Һанҗур Данҗур хойрин тускар

25-03-2021, 17:08 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Ик кезәнәс авн улан залата хальмгудын сүм-хурл болһнд Һанҗур Данҗур хойр бәәдг болхла, тер хурл номар күцц болад, йоста әрүн орн болдг санҗ. Тер төләд ямаран болвчн хурлын ах багш эн хойр ик номин хураңһуг олҗ авад, эврә хурлд залад авхд зүткдг бәәҗ. Тегәд Һанҗур Данҗур хойр ямаран учрта юмн болдгиг цәәлһҗ бичий!


Урд цагин хальмг күүнд Һанҗур Данҗур хойр хамгин әрүн чинртә юмн болдг бәәҗ. Эн хойр бурхна номин хураңһун нерн «Җаңһрт» чигн һарч ирнә.
Баһ Цоохрт урд цагт тод бичгәр бичәд хадһлсн «Җаңһрин» бөлгүдт Бумбин орна магталд: «Һаслң Замбан бүчрнь / Һацц цуудан күңкнхдән / Һанҗур Данҗурин айсар һаңхна», гиҗ келгднә. Эннь ямаран учрта үгв гихлә, Замб гидг модна бүчр көдлҗәсн салькнд нәәхлхлә, Һанҗур Данҗурин айс һарһҗ бәәнә гисн медән мөн.
Һанҗур Данҗур хойр цуг бурхна номин ухаг хурасн ик номин хураңһу болна. Һанҗурнь – төвд келнә үг. «Һа» гиснь – мана келәр «зәрлг» гисн үг. «Җур» гидгнь – «орчуллһ» гисн утхта үг. Эн хойр үгин хоорнд бәәдг «н» үзг тедниг ниилүлх үзг болна. Тегәд, мана келәр эннь «Зәрлгин орчуллһ» гиҗ келҗ болна. Эннь юн зәрлгв гихлә, Бурхн Багшин әәлдҗ номлсн зәрлг гидг юмн. Һанҗур болхла, Бурхна келсн судр-номин зун нәәмн ботьта хураңһу. Эн зун нәәмн ботьд олн бурхдын әдс бәәдг.
Данҗур гиснь бас төвд үг. «Дан» гисн – шастр, эс гиҗ медхд берк номин тәәлвр. «Җур» гиснь – басл «орчуллһ» гидг үг. Тегәд эн үгиг хальмг келнд орчулхла, «Шастрин орчуллһ» эс гиҗ «Номин тәәлврин орчуллһ» гиҗ келҗ болна. Эн тәәлврин хураңһу хойр зун хөрн тавн ботьта ик номин хураңһу болна. Тегәд Һанҗур Данҗурин цуг ботьсиг хураһад авхла, һурвн зун һучн һурвн боть болна. Хальмг көгшдин келсәр, эн цуг номиг цааснд бичәд авхд нег ик зан эс даах хар улан бек (чернила) кергтә болдг. Бас эн номиг темәнд ачулад йовхла, зун цаһан темән дааҗ чадшго. Тер темәнә чидлнь күрх болв чигн, номин әрүн чинр дааҗ йовх арһ уга болх гиҗ би соңслав.
Ода «җур» гиснь мана келәр «орчуллһ» гидг үг болхла, ямр келнәс ямр келнд орчулсн номви? Энткгин (Индия) бурхна номин йоснд «Һурвн әәмг сав» (Трипитака, Три корзины собраний поучений) гидг номин хураңһу бәәҗ.
Тедниг энткгин келнәс төвд келнд лам-гелңгүд зурһан зун җил орчулҗ суусн юмн. Цуг номиг орчулад авсн хөөн арвн дөрвдгч зун җилд Будон багш төвд ик мергн лам нәрн кевәр шүүҗ, Һанҗур Данҗур хойриг тогтасн болдг. Тиигхин төлә терүг «Зәрлгин орчуллһ» болн «Шастрин орчуллһ» гиҗ нерлҗ цаста орн-нутгт болн Моңһлын һазрт чигн алдршулсн мөн. Тер цагас авн цуг гелңгүд эн хураңһуг төвд келәр умшдг болв.
