Советин Союзин Баатр

17-06-2021, 15:54 | Таңһчин зәңгс » Санл

Редакцас: Эн җил Төрскән харсгч Алдр дән эклснә 80 җилин өөн болхмн. Санлын Өдр угтҗ бидн хальмг олн-әмтнә шүлгч Көглтин Дава 1965-ч җилд «Хальмг үнн» газетд Советин Союзин Баатр Михаил Арыкович Сельгиковин тускар бичсн илдкл тана оньгт тусхаҗанавидн.
Сельгика Михаил Төрскән харсгч Алдр дәәнә өмн Әәдрхнд цергә училищ төгсәһәд, түрүн өдрәс авн дәәлдҗ йовсмн. 1941-ч җилин бар сарин 11-әс авн эн Орловск (ода Брянск) муҗд партизанск отрядын ханьд орад, залу-зөрмг кевәр немшнрлә дәәлдсмн. Темдглхәс, Михаил Арыкович эгл цергч болҗ отрядт цергә үүлдврән экләд, терүнә командир болн Степан Разина нертә партизанск отрядын штабин һардач болсмн. 1942-ч җилд Чапаевин нертә партизанск бригадын һардвр Сельгика Михаилыг Фурмановин нертә партизанск отрядын командирин дарукд батлв.
1965-ч җилд СССР-ин Деед Советин Президиумин зәрлгәр Михаил Арыкович Сельгиковд Советин Союзин Баатрин цол зүүлһгдв. Давсн җилд Сельгика Михаилын 100 җилин өөн күцв. Советин Союзин Баатрин нериг Көтчнрә района Көглт селәнә сурһуль, Элст балһсна уульнц зүүнә.


1941-ч җилин хулһн сар. Мана орн-нутгин тууҗд урд үзгдәд уга зовлңта күнд цаг учрв. Һурвн сарин зуур эвин бооцаг хуурмгар эвдҗ генткн дәврлһ кесн Гитлерин фашистск церг цаг зууран үлү чидлән олзлҗ, ү-дә угаһар өмәрән шурһҗ, СССР-ин хотл балһсн Москваһур зүткҗ йовсн кем билә.
Тиигхд, фашистнрин тылд, төрскн орн-нутгиннь иткмҗтә үрд нег-негән олҗ, дораһур үзлцҗ, хоорндан залһлда бәрҗ, партизанск дәәни аврлт уга залиг дәрвкүлҗ түгәҗәсн кем билә. Белоруссьт, Украинд, Брянскин ө-шуһу моднд, оккупантнрин эзлсн һазрт, альд болвчн советин улс, фашистнрин көл дорнь һазр шатҗахиг үзүллә.
Тууҗд үзгдәд уга партизанск дәәнә җисәг мана Коммунистическ парть залҗ, хортна әмд чидл, техник болн коммуникацинь хораҗ, дәәлдҗәх советск цергт келҗ болшго ик дөң-тус күргҗәлә. Фашистнрин тылд үлдсн улсин Москван һардврар һәәлгдсн цуста өшәтән аврлт угаһар күүчҗ советин йосндан дуртаһан үзүллә. Баатр зөргән үзүлҗ партизанск дәәнд орлцҗах улст дөң күргх цергә сурһмҗта улсиг мана парть тиигхд фронт һатлҗ һарһад тәвдг билә. Тер улсин тоод цуг советин келн-улсин зөргтә гисн үрдиннь йовла.
1941-ч җилин хулһн сарла 204-ч авиа - десантн бригадас зөргтә чадмг гисн хөрн цергчиг шүүҗ авад, майор Радецкий командирта, самолетд суулһад, харңһу сөөһәр фронт һатлһв. Тер хөрн баатрин тоод Хальмгин үрн Сельгиков Михаил Арыкович бас йовла.
«Һәрәдтн!» – гисн закаһар хөрн күн цеврлдәд, неҗәдәр самолетас тасрҗ салад, парашютән секҗ һаңхад дорагшан орв. Һазр өөрдх дутм улм ширтҗ хәләһәд, нег һарарн торһн шидмс атхҗ, наадкарн зер-зевән белн кеҗ саглцхав. Цуһарн әмд-менд эрүл-дорул бууцхав. Хортн оньһсн уга. Майор Радецкий парашютмүдән бултулҗ һазрт бултха гиҗ закв. Дарунь хөрн күүг арвадар хойр әңглҗ бүрдәсн отрядмудын негинь Сельгиков ахлтха гиҗ келәд даалһвр өгв. Десна һолын телтр күрәд, партизанмудла залһлда бәрҗ, фашистск цергин шинҗ альдас альдаран йовхинь, хама юн бәәхинь тодлҗ темдгләд, альк хаалһар , кедү кел бәргдсн мана салдсмуд, альдаран туугдҗ йовхинь медҗ, разведк кеһәд эврәкстән зәңглхмн гиҗ закв.
