Таңсг билгтә домбрч Манҗурга Булһн

19-08-2021, 15:09 | Таңһчин зәңгс » Санл

Үнндән олнд туста, сән ашта эрдмиг, үлү деед билгтә улс медҗ тархадг гиҗ мана өөрд-хальмгин цецн ухана дееҗд иим төв келчксн үг бәәдг. Эн цецн гүн утхта үг домбрч Булһн Бюрчиевна Манджураковла ирлцәтә бәәхнь маһд уга. Хальмг таңһчин сойлын ачта көдләч, хальмг улсин ачта артист, делкәд нернь туурсн хальмг улсин сойл өөдллһнд ик тәвцән орулсн билгт бәәҗ. Номһн, җөөлң заң-бәрцтә, үнн чик һольшг цаһан седклтә, әмтнлә ээлтә, билгтә, чадмг артистиг эс меддг, эс таньдг күн мана Хальмг Таңһчд уга бәәсмн.
Булһн Бюрчиевна Манджуракова 1927-ч җилин һаха сарин арвн һурвнд:
Оон гидг урата,
Оонт гидг һолта,
Шар-Зуңкван солңта,
Шарнут-Чонса әәмгин,
Өнчн мууһан өөдго,
Өнр байндан өгтмндго,
Угань бәәх дүңгә бәәдг,
Угатянь байн дүңгә бәәдг,
Байн Җаанг төрлә
Шарнут-Чонса әәмгин Сомн Экн хотнд (өдгә цагт Хальмг Таңһчин Сарпан района Шарнут селән) Манҗин Бүүрчин өрк-бүлд төрсмн. Ик кезәнәhәс нааран эднә Җааң төрл Оонт hол дахад, Сомн Экнд бүүрлдг бәәҗ. Эднә өрк-бүл Шарнут-Чонса әәмгт билгтә дууч улс бәәҗ. Бүүрч Байчха хойр ут ду дуулхларн, олн әмтнә чикнә хуҗр хаңһаһад, седкл авлдг билгтә әмтн бәәҗ. Тедү дүңгә эдн билгтә тоомсрта улс бәәсмн. Булһн Бюрчиевна долатаһасн авн домбр цокдгиг дасҗ авад, йирин нас күртлән терүгән цокдг бәәҗ.
Аңхн түрүн Булһн Бюрчиевна 1940-ч җилд «Җаңһрин» тавн зун җилин өөнд нерәдсн байрт орлцҗ тәәзд һарсмн. Тиигхд Шарнут-Чонса әәмгәс Музран Арвантин келмрчнрин марһанд орлцҗ, далн хойр худл келҗ өгәд, туһлта үкрәр мөрә авла. Окна Клим нәрн шинҗин марһанд орлцҗ, хөөhәр мөрә авсмн. Урувҗура Йогташ Шонта күүктәһән, Манҗин Байчха Булһн күүктәһән домбр цокад ду дуулҗ, Карнан Окнан Сала эднд скрипк татла. Эдниг цугтаһинь хувцна эдәр, Җаңһрин дегтрмүдәр болн нань чигн белгәр ачлсмн.
Сиврт эднә өрк-бүл Алтайск крайин Третьяковск района Змеиногорскийин цуунг тәрдг совхозд бәәршлсмн. Совхозд бәәдг улс цуһар цуунг урһадг көдлмшт көдлдг бәәҗ. Һундл төрхд 1946-ч җилин така сарин арвн нәәмнд гемин шалтгар экнь Манҗин Байчх өңгрҗ. Эднә өрк-бүл зовлңган эдләд, күчр-күндән чееҗдән дааhад, арh уга болад тесәд бәәв. Тер цагт шалтгин аюл олн әмтиг дәврҗ уга кев.
