«Төрскн нутган саннав...»

21-01-2021, 15:37 | Традиции, Зіњг

Күсдундур җил хооран Моңһлас Хальмг нутгур нег соньн өрк-бүл ирсн бәәнә. Эн бүлин эзнь Эңк-Мандх гидг күн. Шидр эн мана редакцд гиич болҗ ирәд эврәннь әмдрлин, өдгә цагин моңһл улсин бәәдл-җирһлин тодрхаһар келҗ өгв.

- Эңк-Мандх, хамгин түрүнд намтран келҗ өгтн.
- Мини нерн Болдын Эңк-Мандх. Би 1989-ч җилд моһа сарин 25-д Улан-Баатр балһснд төрләв. Тенд дунд сурһулян, ик сурһулян төгсәһәд өрк-бүлән өндәлһләв. Ода авальтаһан һурвн бичкн үрән өскҗәнәвидн. Ууһн күүкмдн йистә, дундкнь – һунта, әмтин бичкнь күсдундур наста көвүмдн. Моңһлд график-дизайнер мергҗләр сурһуль төгсәсн биләв. Тегәд сурһулин хөөн нег җилдән телеүзд көдлҗ йовлав. Түүнәс һарад, эврән студь бүрдәһәд, тендән һурвн җилдән көдлүв.
- Хальмгудын тускар түрүн болҗ кезә соңсвт?
- Баһдан хальмг улсин тускар юм меддго биләв. Нег дәкҗ Моңһлд бәәдг орс күүнлә таньлдлав. Тер күн Ростов-на-Дону балһснд бәәҗ, эн нанд хальмгудын тускар келҗ өглә. Хальмгуд махна хот-хол удан чанад иддг, махна шөл уудг, үстә давста цә уудг гиһәд келсн болдг. Теднә хот-хоолнь нанд маш таасгдла, гиҗ тер күн келв. Хальмг улсин тускар соньн юм келәд бәәхлә, нанд бас йир соньн болҗ медгдв. Юңгад моңһлчудта иҗлхн, маднла әдл әмтн тиим хол һазрт туссмб, тенд ю кеҗәхмб, гисн сурврмуд намаг соньмсулв. Орс күүнә келснь нанд йир таасгдв, тегәд Хальмгт нег одхмн бәәҗ гидг күслтә болув. Тегәд һурвн җил хооран хальмгудын тускар цугинь медәд, иим соньн улсиг хоюрн йовҗ үзий гиҗ авальдан келүв. Тегәд Хальмгин ик сурһульд орс кел сурч болна гиҗ медәд, нааран ирүвидн.
- Хальмгт ирәд, мана хотл балһсн, хальмг тег ямаран болҗ медгдв?
– Бидн Улан-Баатрас Москваһур самолетар нисҗ ирәд, тендәсн Ростов-на-Дону балһснур автобусар йовх кергтә болв. Хальмг Таңһчур болхла машиһәр күрч ирвидн. Хойр хонгин туршарт иим хол хаалһд йовад, бидн йосндан муурвидн. Москваһас Ростов күртл цугтан орсмуд бәәсн болад, зуг Хальмгт ирәд моңһл чирәтә улс үзәд, мини седкл таалрад, санамр болв. Тиигәд төрскн нутгтан, Моңһлур, хәрү ирсн болҗ медгдв. Күн болһн моңһл әмтн кевтә гиҗ тиигхд санлав. Эднлә күүндхлә, орсар ю чигн медсн угав. Тегәд түрүн авгтан, моңһл тохмта улс яһад эврә келәрн күүнддгов гиҗ алң боллав.
-Тана элгн-садн тадниг талдан нутгур һарад йовсна тускар юн гиҗ санҗана?