Үүрмүдләрн мендлҗ, Десна һолын үзг темцәд Сельгиковин отряд көндрв. Өдрәрнь амрад, сөөһәрнь һарад, һурвдгч хонгтнь Поруба селәнд күрв. Энд фашистнр эдниг үзәд арвхн күүнә әмнәс бүкл рот тәвәд догшн бәрлдә кев. Өдрин дуусн гилтә автомат, пулемет, минометмүд адрсн кевтә тачкнад күрҗңнв. Сельгиков эврәннь салдсмудтан: «Әмдәр орҗ өгхмн биш!» – гиҗ закад суман әрвлтхә гив. Нег мөслсн эңкр үүрмүднь, баатр зөргән үзүлҗ, бәәсн арһан нөөлго кесг холван олн хортнла халдв. Болв – олна олн. Негдгчнь, хойрдгчнь, тавдгчнь салдсин үкл давв. Гиинҗ нисәд аашсн мин Сельгиковин өөр хаһрад, негт эс үзгдсн һарарн теврсн мет хоорагшан шивәд оркв. Цааранднь юн болсинь лейтенант медсн уга. Генткн хар дарсн зовлңта нөөрәсн серсн күн мет серл орад нүдән секхлә – эҗго харңһу сара болҗ һарв. «Кел бәргдв» – гисн әәмшгтә ухан төрс гиҗ зүрк киитрүлв. Бәәсн бийнь ху цусн. Болв чидлән хураһад өндәс гихлә – цогц соңгсад һазрас салад бәәв. «Эннь чигн сән» – гиҗ өндәҗ сууһад эргндән шинҗләд хәләхлә – саран барун бийд сарин цаһасн герл үзгдв. Сельгиков, нүкн гиҗ байрлв. Бәәсн чидлән хураһад нүкнүр мөлкв. Ноха хумсарн малтҗ. Хальмгт күүнә хәләцәр шинҗлхлә – барг нохан көдлмш. Болв бөдүн күн түүгәр багтад һарна гидг берк. Хатмл эвтәхн цогцта Сельгиковин бийнь һарч чадшго. Цаг күләҗәхмн уга. Ямр чигн зер-зев уга. Сельгиков һарарн тер нүкиг уудулдг арһ хәәв. Хөв болад һазр җөөлн бәәҗ. Һазаран һарад чееҗән дүүргҗ киилң цааран мөлкв. Хатсн эрднь-шишән ишмүд, һарудын хамтхасн, күцц эс хурагдсн хавстна заагур мөлкҗ муульта сараһас хольҗв. Болв чидл бас чилв. Көндрдг арһ уга. «Юуни төлә тер сараһас мөлтрҗ һарв? Бәргдхәрий» – гиҗ гем һарһсн күн кевтә, бийнь бийдән уурлҗ: «Өмәрән!» – гиҗ закад, дәкнәс мөлкв. Нег эзнә хашад һазрт малтгдсн пөөгрг үзв. Түүнүр күрәд үүдинь түлкхлә, мөр болад секгдәд бәәв. Пөөгрт орад ардан үүд хааһад невчк төвкнс гиһәд, чикән тәвәд соңсв. Тар-тур гиҗ экләд орсн хурин ә соңсгдв. «Сән болв, ардм цөврсн цусна үлдәсн мөриг арчад уга кечкх» – гиҗ санад дорагшан бууһад, суулһ, ишклң үнр һарсн бочксин ца һарад, бәәсн бийнь салдаһад, унтву аль уха алдву, – бийнь медсн уга…
Зовлңта нөөрәсн серсн даруһан, Михаил, яһҗ эн пөөгргт туссан санад, цааранднь яахм? – гиҗ ухалв. Ода деерән немшнр намаг селәһәр болн селәнә эргнд хәәҗәхнь лавта. Тер учрас нег хонгт, ядхдан, эс гиҗ хойр хонгт эн ормдан бәәхмн. Цааранднь бас нег эв-арһ олдх – гиҗ санв. Невчк төвкнв. Тоолвр, олн-зүсн ухан толһад будн-цаң кеһәд бәәнә. Тиигҗәтл, һацата кевтә гесн өлсв. Ишклң үнр һарчасн бочкин бүркәс секхлә – давслата хавстн бәәҗ. Ундасна гидгинь бас келхмн биш. Хавстар өлән дарв. Үүднә заагур орсн герлин чөлән һаза өдр болсинь медүлв.
