Әмн насан Хальмг Таңhчдан нерәдлә

16-02-2021, 14:38 | Таңһчин зәңгс » Санл

1943-ч җил декабрь 28-д дегц хальмгудыг нүүлһхлә, Мууһа Борис шинкән көлдән орсн бальчр көвүн, хаалһин түрү-зүдүг дааһад, экиннь нилчәр әмд үлдсмн. Муев Борис Доляевич 1942 җилд Көтчнрә района Сарпа селәнд төрсмн. Эцкнь – Долян Му, Моңһл орн-нутгин революцин орлцач, офицер, экнь – Боова. Эцкнь отхн көвүһән һарад угаднь сәәһән хәәв. Борис деерән хойр ахта, нег эгчтә үлдсмн. Боова һанцарн дөрвн үрән атхад үлдв.

Сиврт цуг хальмгуд күзүцә зовлң үзҗ. Муевин өрк-бүл Алтайск крайин Веселоярск селянд тусад, бас ик зовлң үзәд, экнь болн хойр ахнь хар көдлмшт көдләд, буудян толhа түүhәд, көрә боднцг идәд бәәсмн. Долатадан Борис Веселоярск школд сурhульд орв. Хамдан сурчах көвүд-күүкд бичкн хальмг көвүнд сана зовад, эврә хотасн хувалцҗ йовсмн. Хөөннь хальмгудыг хәрү hазртан ирсн цагт, Борис эктәhән, ахнртаhан, эгчтәhән төрскн Сарпа селәнүр ирсмн. Тенд школд сурчаhад, цааран Цаhан Нуурин дундын школд сурhулян сурв. Ода келхд, Цаhан Нуурт хамдан сурчасн үүрмүд, насн турштан хоорндан үүрлҗ йовла.
1960-ч җил Мууhа Борис школан төгсәhәд, Саратовск эдл-ахун институтын агрономч-экономистын эрдмәр сурhуль сурв. Сурhулян сәәнәр сурад, медәтә экин седкл байрлулв. 1965-ч җил Ик сурhулян төгсәhәд, нег җил Советин Цергт церглв. Цергәсн буусна дару, Борис Доляевич эврә төрскн Сарпа селәндән хәрәд, ах экономист болҗ көдлв. Тер цагт Хальмг Таңhчиг нертә генерал, Советск Союзин Герой Басң Бадьминович Городовиков толhалсн, олн-әмтн чидлән нөл уга hазр-усан өргәд йовсмн. Борис Доляевич чигн, арднь үлдл уга көдлмшән сән кевәр кеҗ йовла. Тер цагт «Сарпа» совхозин малчнр Хальмг Таңhчд бәәтхә, цуг Әрәсәд нернь hарад бәәсн цаг. Сарпад өсксн хөөдин торhн ноосн ик үнлгдҗ, Невиномысск балhсна ноос уhадг фабрикд тасрхан уга орулгддг бәәсмн.
Юстинск района райкомин 1-ч сегләтр Басң Педерович Надбитов Борисин көдлмшиг таасад, района эдл-ахун планово-экономическ әңгин ахлачар тәвнә. Борис Доляевич эн үүлиг тавн җилдән дааҗ йовла. Бүкл района эдл-ахун көдлмшиг толhалхд амр биш бовлчн, Борис Доляевич эн дааврта керг-үүлиг сән кевәр күцәҗ йовсмн.
1972-ч җиләс авн 1975-ч җил күртл Мууhа Борис «Барун» совхозин директор болҗ көдлв. «Барун» Хальмг Таңhчд хөд өсклhәр нер туурсн, малчнр зураhан цаглань күцәдг селәнә эдл-аху бәәсмн. Болв, энд шаңhа көдлмшиг цааран урмдулхин төлә Борис Доляевич көдлмшән кесмн. Ода күртл Баруна бәәрн улс Борис Доляевичиг бүләнәр тодлна. Ямаран болвчн көдлмшт Мууhа Борис килмҗән өгәд, арднь орад бәәсмн. 1980-гч җилмүдт Мууһа Борис Юстинск района ахлачар шиидгдв. Хамдан көдлҗ йовсн улснь, Борис Доляевич районд шинрлт орулҗ йовсмн, – гиҗ тодлна. Үлгүрлхлә, селән болhнд орошаемый участкуд икдүләд, үвлин өвснә көрңгиг батлуллhнд ик тәвцән орулв.
