, гелңгүд Хальмг Таңhчин нерн деерәс Бурятин дацңд «Хальмг Таңhчиг өршәтхә» гиҗ күрд бәрүлсн болдг. Баазра Бадмин эмгнь Болхан келсәр (97 күрсн ээҗ), өвгнь өрүн болhн нарнла урлдад босад, бурхндан зулан өргәд, маань умшад суудг бәәҗ.
Баазра Бадм кесг җилд Хальмг Таңhчд ямаран чигн арhар хурл бәрхмн гисн күслтә йовсмн. Нег дәкҗ хальмг гелңгүд Әәдрхнә гиичлүрт хург кеһәд, хоорндан селвлцв. Хургин учрнь юмб гихлә, хурл бәрх төр. Энүнә өмн Баазра Бадм көгшдәс hаринь тәвүләд, хальмгудт хурл кергтә гисн эрлh Москваһур йовулҗ. Тендәс зөв, гиҗ хәрү ирсмн. Баазра Бадм байрлад, медәтә гелңгүдиг хураhад хург кесмн. «Элстд хурл бәрҗ болшго – хотл-балhсн шуугата. Аглhд одад хурлан бәрхмн» гиҗ гелңгүд зәрлг болцхав. Элстәс Яшкл орх хаалhас хол биш Улан Эрг селәнә өөр хурлан бәрхәр шиидв. Зуг эднәhәр болсн уга. Тер цагин Хальмг Таңhчин сәәчүд зөв өгсн уга. Һаран тәвсн көгшдиг бурушаҗ, хурл керго гиhәд теднә ухан-тоолвриг уураҗ. Болв Баазра Бадм бурхнд шүтдгән хайсн уга. Әмтнд Бурят-Моңhлас саңгин идә, күҗ, бурхна шүтә, зәрмдән эрк авч ирдг бәәсмн. Утнасна Амра Дердән келсәр (2007-ч җилд бичҗ авлав), Бадм Дердәд эрк авч ирхләрн, «үкр-туhлта оралдхин ормд, нег өдр маанин ард су» гиhәд hартнь эрк бәрүлҗ. Хошуда кесг гермүдт Баазра Бадмин авч ирсн шүтәс, “Дорҗ Җодв” ода чигн хадhлгдҗана.
Баазра Бадм 1987-ч җилд бурхн болсмн. 1988-ч җилд Хальмгт түрүн болҗ бурхн шаҗна ниицән секгдсмн. «Нег җилд Баазра Бадм әмд бәәх яhна» гиҗ нег хотна улс ода чигн келнә. Энүнә ачнр-зеенр, олн болсн җичнр санлынь тевчнә.

МЕЯН Бадм,
Бурхн Багшин Алтн сүмин музейин эрклгч,
Хальмг ик сурhулин номин көдләч.
Эн статья РФФИ-ин № 19-012-00640 тойгта төсвәр бичгдсмн.
Зургт: зүн бийәснь Баазра Бадм, Атхан Цаhан болн
Атхан Мочха. Бурять. 1970-ч җилмүд

Видео