ИК ЧИНРтә ҮРС САР

25-05-2021, 15:54 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Мана цагин улан залата хальмгуд җил ирвәс эврә хуучн йосн-йовдлар, эврә авг-бәрцәр, заңшалар улм-улм соньмсҗана. Цаһан Сар, Зул байриг сәәнәр меддг болчкад, Үрс Сарин ик чинриг шиңкн медәд авчаснь худл биш. Тер төләд ода Үрс Сарин туск олн соньн юм һарһҗ бичәд медүлий!

Үрс Сар гидгнь – мана өвкнрәс үлдсн һаран күргҗ эс медх ик өв-зөөрин негнь болна. Хальмгудыг Сиврт тууһад авад йовсн өмн эн байриг улан залатнр ик өргнәр темдглдг бәәсн мөн. Эн үгм хоосн үг биш, бәрмтнь 1924-ч җилд хальмг теегт Швейцарин иргн Август Керн ирҗ, Зөөдин хурл Дунд хурл хойрт кеһәд авсн видеобичлг герчлҗ бәәнә. (Эн видеобичлгиг тадн интернетд олад үзҗ чадҗанат). Тенд мана өвкнр ке-сәәхн хувцан өмсәд, хурлдан ирҗ мөргәд, хөөннь мөр урлдад, бөк бәрлдәд, Үрс Саран темдглснә туск ик соньн бәрмт материал бәәнә. Соньмссн күн олн һәәхмҗтә юм эн хуучн видеобичлгәс татад авч чадх.
Йир ода манахн Үрс Сар гиҗ соңссн деерән, ик зунь учринь сәәнәр медхш. Зәрм хальмгуд эн сарла әрк-чигәнәс, тәмкәс, аля-азд үүләс, махнас, заһснас, өндгнәс цер авч, номан умшад, цаһан буйна үүл кеҗ бәәдг. Эннь сойлын сергәд ирҗәх ик сәәхн хуучн темдг. Зуг кезәңк хальмгудын йосна нег сәәхн хүв – хурлд «Эрин һурвн наадн» (саадгар харва, мөрнә урлдан, бөк бәрлдән) гидг наад кедгнь өдгә цагт мартгдҗ ирсн мөн. Эн йосиг сергәһәд авхла, ик сән болх гиҗ сангдна. Зуг мацг авад, зальврҗ суудгнь болн марһлцад бәәдгнь, ухалад бәәхлә, тааршго юмн болҗ һарна. Тер төләд Үрс Сарин олн чинриг шинҗлҗ хәләх кергтә болҗана.

Үрс сарин нернә тускар медүлхд…
Хамгин түрүнд Үрс Сарин нернә тускар эрк биш медүлх кергтә. Орсин моңһлч, академик Б. Я. Владимирцовин темдглсәр, Үрс Сар ик хуучн цагин өв-зөөр болна. Нернь перс улсин кезәңк Навруз үгәс һарлта гиҗ эн номт темдгләд бәәнә. Лалын (Ислам) шаҗн Перс орн-нутгт делгрснә өмн перс улс зороастризм эврә шаҗта бәәҗ. Тер шаҗна йосар домгт мөңкрсн перс улсин хан Җамшд оһтрһун одн-һаргин йовдлыг шинҗлҗ, хаврин түрүн сарин хөрн негдгч өдриг онц темдглҗ, өдрин цаг өсх, сөөни цаг баһрх гиҗ медәд, Нав Урус гиһәд нерәдҗ. Мана келнд энүг орчулхла, «нав» гиснь «шин», «урус» гиснь – «өдр». Тегәд мана келәр эн өдриг «шин өдр» гиҗ келҗ болҗана. Хөөннь лалын шаҗн зороастризм шаҗиг шингәҗ авхла, Навруз байр үлдв. Эн байр лалын шаҗна байр биш, түүнәс үлү хуучн юмн.