СССР-ин Правительствин тогтаврар «Внедрение новых форм хозяйствования» гисн көтлврин үүлдвр экллә. Тегәд, Мууһа Борис Хальмг Таңhчд түрүн болҗ Юстинск районд «арендн подряд» гисн шин эдл-ахун янз орулсн болдг. Района малчнрт, көдлмшчнрт сән таал бүрдәхәр, района МТФ (молочно-товарная ферма), ФАП тогтасмн. Малчнрин күүкд сурhулян сурхла, шин интернатмудт бәәhәд, темсн hолта хот, зер-земштә болсмн. 1987-ч җил Цаhан Амнд шин хаалh тосхгдв. Эннь болхла, бас Мууhа Борисин күчн гиҗ келхлә үнн болх.
Хальмг Таңhчин Обкомин 1-ч сегләтр, Советск Союзин Герой Б.Б. Городовиков Б.Д. Муевин көдлмшиг сәәнәр үнләд, Элст тал дуудулҗ. Элстд Борис Доляевич Хальмгин Обкомин әңгин ахлачин дарукар көдлсмн.
1979-1982 җилмүдт Борис Доляевич Целинн района ахлачд суңhгдсмн. Целинн районд эдл-ахун көдлмшиг, бәәрн әмтнә бәәдл-җирhл ясруллhна көдлмшиг күцәҗ, «Целинн района күндтә иргн» гисн цолар ачлгдҗ. Б.Д. Муевиг Целинн райог hардҗ йовсн цагт, Хальмг Таңhчин бичәчнр гиичлдг, бас СССР-ин нертә космонавт, хойр дам Герой В. Ф. Быковский «Целинн района ачта иргн» гисн цол авсн болдг. Хальмг шүлгчнриг ик күндлҗ, тедниг эврә районд угтҗ даңгин «Хальмг шүлгләнә өдмрмүд» давулдг билә.
Борис Доляевич олна-политическ халхар көдлсн бийнь, сурhулян өөдлүлхәр бас зүткҗ йовла. 1983-ч җил ЦК КПСС-ин медлд бәәх Общественн номин академийн аспирантурт орла. Аспирантуран төгсхләрн, номин цолан харсад, хәрү Хальмг Таңhчдан ирәд, партийн көдлмшт орв. 1988-ч җил Мууһа Борис Хальмг Обкомин 2-ч сегләтрин үүлд орв. Эн халхар хойр җилдән көдләд, 1-ч сегләтрт шиидгдв.
СССР тарсна хөөн, Борис Доляевич Хальмг Таңhчин алвна инспекцин hардачар көдләд, алвна көдлмшиг урмдулҗ йовла. 1996-ч җиләс авн Хальмг Ик сурhулин доцент болад көдлв. Университетд ачта багш болад, багшнр болн оютнр дунд тоомср олад, «Әрәсән ик сурhулин ачта көдләч» гисн цол күртв.
Борис Доляевич альд болвчн көдлмшт көдлвчн, ямаран бовлчн үүл даасн бийнь, кергән сән кевәр күцәhәд, үнн седклән Хальмг Таңhчдан нерәдв. Авсн авальтаhан Таисия Сангаджиевната хоюрн hурвн үрән өскәд, hаринь hанзhд күргәд, көлинь дөрәд күргҗ, долан ачнр-зеенрән таалад, тедндән баран болад йовсмн. Һурвн үрнь өөдән сурhульта. Эңкр эцкиннь, аавиннь дүриг күүкднь, ачнр-зеенрнь зүркндән хадhлад йовхнь лавта.
МЕЙӘН Бадм,
Б.Б. Городовиковин нертә Хальмг ик сурhулин номин көдләч

Видео