Мана Зая-Пандит төвд келнәс эврә келнд орчулх эрдмд ик мергн лам-багш болв чигн, Һанҗур Данҗур хойриг орчулхд әмн-насн күршго болад, цуһараһинь орчулсн уга. Зәрм ном-судрмудыг авч орчулад, наадкинь мини шевнр орчулад авх гиҗ сансн янзта. Зуг Зүнһарин нутг эвдрҗ тарад, эн буйнта ик көдлмшиг кедг номч гелңгүд уга болҗ, теднә көдлмшиг мөңгәр теткдг байн улс чигн уга болв. Тер цагт моңһлчудын мергн ухата лам-гелңгүд хурад, Һанҗур Данҗур хойриг эврә келнд орчулх кергтә гиҗ келлцҗ, моңһлын Легдн хаана теткмҗәр арвн доладгч зун җилин экнд орчулад авч.
Эн ик орчуллһна көдлмшин тускар иим нег домг соңслав. Кезәнә номин орчуллһна көдлмш ик күчр-күнд бәәҗ. Түрүләд төвд кел, бурхна ном хойриг сәәнәр меддг лам-гелңгүд төвд экинь умшад, амарн орчулдг бәәҗ. Тедниг дахад, түргн бичәчнр (стенографы) үмсн самбрт үг болһниг бичәд, самбрмудан урн бичәчнрт бәрүлдг юмн. Урн бичәчнр түргн бичсиг урн-сәәхн кевәр цааснд бичҗ, төвд моңһл кел сәәнәр меддг шүүгәчд (редактор) өгч, шинәс төвд хүвлврлә (вариант) хәрлцүлҗ авад, мод сииләчд (резчик) өгдг бәәҗ. Сииләчнь бичсн юмиг модна кевд сииләд, модн бар кеҗ, барлач гелңгүдт өгәд барлдг юмн. Иигҗ зун нәәмн ботьта хураңһуг халх болһнарнь кехлә, халх болһниг арвн шаху күн кедг. Зун нәәмн ботьта хураңһуг кехд кедү күн кергтә болхв, эврән тоолад медтн!
Теднд хотан эдлх кергтә, хувцан өмсх кергтә, дала бек-цаасн кергтә, унтх-бәәх бәәрн кергтә… Тернь ик мөңгнә һару. Цуг терүг Легдн хан һарһҗ бәәсәр, «Һанҗурин» сүүлин дөрвн боть кехд ядурад угатьрад ирҗ. Нег дәкҗ Легдн хан орчулҗах гелңгүдт залрҗ ирәд, көдлмш зогсчасиг үзв.
«Юн учрар тадн сүүлин дөрвн боть орчуллго суунат?», – гихләнь, ах ламнь: «Мөңгн чиләд, түргн бичәчнр болн сииләчнр көдлх дурн уга бәәнә», – гив.
Тиим үг соңссн мөңгн уга хан цаһан мөрнәсн бууһад, сииләчнрт алтн-мөңгн эмәлтә мөрән бәрүлҗ: «Сиилхд эмәлтә мөрнә үн күрхлә, сиилтн!», – гиҗ зәрлг болв. Түргн бичәчнрт булһн арсн девлән, китд намч торһн лавшган, зер-зевән чигн тәәлҗ бәрүләд, «Бичхд күрхлә, бичтн, нань юмн уга болув!», – гив. Иим сүзгин үүлин күчәр моңһл келнә Һанҗур бүрн төгс ботьмудта болв гинә.
Легдн хан Һанҗурин ик буйн болн әдсин чинр медҗ, эврән өмсәд йовсн хувцан, тохад йовсн мөрән чигн хармнлго өгсн буйн-сүзгин үүлиг ода дуралһад кедг күн уга кевтә… Зуг түүнә буйнч седклин күчәр ода күртл моңһл келнә Һанҗур бәәһәд, 2013-ч җилд ЮНЕСКО-н цуг делкән эрднь зөөрин тоод орҗ. Мана Хальмг Таңһчд төвд келнә Һанҗур зәрм хурлмудт бас бәәнә.
Моңһл келнә Һанҗуриг чигн 2018-ч җилин зунар Өвр Моңһлын нег номт авч ирәд, зургар Бурхн Багшин Алтн Сүмд залсн болдг. Эн номиг мөңг хураҗ барлад, эврә хурлд чигн залад тәвҗ болхмн. Кезә нег цагт мана нутгт чигн умшад медх күн һарч ирх биз…

СЕТӘН Дорҗ

Видео