Мана өвкнр Төв Азийд бәәхләрн, перс улсла хулд-гүүлгә кеҗ, нег-негән медҗ йовсар эн байриг бас авсн болдг гиҗ Владимирцов номт санад бәәнә. Кесг цаг давҗ, мадн Бурхн Багшин номин йоснд орад, «нав» үгиг оркад, «Урс / Үрс» үгиг үлдәһәд, бас темдглх цагинь соляд, Бурхн Багш хүвлҗ эн орнд ирсн, Бодин Хутг (состояние Просветления) олсн болн Нирвана дүр үзүлсн «Буйнта сар» болһҗ авувидн. Эннь түрүңк онл (теория) бәәнә. Хойрдгч онлнь болхла, «үрс» гиснь перс келнә үг биш, мана келнә үг гиһәд номтнр келнә. Эн онлар «үрс» гиснь – «үр» эс гиҗ «ач-үр» (результаты кармических действий) болна. Энүнәр «Үрс Сар» бурхна шаҗнла шуд бат холвата юмн болна. Номин йосар болхла, хаврин дунд сарин арвн тавнд Бурхн Багш хүвлҗ эн орнд залрад ирәд, мөн эн өдрлә һучн зурһан насн деерән Бодь Хутг олад, найн насн деерән Нирвана дүр үзүлв. Тер төләд эн сар җилин дөрвн дүүцңгин хамгин ик чинртә, буйнта сар болна.
Эн сарла кесн цаһан буйна үүл ү-түмн немгдәд, килнц-нүүлин үүл чигн ү-түмн немгдәд ирнә. Август Керна 1924-ч җилин видеобичлгиг хәләхлә, мана өвкнр йосндан түрүләд хурл эргәд, мөргәд, эркән татад зальврад йовсн санҗ. Бурхна һурвн ик зокал-үүлиг санад авч, байрин кесг юм һарһад, урлда-бәрлдә кеҗ байсчах седклән медүлдг бәәҗ. Һурвдгч онлнь болхла, хальмгудын малла холвата онл. Тер онлар болхла, хальмг күн малан асрҗ, төлән авсн хөөн байрлад бәәҗ. Энүнд «үрс» гиснь – «үр-күүкд», «малын төл» гидг утх-чинртә үг. Хаврин түрүн сарла цуг мал хурһлад, туһлад, унһлад авч, һарсн төлнь өвс-ноһа идәд көл деерән батрад ирхлә, эн сән ашиг «Үрс Сар» гиҗ нерәдәд йовҗ гиҗ зәрм номтнр темдглнә.

Кезәнә хальмгуд эн байран яһҗ кедг бәәҗ?
Хүвсхлин өмн мана хальмгудыг олн һазадын-дотадын номтнр соньмсад ирҗ шинҗлдг бәәҗ. Теднә бичсн олн дегтрмүд ода күртл бәәснь сән юмн. Теднә бичсәр, ода бидн хуучн цагин мана бәәдлиг, тер дотр Үрс Сар яһҗ темдглдгиг медәд авч чадҗанавидн. Орс номт Н.А.Нефедьевин «Ормднь хурасн Иҗлин хальмгудын туск тодрха медән» гидг 1834-ч җилд һарсн дегтрт: «Зунын байр Үрс Сарла цуг хальмгуд ишкә гермүдән ноһаһар болн хамтхасн-навчта модна бүчрәр кеерүлнә. Бас чигн гелңгүднь хар хальмгудын авч ирсн һуйрар шовһр өдмг болһҗ, түүнд онцха кесн кевт һуйр дарҗ һарһсн очрин темдгәр кеерүлнә. Тер өдмгән бурхна өмн тәвәд, хөөннь уснд зална» гиҗ бичәтә йовна. Орс номт П.Н. Небольсин «Хошуда улсин хальмгудын заңшалта бәәцин темдглл» гидг 1852-ч җилд һарсн дегтртән Үрс Сарин байриг улм нәрнәр бичәд бәәнә.
