Пўрвін Анљур - тґрскніннь итклті ўрн

19-01-2021, 10:02 | Таңһчин зәңгс » Зіњг

Хальмг Тањєчд ниднин љил темдглгдсн ончта хойр ґґнлі эн кўўні, йосна болн олна ик ўўлдічин нерн залєлдата. Пўрвін Анљур Хальмг АССР-ин Совнаркомин тўрўн ахлач бііснь темдгті. Гўн медрлті, цецн ухата эн кўн олн-імтніннь тґлі бийін ірвллго ўўлдљ йовсмн.

Пўрвін Анљур - тґрскніннь итклті ўрн

Харм тґрхд, иим седвірті болн ямаран чигн кергиг иргч делгрлтднь ўзљ, імтнд тернь яєљ туслхинь тоолљ ўўллдг эн кўўні љирєл ахр болв. Ўўміті цагин гўргўд, хуучн болн шин тоот хоорндан эвцлдлго, нарна герлўр, сулдхврур зўткљ, љиврін делљісн бає наста зґргті ўўлдічнриг худл-хов зґґљ, імтиг цоклдулдг хар санатнр хіірлсн уга. Му кґґсні хар кґллі харєљ, Хальмгин зґргті ўрн, цецн єардач імнісн хаєцсмн.
Кўн болх баєасн
Пўрвін Анљурин аваль Кован Нимян тодлврар, Анљур 1904-ч љилд угатя улсин ґрк-бўлд тґрсмн. Эк-эцкнь баячудт заргдљ йовсмн. Анљур ууєн ўрнь бііљ. Анљурин дару дікід хойр кґвўн болн бичкн дў кўўкн ґсчісн билі. Эдниг бичкнд эк-эцкнь тиф геміс ўкв. Кўўкднь ґнчрід, хар жолмдан теегт єанцарн ўлдв. Хотна улс гем хальдх гиєід іієід, тедниг хайчкад нўўљ одсмн.
Анљур бас гемтсн бііљ. Халу дґрід, ухан-сегін уга кедў кевтсін эн тодлсн уга. Генткн серл орхла, ґґрнь єурвн ґлн дўнь сууна. Љолмин ўўдір хур орљахинь эн ўзв. Ірі гиљ босад, хойр дўўєін дахулад, єартан суулє авад, эдн зурм бірљ авв. Теднін авч ирід чанљ идід, гесндін ґлг авв. Анљур дў кўўкін ўўрч авад, хойр дўўєін ґґрін дахулад, хотна улсан хіієід єарв. Хол нег элгндін эдн ирв. Хар Кўўкн Монтаева-Кичиковад дўўнрін ўлдічкід, Анљур байн улст ніімідлгдљ кґдлв. Дўўнртін тељіл олхин тґлі кґвўн кенд эс заргдсн болх, ямаран кґдлмш эс кесн болх.
1912-ч љилд улусн сурєуль секгдсн, терўнд Анљур сурв. Энўнд йир кўнд билі, юнгад гихлі кґвўн кґдлн бііљ сурсмн. Ўвлднь занятьд ирдг арє біісн болхла, хавр-зунар тиим арє уга біісмн. Болв чигн Анљур араєан зууєад, цугинь тесв. Сурєуль сурх седклнь тедў дўњгі йир ик біісмн. Ґґрнь кґдлљіх імтнлі ўгцід, тедні ормд сґґднь кґдлід, занятьд Анљур ирдг билі.
Советин йосн ирсн цаг кґвўні љирєлд сін йовуд ґгв. 1917-ч љилд Элстд сурєуль секгдід, кўўкд-кґвўд Татьяна Юркован єардврт сурєуль сурв. Сурєульчнрин тоод Анљур Пюрбеев йовла. Ик дуртаєар сурєуль сурчах кґвўг багш темдглв. Тогтурта, сурєульдан йир дааврта кґвўн багшин заавриг цугтнь кўцідмн. 1920-ч љил кўртл тиигід эн школд Анљур сурсмн. Кґвўнд килмљ єарєад, Татьяна Дмитриевна кґвўг эмч Залкиндд ўзўлсмн. Семен Рафаилович кґвўні оошгтнь болн геснднь гем бііхиг йилєід, эмнўлх кергті гиљ селвг ґгсн бііљ. Чигі ууєад, бийін батлљ авх кергті гиљ эмч келсинь Анљур мартсн уга, болв љирєлин гўргўд орсн кґвўнд бийін йоста кевір эмнх арє учрсн уга.
Комсомолын зерглінд орсн Анљур шин љирєлин гўргўд йовв. Комсомольск ячейкс бўрдієід, хотдар эргв. Баєчудла харєљ кўўндід, ціілєврин ик кґдлмш кељ йовв. 1921-ч љилд комсомолын Хальмг обкомин бўрдімљин іњгиг єардад, кґдлмшиг цуг халхарнь делгрўлв. Кґдлмшлі нег зергднь Іідрхні педтехникумд эн сурчасмн. Техникумд сурч єарсн хойрдгч багин ханьд Анљур сурєулян тґгсів.
Медрлті, імтиг хамцулљ чаддг билгті Пўрвін Анљур шин љирєлиг батллєна нўўрт йовсмн. Сін ашта ўўлдврірн ВКП-(б)-н Хальмг обкомин гешўн, РСФСР-ин ВЦИК-ин гешўн, СССР-ин ЦИК-ин гешўн болљ ўўлдљ йовла. ВКП(б)-н Хальмг обкомин негдгч сеглітр болљ политическ болн бўрдімљин ик кґдлмш кељісмн.
