ОДН-ҺАРГИН КҮЧН-ЧИНРНЬ

30-06-2021, 15:54 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Ик кезәнәс авн ода күртл цуг мадн сөөни теңгр хәләҗ, одна герлд авлгдҗ, эң-зах, йорал угаднь чивҗ йовн, хүв-заяһан тааҗ медхин төлә йовх одна замар зурхаһан һарһҗ бәәнәвидн. Хальмг күн одн-һаргта бат холвата болчкад, олн зүүл заң-заңшал, йоста болдг. Нег тиим йосна тускар эндр келҗ өгий.
Алтн делкән өөрд-хальмгудын богд багш болсн Зая-Пандитын намтрт «одн олн болв чигн, сарин герл үлмҗ болдг» гидг үгмүд харһна. Энүнә учринь тәәлхлә, сөөни теңгрин одд кедү олн болв чигн, теднә герл сарин герләс даву болшго. Бас чигн мана өвкнрин хуучн үзл сергәҗ, эн үгиг шинҗлхлә, олн нууц юмн чигн неегдәд (секгдәд) ирнә. Хамгин түрүнд сарин герлиг одна герләс үлү үнлҗ бәәхнь сарин литин тускар тодрха кевәр медүлҗәнә. Мадн, хальмгуд, сарин урһх-шиңгхәрнь цаган тоолҗ һарһдг йоста улс. Одн болхла харңһу цагт кеер йовҗасн күүнд зам-хаалһ үзүләд, зальврх кергтә болхла, деед олн бурхдыг санулад, әмн-насна өсх-бурхиг чигн үзүлҗ өгдг бәәҗ.
Бас чигн эрт-урд цагас авн мана өвкнр күн болһнд эврә одн бәәнә гиҗ сандг бәәҗ. Тер төләд хара зөңдән теңгр зөрүлҗ нум-сумар харвдго, теңгр тал нульмдго, нудрман үзүлҗ хәәкрх-харах, му келх үүләс цеерлҗ йовдг бәәҗ. Кемр нег күн сөөни теңгрт бууһар хахла, эс гиҗ саадгар харвхла, сумнь однд тусад, нег күүнә әм булах гиҗ көгшдин келсиг би чигн чикәрн соңсад авлав. Зуни цунцг сөөһәр нөр уга болхла, ээҗән дахҗ һазаран һарад, теңгр хәләҗ суухларн, унх оддыг үзәд, мана ээҗ: «уй, хәәрхн, нег күн өңгрҗ одв, сәәни орнд төртхә, сарул хаалһар йовтха!» — гиһәд келдг билә. Бас унх од үзчкәд: «теңгрин одн унсн биш, мини одн унад уга» гиҗ һурв дәкҗ шимлдҗ келдг билә.
Эн келдг үгин учринь сурхлам, ээҗ: «Күн болһн эврә одта болдг. Одн унхла, күн чигн әмән алдад, өңгрәд одна. Тегәд унсн од үзв чигн эс үзсн болад суух кергтә, эврә одн бичә унтха гиҗ дотран зальврад суухла, чини одн уншго» гиҗ келдг. Бас намрин цагт мана ээҗ һазаран һарч, Мөчн оддыг хәләдг бәәҗ. Тер цагт Мөчн одн токадг. Тер зурһан одна токаһад һарсар теңгрин бәәдл эртәс медҗ авдг. Ода санхнь, ээҗин келсәр Мөчн одн сарин баһрх таласнь һархла, малд му, зуд болх. Сарин ард һархла, һаза киитрхин темдг, өмн үзгт һархла, һаң халун болх, әмтә юмнд зовлң… Ода цагин хальмгуд хар толһаһан өргҗ теңгр хәләдг бәәсн болхла, кедү юм эртәснь медәд, мууһас зәәләд һарх арһта болх билә?
Мөчн одн му темдг болхла, Долан бурхн гидгнь сән йорта юмн. Ик кезәнәс авн мана өвкнр Долан бурхнд мөргәд-зальврад, кишг сурдг. Эннь хальмгудын онц шүтлһн биш, цуг Төв Азийд бәәсн әмтнә шүтлһн болна. Моңһл, буриад, Алтан өөрд (алтайцнр), хасг, киргс, хакас чигн Долан бурхнд мөргхләрн, аң аңнхд туслҗ, олн аң хәәрлҗ, аңһучин һанзһ улалһад өг гиҗ зальврдг авъяста. Мадн болхла, улан залатнр, Долан бурхнас аңгин кишг сурх биш, нүл-килнцин үүлиг әрлһтхә гиһәд зальврдг. Тиигәд зальврхла, «Долан бурхн / Дола дәкҗ / Давтад авхла, / Нег килнц уга» гиҗ нег кииһәр һурв келх кергтә. Тиигсн күн нег һарһсн килнцән уга кех гиҗ мана көгшд келдг. Бичкндән сөөһәр Долан бурх хәләҗ, толһа эргҗ, нүднә харан тасртл иим үг келҗ суудг биләв. Килнц әрлснь аль әрлсн угань медгдсн уга болв чигн келнә ээдрә әвртә гидгәр һардгиг медәд авув.
Одн гисн юмн мана өвкнрин әмн-наснд чинр-тус иктә, нөлә (тәвц) баһ биш болад, өдр болһна керг-үүлд оралдад ирдг юмн бәәҗ. Ода эн сән йосиг мана хальмгуд мартҗахнь ик һундлта. Тер бийинь, көгшдин келсн үгиг ухан-санандан хоршаҗ тееһәд авсн мана үйин әмтн кезәңк эн йосиг сергәһәд авхар седхлә, тодхрлх тодхр-зеткр уга болх гиҗ сангдна. Йир үүнә тускар мана өвкнр иим нег цецн үг һарһсн болдг: «Эзн кицәхлә, заянь кицәнә» гиҗ. Мөн эн үлгүрәр хуучан сергәҗ йовхла, хальмгудт үкл-мартгдл уга болх.

Цедән Санҗ

ОДН-ҺАРГИН КҮЧН-ЧИНРНЬ

Видео