Небольсинә үзсәр, хальмгуд эврә гермүдин үүдиг нарн һарх үзг тал хандулҗ, бурхна шүтәсиг һарһҗ ик мөргүл кедг бәәҗ. Хошуд нойна экиннь гер дотр барана өмн нег ноһан хамтхасн-навчта мод хатхад, тер модыг цаһан көшгәр ораһад белдчксн бәәҗ. Өрүн эртәс дуңгин дууһар әмт хураһад, гелңгүд номин умшлһан эклв. Тер цагт нойна адуна ик сүргиг тууһад авч ирәд, тедниг шар тосн үсн хойрар цацл цацад авч, хәрү белчртнь туув. Нойна нег адуч үлдсн шар тосн үсн хойриг авч, герин өркәр цацл цацад, хатхата моднд тусч йөрәв. Ке-сәәхн хувцта әмтн нойна герт өөрдәд, авч ирсн белгән нойндан өргәд бәәв. Үдин цагт нойн цуг эврә алвтдан элвг-делвг хот өргҗ тооһад авна. Хөөннь әмтн бөк бәрлдҗ, мөр урлдҗ наад кенә.
Мана цагин номтнрин темдглсәр, Үрс Сарла хальмгуд һазр-усан тәкҗ, һалан тәәҗ йовна. Эн йосн һазр-һазрар әдл биш болдг. Теегт нүүҗ йовдг хальмгуд һазр-усан тәкнә, усна көвәһәр бәәсн хальмгуд усна эзнд дееҗ өргәд, ном умшад бәәҗ. Һазр-усан тәкхләрн, мана өвкнр овг-отгарн хурад, гелңгүдән залад, җирһлтә бәәдлин төлә зальврдг бәәҗ. Тер зальврснь эврә дурарн олад авсн һазрт биш, теегт маңхаһад бәәсн толһа деер, эс гиҗ овалсн ова деер одад зальврҗ, һазр-усна эздт цацл цацад, каңкнсн сән үнртә утаһар сәкүсн-бурхан теткҗ авдг бәәҗ. Усна көвәдк хальмгуд толһа деер бах тәвҗ, терүг өвсәр эс гиҗ кенчрәр кеерүлҗ зальврдг юмн.
Эн мана дурдсн һурвн темдг Үрс Сарин гүн чинриг лав тодрха кевәр медүлҗәнә. Негнь болхла, хуучн цагин сүзг-бишрлин үлдл. Тернь хамтхасн-навчта мод гер дотр хатхх, герин өркәр цацл цацх, адунд цацл цацх мет юмн болна. Гелңгүдин хурад ном умшснь – Бурхна һурвн зака-үүлин темдг болад, буйнта үүлин сарин темдг болна. Һурвдгчнь болхла, һазр-ус тәкх гидгнь бурхна номин болн хуучн сүзг-бишрлын холята темдг болҗ бәәнә. Мөр урлдх, бөк бәрлдх гидгнь йир эгл әмтнә байр-наадна темдг болҗ, седклән әәтрүләд, байрлад йовхиг медүлҗ бәәнә.
Аштнь болхла, мини ухан санаһар Үрс Саран мадн сән гидгәр сергәһәд авх йоставидн. Мана хальмгудт җилин һурвн ик байр бәәдг: Зул, Цаһан Сар, Үрс Сар. Түрүңк хойриг манахн ода чигн мартад уга, сүүлкнь мартгдад ирснь һундлта. Иим ик чинртә байрин өдрмүд мадниг ниилүләд негдүлх сән арһ болчкад, мана омг-седклд урмд өгх юмн болна. Тегәд Үрс Сарин байриг һәәллго җил ирвәс сән кевәр кеҗ, хуучн йосиг сергәҗ, буйнта үүлин йосар мацган бәрҗ, бурхна номан чигн босхад, өвк деедсин авъяс-заңшалыг өдгә цагин туг болһҗ өргәд йовх йоставидн!
Корнин Геннадий