1948-ч җилин үкр сарин доланд Булһн Бюрчиевна Широклагас ирсн Манҗурга Пүрвәд хәрд һарад, һурвн җилә Агрозоотехническ курст орад, терүгән 1955-ч җилин моһа сарин 26-д төгсәсмн. Тер җилин хөн сарин 13-д энүнд 1-ч разрядта эдл-ахун мастер гидг нер зүүлһв. Тер цагас авн Булһн Бюрчиевна күүкд улсин цуунг урһадг багин бригадир болҗ көдлсмн.
Пүрвә Булһн хойр цуг хальмгудла әдл Сиврт зовлң үзәд, муулян эдләд йовсн бийнь чидлән агсад, күчр-күндиг дааhад, тамин амнас гилтә hарв. 1956-ч җилд Манҗурга Пүрвә Булhн хойрт Евдокия күүкн төрҗ hарсмн. Эн ик байрин цагла дигтә Сталинә эрк шиллhнә цагнь төгсәд, хальмгуд хәрү hазртан хәрх гисн байрин зәңг тарад, радиоhар хальмг айсмуд соңсгдх гиҗәсмн. Үнн юмн үнндән hардг. «Цаг негәр йовдго, цәкрм цаhанар бәәдго» гидг. Харңhу сөөг нарна герл дииләд, серглң салькн үләҗ, hашута цагин үнн диилҗ илдкв. Манҗурга Пүрвән герт әмтн хурад, радиоhар хальмг айсмуд соңсад, байрлад, ууляд, дуулад, зәрмснь босад, «Шарка-баркан» айст биилцхәв. Тиигҗәhәд әмтн hазртан нүүхәр бийән белдәд, мал-герән хулдад, эврәннь мөңгәр hарцхав. Манҗургахн 1957-ч җилин мөрин сарин арвн тавнд нутгтан ирсмн. Аhшин hазрин Котельниково станцд ирхләг, Дүңгәш арhул дууhар «О, хәәрхн» гиҗ келәд, хойр нүдндән күч күрч чадл уга болад, цуhар түүг дахад, экрҗ нульмсан асхрулад бәәв. Тендәс hарад Дарганово хот давад, төрскн hазрин меҗәд күрәд, Пүрвә Дүңгәш эктәhән адhн өмәрән хәләhәд йовҗасмн. Урднь бүүрлсн эврәннь Дорак хотна Манҗурга өвгнә суулhсн модн садмуд үзәд, нүднь саак чиигтрәд бәәв. Бүүрлсн hазртан, модн гер бәәсн ормдан мөргәд, Дүңгәшин нүднәснь заядар нульмсн асхрад бәәв, толһаһан өргинь дерләд, Булһн бийнь бас уульв. Теегин өргн аһуд эдн цуһар нег-негән теврлдәд, һашута нульмсан асхрулв. Цаг-зуур тендән бәәһәд, эдн селәнә цутхлңд күрч ирв. Хальмгудыг нүүлhснә дару эднә модн гериг Зайцев гидг орс күн Шарнут Чонса цутхлңд авч ирәд, шинәс бәрәд, өрк-бүләрн тенд бәәҗ. Таңсг билгтә домбрч Манҗурга Булһн
Тер җилин моһа сард тәрә тәрлhн эклҗәх цагт Манҗурга Пүрвә Медведев Александр Иванович гидг совхозин ахлачла харһад, көдлмшт орх эрлһнә цаас бичәд, бәәх гер чигн сурсмн. Тиигхд совхоз олн шин гермүд тосхчала. Манжурга Пүрвә тәрә тәрлhнә көдлмшт көдлҗәһәд, хөөннь комбайнер болҗ көдлсмн. Манҗурга Булһн болхла, хөн сарла хөд хәәчллһнә көдлмш эклхд весовщик болҗ орад көдлсмн. Така сарин сүүләр Манҗурга Пүрвәд совхоз шин тосхсн гер өгсмн. 1957-1958-ч җилмүдт совхозд буудян урһц сәәнәр һарад урһсмн. Манжурга Пүрвә сәәнәр көдләд, нүүрлгч ормд һарсмн. Тегәд 1958-ч җилин бар сард Пүрвәг Хальмг АССР-ин Деед советин депутатд шиидв. Шарнут Чонса әәмгә улс, элгн-саднь ик гидгәр байрлад нәр-наад һарһсмн.