Хальмг автономн областиг Хальмг республикд хўврўллєір кељісн ик кґдлмшиг тууљин номтнр илдкљ бичсмн. Тер щунмєа ўўлдічнрин негнь Пўрвін Анљур біісмн. Экономическ, политическ халхар кўцімљ бірід, тер мет сойлын халхар ямаран кўцімљтієін медўлхлі, хальмг імтн йосндан йосан єарт авч чадхинь Анљур медљісмн. Тегід нань чигн ўўлдврлі зергднь хальмгудын урн-ўгин зґґрт, тер дотр «Љањєр» дуулврин чинринь олнд медўлхір шунљ йовсмн.
«Љањєрин» хамцулгч кўчнь
1925-ч љилд Пўрвін Анљур Іідрхні архивд хуучн хальмг бичгір бичгдсн нег дегтр олљ авсмн. Тернь 1910-ч љилд барлгдсн «Љањєр» поэм бііљ. Тер цагас авн эн дегтр Анљурин ширі деер єол орман олљ, кґдлмштнь завср єархла, терўг єартан авч умшдг біісинь імтн тодлсинь соњслав. Гергнь Нимя Хараевна бас эн йовдлын тускар бичсмн. Тер љилмўдт «Калмыцкая степь» гидг газетд «Љањєрин» хойр бґлг орс келнд орчулгдљ барлгдла. Цуг терўг болн «Љањєрин» туск нань чигн тоотыг Анљур цуглулљ соньмсч йовсмн. Очра Номт жањєрч Ээлін Овлаєас бичљ авсн бґлгўд біісмн.
Пўрвін Анљуриг Хальмгин совнаркомин ахлачд шиидсні дару, кељіх кґдлмшнь икдід, иргчин туск тґрмўд чигн єарч ирсмн. Административн, экономическ, нань чигн халхар цугинь негдўлљ, ни-негн Хальмг республик бўрдіљ батлх тґр єоллгчнь болв. Сойлын халхар негдлтд «Љањєр» хамцулгч кўчн болхинь бає наста йосна ўўлдіч цецн кевір медснь ода маднд ґврмљті. «Љањєрин» туск материалмудан Пўрвін Анљур тиигхд бає наста бичіч Басњга Баатрт ґгсмн. Бичічин тодлврт чигн Пўрвін Анљур терўнд «Љањєриг» орчултха гисн даалєвр ґгсні тускар бичгдсн бііні.
Очра Номт хальмгудт «Љањєр» гидг ик дуулвр бііхинь цуг делкід медўлсмн. Пўрвін Анљур болхла Хальмг баатрлг дуулвриг цуг орн-нутгин кемљінд медўлљ, «Љањєрар» дамљулад, хальмгуд сойлын, урн ўгин ямаран ик ґґдмд кўрсинь ўзўлх тґр тівсмн.
Пўрвін Анљур Москван бичічнрлі залєлдљ, тедниг «Љањєрар» соньмсуллєна кґдлмш кељісмн. Иигід Александр Исбахд бичсн бичгнь архивд біісинь умшљ болхмн. Бичічнрин хург кеєід, эн тґрір кўўндвр кесн сін болх гиљ бичљіні. Иим хургиг Элстд хурахла туста болхин тускар селвлцљ бичв. Эн ўгмўдіс эдн урднь чигн эн тґрір кўўндљіснь медгдні.
Дікн нег ўлгўр тодлулхмн. 1929-ч љилд «Красная степь» газетд Пўрвін Анљур олн љил номин халхар ўўлдљ йовх Николай Пальмовд кўч-кґлсні тугин орден зўўлєљ, кўч-кґлсні Геройин нер зўўлєх кергті гиљ бичсн бііљ. 1921-ч љиліс авн 1934-ч љил кўртл Пальмов арвн єурн љилин туршарт хальмг архивин кергин улынь бўрдіљ, архивн материалмудын дґњгір хальмгудын тууљинь диглсиг тер тиигљ ўнлсмн.
Болв цецн ухата, гўн тоолврта єардачин љирєлнь ахр бііљ. Худл цаас бичід, энўнд ўлў ўздг імтн цааљллєна тер цагиг олзлад, чадмг эн єардачиг тўўрмд суулєљ чадв. 1938-ч љилин туула сард Пўрвін Анљуриг тер худл гемшілєір хаљ алсмн. Болв энўні керг цаарандан делгрв. Басњга Баатр «Љањєриг» шинљлід, орс бичічнриг терўнлі таньлдулад, Семен Липкин хальмг дуулвриг орс келнд орчулхд шунмєа кевір орлцв. Дііні ґмн тиигід «Љањєрин» 500 љилинь ик ґргмљтієір темдглв. «Љањєр» цуг орн-нутгт темдгті болв.
«Кўн ўкдг кўўні нерн ўкдго» гиєід, Хальмгин автономин 100 љилин ґґнлі Хальмг Совнаркомин тўрўн ахлач Пўрвін Анљурин, билгті эн кўўні, чадмг болн уралє єардачин, цецн ўўлдічин нериг тодлулљ бичвидн.
Галина ХЕЙЧИЕВА
Хальмг Тањєчин ўндсни
архивин зургуд

Видео