Зеткрлә харһсн күүнә зовлңта ухан зәрмдән шавин өвдкүрәс гүрмтә болна. Хортн эзлсн һазрт, шавта ор һанцарн харңһу пөөгргт бултҗ кевтх күүнә тоолврас күнд юн бәәх?
Невчк седклән аадрулхар эврәннь җирһлиннь тускар санв. Негт зүүднәс мет өмннь хальмг тег һарч ирәд хаврин цецгүдәрн налаҗ делгрв. Көтчнрәс хол биш бәәх һарлцсн Көглт селән үзгдв. Элстин 1-ч тойгта дундын школ, үүрмүднь, дарунь Әәдрхнә халһна-пулеметн училищ сангдв. 41 җилин хөн сарла лейтенантын цол зүүлә. Мөчн сарла дән эклв…
- Кемб? – гиҗ чочад әәмшсн күүкд күүнә дун соңсгдв.
- Эгч, шавта советин салдсв, – гиҗ Сельгиков иләрнь келв, – немшнрәс бултҗанав.
- Не, тагчг бәәтн, би эврәннь күүкндән келәд танд дөң күргнәв – гиҗ келәд пөөгргин эзн күүкд күн хәрү өгв. Ода юн болна гиҗ санад Михаил күләв. Медәтә болн баһ наста хойр күүкд улс пөөгргүр орҗ ирв.
- Тетя Поля, шавнь дегд әәмшгтә биш, болв зөвәр күнд, ядхдан хойр долан хонгт кевтх кергтә, – гиҗ баһ наста күүкд күүнә келсәр тер күүкнь бишиг Михаил медв. Бас наншң цергәс салсн эмчин сурһульта күүкд күн гиҗ Михаилин санснь үнн болҗ хөөннь һарв.
Асхн шидр тетя Поля ирәд харңһурхла лавта эврә күүнә герт орулнав гиҗ Сельгиковд келв. Тер күнь дәәнә өмн колхозин ахлач бәәсн Пантелей Гирлин болв. Пантелей Гирлин партизанск отряд бүрдәҗәсн, нуувчин Погарск райкомин партин сегләтр Георгий Семенович Купринлә залһлдата бәәҗ.
Тер өдрәс авн Михаил Сельгиковин партизанск хаалһ эклв. Кесг дәкҗ үкллә нүр үзлцҗ зогсад, җирһлин төлә ноолдсн баатр диилвр бәрҗ һарад, үүрмүд, иньгүд заагтан нер туурҗ, үлгүр үзмҗ болҗ йовла. Хальмгин үрнә нерн Брянск ө-шуһу моднд, үүрмүдтнь җивр урһаһад, өшәтднь үкл учраһад, советск күүнә зөрг, тууль-тууҗд өргсн баатрмудын зөргәс давуг дагдла.
Михаил Сельгиков партизан болснаннь хөөн ор һанцарн зурһан эшелон хамх цокад, хойр өргн һол деегүр татсн тагт уга кеһәд, фашистыг алад, арвинь кел бәрҗ авла. Тегәд чигн энүнә үүрмүднь кесг дәкҗ бийинь лавта үкләс татҗ авла. Нер туурсн партизан ода Элст балһснд әмд-менд бәәнә көдлмшәрн бас олна нүүрт йовна. «Цуг мана дәәнд бәрсн дииллврмүд өдгә цагт бәрҗәх дииллврмүд – советин келн-улсин ни-негнә нилч, Коммунистическ партин һардврин нилч» – гиҗ Михаил Арыкович Сельгиков келнә.
Өдгә цагин хальмг баатр Михаил Арыкович Сельгиковд СССР-ин Деед Советин Президиумин Зәрлгәр Советин Союзин Баатрин нер зүүҗ, Алтн Одн болн Ленинә орденәр ачлсн өдр – цуг мана таңһчд бәәдг улсин ик байр болв.
Нер туурсн Баатр олн җилд менд-амулң җирһҗ оньдин дөрвн цагт олнд үлгүр-үзмҗ болҗ йовтха!
КӨГЛТИН Дава
1965-ч җилин хөн сарин 14-д
барас һарсн «Хальмг үннәс»