– Ода деерән Улан-Баатрт әмтн болн машин гидгнь маш олн, тегәд бәәхд невчкн аюлта болҗана. Элстд ирхлә, энд төвкнүн, машин дала биш, аюл уга. Маднд эннь маш таасгдна. Бас эн нутгин бәәрн улс-күмс маднд кезә чигн дөң-нөкд болна. Түрүн авгтан орсар күүндҗ чаддго мадн балһсар йовад төөрхлә, хаҗудк улсас юм сурхла, тедн цуһар тевчәд, та Шинҗәнәс ирвт, гиҗ сурдг билә. Уга, би моңһл күн, гиҗ хәрү өгхлә, – о, мана моңһл ахнр-дүүнр, – гиҗ инәлдәд, дөң-нөкд болҗав. Тегәд Элстин уульнцсар йовад төөрхдән йир дуртав. Мана өрк-бүлихн бас Хальмгт йир дурта. Мини ууһн күүкн орсар сәәнәр күүнддг болв. Баһ сурһульд хальмг бичкдүдлә сән таарч наадна. Авальм бас хальмг улст дурта. Моңһл улсла дала юмн әдлхн. Тер тоод хот-хол, үндсни сойл, нәр-наадн, байрин өдрмүд, шаҗн бас әдл болна. Мана хәләцәр, хальмг улс моңһл улсла маш өөрхн.
- Ирснәс авн олн хальмг нәәҗнртә болвт, эсий?
- Хамгин түрүнд Хальмг ик сурһульд маднд орс кел зааҗасн багштаһан экләд таньлдлав. Эн багш мана өрк-бүлин йир сән нәәҗ болв. Өдгә цагт долан-нәәмн нәәҗтәвидн. Цуг эднд икл гидг ханлт өргҗәнәв. Теднә негнь Окчан Эрднь (Виктор) Герл авальтаһан маднд даңгин нөкд болна. Бидн хоорндан өрк-бүләрн маш сән бәәнәвидн, даңгин хәрлцнәвидн. Ямр чигн керг учрхла теднәс сүв- селвг авад, тедн маднд кезә чигн дөң болхдан белн.
– Тана бичкдүд баһ сурһульд орна, тиим эсий?
– Мана ууһн күүкн Элст балһсна 12-ч тойгта дунд сурһульд 4-ч класст сурна. Тегәд хамдан сурчах көвүд-күүкдлә орсар күүнднә. Отхн көвүм дундк күүкн хойр цецрлгт орхш, гертән бәәнә.
– Нә, тана ик күүкн көгҗмин сурһульд сурна гиҗ соңслав. Ямаран көгҗмд дурта?
– Э, тиим. Мини ик күүкн көгҗмин сурһульд сурна. Түүнә дурта зевсгнь хуур болна. “Күүкнтн сәәнәр сурна”, – гиҗ багшнь магтҗ келнә. Моңһлчуд захаснь ду дуулхдан дурта, цугтан ду дуулдг авъяста.
– Та бас бичкнәсн авн ду дуулдг болхговт?
– Би бичкндән дуулдго биләв. Арвн тавтадан экләд дууллав (инәнә). Мана бүлихн цуһар ду дуулхдан дурта. Би болхла зокалын (авторские) дуд соңсхдан дуртав. Зокалын дуд гиснь эврә төрскн нутгин туск дуд мөн. Өмннь би тиим дуд соңсдго биләв. Хальмгт ирәд, эк-эцкән, нәәҗнрән, орн-нутган санад, төрскн нутгин, аав-ээҗин туск дуд соңснав. Зәрмдән эк-эцкән санад, седклм көдләд, нульмсн чигн һарад бәәнә (инәнә). Өдгә цагин моңһл дуд соңсдгов. Би намхн (классические) дуд соңснав.
– Өдгә цагт моңһл баһчуд ямаран дуд дуулна?
– Ода мана баһчуд ик зуудан хип-хоп янзта дуд дуулна. Баһчудын өдгә цагин дуд медхшв, эдн англь дууч Эд Шевнә дуд соңсна.
– Ода моңһл чигн, мана чигн баһчуд солңһс (корейское) кино соньмсҗ хәләнә.