1959-ч җилин хаврар Степной совхозин ахлач Литвинов Иван Иванович Булһн Бюрчиевнаг дуудад, нег әңгин агроном болҗ көдлтн гиҗ, үрвр кесмн. Болв Булһн Бюрчиевна мөр татҗ чадшгов гиҗ келәд, эн көдлмшт орсн уга. Тегәд Литвинов зер-земш суулһдг багин бригадир болтн гиҗ, Булһн Бюрчиевнад селвг өгсмн. Булһн Бюрчиевна зөвән өгәд, ах агроном С.Тюринлә селвцәд, кедү гектар һазрт мод суулһхинь медҗ авад, урднь Манҗургахна бүүрлсн Дорак хотна өөр сән һазриг хаһлад, намраһа авч ирсн олн мод экләд тәрсмн. Өдгә цагт чигн Шарнут Чонса әәмгт Дорак хотнд хойр әңг һазрт совхозин ик модн сад бәәһә. Нег әңг модна сад Булһн Бюрчиевнан бригад тәрсмн. Эн сад сәәнәр урһад, олн-зүсн сән зүүл альмн, кедмн, чи, шар өргәр олн әмтиг теткдг бәәҗ.
1959-ч җилд Шарнут Чонса әәмгт «Теегин айс» гидг ансамбль бүрдлә. Ансамблин һардач хальмг келнә билгтә, тоомсрта Хальмг АССР-ин ачта багш Нина Андреевна Лазарева бәәсмн. Нина Андреевна билгтә, сәәхн дуулдг, биилдг, домбр цокдг тегш тоомсрта күн бәәҗ. Ансамблин баг нәәмн күүкд улсас тогтсмн: һардач Лазарева Нина Андреевна, домбрчнр Манджуракова Булһн Бюрчиевна, Бадмаева Пүрвә (Йөрәш) Бовшевна, дуучнр Мучкаева Шонта Хейчиевна, Дорджиева Зинаида (Занда) Урубжуровна, Дорджиева Екатерина Кантеевна, Оконова Александра Кордушевна, Инженова Надежда (Сәпә) Нохаевна. Өдр болһн асхн гер болһнд хурад, репертуаран диглҗ авад, түрүн концертан 1959-ч җилин нарт-делкән күүкд улсин сән өдрлә моһа сарин нәәмнлә тәвсмн. «Теегин айс» ансамбль Хальмг, Әрәсән, һазадын чигн орна (Моңһлын, Францин, Америкин) олн һазр эргәд, эврәннь билг-эрдмән үзүләд кесг ачлврта, медальта болла. Өдгә цаг күртл эн ансамблин баһчуд эврәннь билг-эрдмән үзүләд, эк-эцкнрин, аав-ээҗнрин нер дуудулҗ йовна.
Тер җилин намрар Шарнут Чонса әәмгүр «Бамб цецг» ансамбль ирв. Әмтн цугтан өмн тиим ик концерт үзәд уга, ик-баһ угаһан авад, соньмсад эднә билг-эрдминь хәләхәр ирв. Ансамблин һардач А. О-Г. Цебеков; дуучнр В. Ильцаранова, Л. Кулешова, В. Гаряева, А. Мукаева, Л. Насунова; биичнр Э. Манджиев, А. Улинов, В. Калинкин; көгҗмчнр Б. Очаев, С. Бадма-Гаряев болн нань чигн улс эврәннь билг-эрдмән үзүләд, Шарнут Чонса улсин бахнь хаңһасмн. Концертин хөөн артистнр әмтнлә харһад күүндәд, зәрмснь гиичд одлдад бәәв. Эн саамла ансамблин һардач А.О-Г. Цебеков Булһн Бюрчиевна домбр сәәнәр цокдгинь медәд, терүг ансамбльд ирҗ көдлтн гиҗ үрвр кесмн. Болв Булһн Бюрчиевнан Евдокия күүкнь тиигхд һунта бәәҗ, Пүрвә Санджиевич болхла, Деед Советин депутат болсндан көдлмшән хайҗ һаршго бәәсмн. Тегәд эн учрар Булһн Бюр­чиевна зөвән өгсн уга.
