«Богдын хаалһар» яһҗ ордв?

24-06-2021, 15:49 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Урдк цагин хальмгудын шаҗн-шүтлһин йосн-йовдл зәрмдән өдгә цагин тогтсн авъясла таарлго бәәнә. Үүнә учрнь юундв гихлә, улан йосн ирәд, сүм-хурлыг нураҗ, гелң-манҗнриг цааҗла харһулад тарахлань, хальмг күүнд уха заах санврта күн чигн уга, йос үзүлх әрүн хурлын һазр чигн уга болв. Ода эн хойр сергҗ ирсн бийнь хальмг күүнә седкл икәр сольгдсн болдг.
Улан залата хальмгуд кезәнә сүм-хурлдан яһҗ ордгин тускар бидн орс номтнрин бичсн хуучн дегтрмүдәс, хаалһин бичг-темдглләс медәд авч чадҗанавидн. Зуг умшсн юмн нүдәрн үзсн юмнас дор болдгиг кен чигн меднә. Мадн, хальмгуд, Европин һазрт бәәһәд, видеобичлгин зургт чигн Әрәсән олн келн-әмтнәс түрүлҗ орувидн. 1923-ч җилд хальмг теегт Швейцарин иргн Август Керн ирҗ, «Хальмгудын әрүн һазр» (Калмыцкие святыни) гидг видеобичлг кеһәд авв. Тенд мана өвкнр Үрс Сарин байрт хурлд яһҗ ордгиг Керн шиңгәһәд авсн бәәҗ. Тер видеобичлгин нег онцнь болхла, хурлын хашад орҗах хальмгуд хашан босха-үүднд мөргәд, түүнә бахнас толһаһарн әдс авч орҗана.
Ода хурлд орҗах хальмгуд босха-үүднәс әдс авхас биш, хурлыг эргәд, күрд эргүләд йовх дурн уга болад, дотрнь гүүҗ орад, сууһад авх орм хәәҗ, зәңг-чимәһәрн сольлцх таньдг-меддг әмт үзхләрн, маасхлзад байрлад оддг. Тегәд хурлд ирсн күн зальврх-мөргхәс биш, бурхна чинр санхас биш, бийиннь сәәг санад ирдг. Тиим ухан-саната күүнд Дала Ламин хаҗуд суув чигн, буйн-тус уга. Ода яахв, цагин эркәс давдг арһ уга… Тернь бәәтхә, сүм-хурлын һазак үүднәс әдс авдг юн йоснви гиҗ келхлә, тууҗ-түүкнь ик соньн болчкад, өдгә цагин маднд сән үлгүр болх юмн. Ода эн босха-үүднд мөргәд орх авъясин тускар цәәлһәд бичҗ өгий!
Хурлын хашад орх һол үүднь – өмн үзгәс бәәдг. Тенд неглхн үүдн биш, һурвн үүдн бәәдг. Зүн үүдәрнь орх кергтә, барун үүдәрнь һарх кергтә. Дундк үүднь болхла, ик лам-богднр ирхлә, татад орулдг үүдн. Тиимин төлә тер үүдиг «Богдын үүдн» эс гиҗ «Богдын хаалһ» гиһәд дууддг бәәҗ. Хальмгудын йоснд болхла, эн үүдиг әәмг-улсин ах багш шаҗн-лам залрҗ ирхлә татдг. Бас чигн зәрмдән шаҗна ик мөргүлин цагт татад, бальң һарһх, номин йослл кехд керглгднә. Хальмг хуучн хурлмудын зург хәләхлә, зәрмдән эн үүдиг тоосх-чолуһар нег бичкн герлә әдл кеһәд авдг бәәҗ. Мана шаҗна ах-дүүнрин орн Төвд, Моңһл, Бурядт тиим йоста юмн ховр.
Шинҗләд хәләхлә, чолуһар кесн сүм-хурлын үүдиг Энткгт кедг бәәҗ. Эн йосн болхла, ик эрт цагас авн Бурхна номин һазриг темдглҗ бәәнә. Хамгин түрүңк тиим үүдиг мана Бурхн-багш әмд бәәхд гелң-хувргиг теткгч нег байн күн босхҗ. Ода энүнә түүкиг товчлад медүлий! Хальмг Таңһчд ик делгрсн «Дорҗ Җодв» нертә судр иим үгәр эклнә: «…Йилһн Төгсн Үлсн Шравасти балһснд Йилһгч хан көвүнә цецрльг Иткл Угад Идә Өггчин бүкнд таалх хорад миңһн хойр зун тәвн гелңгин ик хуврг болн маш олн бодьсадва махасадвала хамт суув…». Энд «Йилһн Төгсн Үлсн» гидгнь — бурхна йогт нерн. «Йилһгч хан көвүнә цецрльг» гидгнь — Җета гидг нертә хаана көвүнә ясата сәәхн сад. «Иткл Угад Идә Өггч» гидгнь хальмг келнд орчулсн Анатхапиндада Бурхн багшин һол теткгч күүнә нерн. «Бүкнд таалх хора» гисн Анатхапиндадан бурхнд зөрүлҗ босхсн олнд таасгдсн сәәхн хора-сүм.
Эн Иткл Угад Идә Өггч эс гиҗ Анатхапиндадан босхсн сүм бурхн багшд ик таасгдад, Энткгин хурин ульрл (тернь орсар «сезон дождей», мана үвлин цагла әдл цаг-ульрл болна) тенд сууҗ бәәхд дурта бәәсн мөн. Зуг тер «бүкнд таалх хора» тосхад авхд Иткл Угад Идә Өггч нертә байн арһлач ик мөңг һарһҗ Йилһгч хан көвүнәс (хаана көвүн Җетаһас) һазр авч, ик мөңг һарһҗ хора босхад авчкад, түүнд орх үүд кеһәд авч. Тер үүднә чинрнь болхла, килнцтә йиртмҗин орнас номин һазрт орх юмн. Цуг бузр ухан-санаһан һаза оркад, номин орнд цевр уха бәрҗ орх темдгтә мөн. Тер босха-үүдәр болхла, бурхн бийнь орад, олн эрдмтә шев-гелңгүднь, номин богднр чигн дахад ордг.
Тер төләд мана хальмгуд сүм-хурлын үүдиг сәәнәр кеһәд авч, номин орна үүд болһад, түүнд мөргн зальврад, толһаһарн әдс авч, хамг му ухан-санаһан, зовсн-энлсән, килнц-нүүлән чигн һаза оркад, номин орнд цевр-цеерәрн орхиг сандг бәәҗ. Бас чигн шаҗна йосна богдсин ордг-һардг босха-үүдн әрүн күч авч, мөргсн күүнд тер әдс күртәҗ өгдг юмн. Йир гихдән, зәрм хальмг хурлмудын эн үүднь өндр болад, деерк давхртнь бурхна, номин догшн сәкүснә шүтәс чигн залад тәвдг. Тегәд тернь улм чинр иктә юмн болад, эс мөргхлә болдго бәәҗ. Мана өвкнрин эн йосиг сергәһәд, хурлд орхин өмн цуг мууһан һаза оркад, дотрнь хов-җив һарһлго, бийиннь төлә зальврад суухла, сән болх юмн.
Сетән Дорҗ

«Богдын хаалһар» яһҗ ордв?

Видео