– Би солңһс кинод дургов. Моңһлд бәәсн цагтан махла авх зав уга болад даңгин көдлҗ йовлав. Ода болхла эн үйин баһчуд солңһс кино, “дорам” хәләнә, “к-pop” гидг янзта ду соңсна. Солңһс сойл мана Моңһлд маш икәр делгрҗәнә. Моңһлын баһчуд солңһс хот-хол (кимч, кибимипам, пигоди) идхдән бас дурта. Би болхла Голливудын кино хәләдв.
- Солңһс, европ эс гиҗ америкин кино үзхлә, теднә улсин әмдрл Әрәсән, Моңһлын әмдрләс йилһрҗәнә эсий?
– Урднь би орс кел меддго учрас орс кино хәләдго биләв. Ода болхла кел сурхин төлә орс кино хәләнәв. Мини санаһар, америкин эс гиҗ европин әмтнә әмдрлнь бас ик сән биш. Яһад гихлә зовлңта, гемтә, җирһлтә йовдл альд болв чигн учрна.
– Моңһл кинон тускар келҗ өглт. Ямаран кино танд таасгдна?
– Моңһл кино хәләхдән дургов (инәнә). Яһад гихлә моңһл кинон чинрнь му,зуг ода мана кино невчк ясрҗана. Мини санаһар, орс моңһл кино америкин киноһас сән биш. Намаг баһдм эцк-экм бизнес кедг билә. Эцкм Китдүр йовад, тендәс бараа (эд-тавр) авад, экм болхла Әрәсәд тер бараг хулддг бәәсмн. Тегәд эдн Әрәсәһәс шин кино авч ирдг билә, би бичкндән «Рембо», «Бетховен», «Карате-парень» болн нань чигн кино үзләв. Монһлын кинон тускар келхлә, «Бодлын хулхач» гидг нертә нег соньн кино нанд таасгдна.
– Тана санаһар Моңһл нутгин әмдрл Хальмгин әмдрләс йилһрнү?
– Йилһвр чигн дала бәәнә, иҗлхн юмн чигн бас дала бәәнә. Келн талдан болад, йилһвр чигн ик бәәдг болх. Мини санаһар, хальмг күүнә седкл (менталитет) европин улст өөрхн болҗ оч. Бас Әрәсәд бәәх улс невчк уурта болдмн. Үлгүрләд келхлә, нег дәкҗ орс кел меддго намас Эрхүд (Иркутск) балһсна аэропортд көдлдг күн билетән үзүлтн гиҗ сурхлань, би күцц медлго тер күүнә үгиг хаҗһрар медүв. Тер күн намаг икәр уурлв. Моңһлд әмтн невчкн талдан, кен ахан күндлнә, кен дүүһән эрклүлнә гишң, нег-негән тевчнә, нег-негнәннь үгд орна. Му йор, сән йор гидгиг мана улс сән меднә. Хальмг улс бас моңһлчудла әдл эк-эцкән тевчнә, бас күүкдтән маш дурта болна.
- Мөңгәр хәләхлә, Моңһлас Хальмгт әмдрл кимд эс гиҗ үнтәй?
– Әрәсәд юмн үнтә. Хувц-хунр, машин, гер чигн үнтә болдг. Болв энд зер-земш кимдрхн. Моңһлд Китдәс авч ирсн зер-земш тиим сән чинртә биш болсн деерән, маш үнтә болдг. Моңһлд Японяс авч ирсн машин йир олн болҗ йовна. Тедн дунд хамгин керглгддгнь «Тойота Приус» тамһта болна. Яһад гихлә теднә төлә түлән баһар керглгднә, дәкәд үнтә биш...
- Нә, күүндвр тогтаснд ханлтан өргҗәнәв. Сурһультн сән йовудта болтха!
– Ачта танд, тана көдлмш бас амҗилтта, олнд туста болтха!

Күүндснь КАРМАНА Арвн

Видео