Хальмг улст иим келчксн үг бәәдмн «Зовлң уга-җирһл уга», сән-му хойр күүнә әмдрллә хамцу бәәдг. 1960-ч җилин сүүләр, һундл төрхд, Пүрвә Санджиевич гемтв. Дәәнә цагт, Широклагд авсн гем шинәс һарад, зоваһад бәәсмн. Җилдән гемтәд, гесндән месллһ кесн бийнь сән болсн уга. 1961-ч җилин бар сарин арвн негнд Пүрвә Санджиевич һучн тавтадан өңгрсмн. Тиигәд Булһн Бюрчиевна хадм эктәһән, күүктәһән һурвулн үлдҗ. 1964-ч җилин моһа сарин дөрвнд Манҗурга Дүңгәш сәәһән хәәсмн. Күүнә әмдрл җисәни эврә зокалта болдг. Күүнә әмдрлин хаалhд сәнь чигн, мунь чигн үзгднә. Тер җилмүдт Булһн Бюрчиевна Евдокия күүктәһән хоюрн дала һашута зовлң үзсмн. Кесг көдлмшт муурхан мартад бийән, күүкән теҗәхин төлә больницд завхоз, кассир күсдундур ставкд көдлсмн. Болв өөрхн бәәсн элгн-саднь Ханджиевихн, Хамуровихн, Манджиевихн болн нань чигн өрк-бүлмүд харан-баран болад, дөң күргәд, тер дарунь Булһн Бюрчиевна зовлңган мартад төвкнәд бәәв. Евдокия күүкнь тер цагт 3-ч классан төгсәҗ йовла.
1965-ч җилд Борис Манджиевич Ченкалеев Булһн Бюрчиевнаг радиод авч ирәд, дала айсмуд, дуд бичүлҗ авад, терүнә домбрт цоксн айсмуд, дуд радиоһар дару-дарунь һарад бәәв. 1966-ч җилд Булһн Бюрчиевна Басан Городовиковин нилчәр «Бамб цецг» ансамблин артистнрлә хамдан Моңһлын нутгар йовҗ. Улан-Баатр, Сүхбаатр, Дархан, Архангайск һазрар эрдм-билгән үзүләд сардан йовсмн.
1967-ч җилд Булһн Бюрчиевна хальмг телеүзлд ирәд экләд көдлсмн. Тиигхд Борис Манджиевич Ченкалеев хальмг келнә ах редактор, Тимофей Батырович Алексеев ах режиссер болҗ көдлҗәсмн. Булһн Бюрчиевна теднә һардврт цаг зуур көдләд, режиссерин сурһуль төгсәһәд, цаасан авад, режиссерин нөкд болн домбрч болҗ көдлх гиҗ телерадион ахлач Сергей Санджиевич Васькин цаас бичәд, заквр һарһад батлла. Һурвн җилдән Булһн Бюрчиевна телеүзлд соньн соңсхврмуд белдәд, зуурднь домбран цокад, дуулад көдлҗ.
1970-ч җилд Булһн Бюрчиевна «Бамб цецг» ансамбльд ирәд көдлсмн. Тер цагт ансамблин художественн һардач А.О-Г. Цебеков, көгҗмин һардач Михайл Чапурной көдлҗ йовла. Ансамбльд көдлхд Булһн Бюрчиевна биич Эмба Манджиевд, дууч Валентина Гаряевад болн нань чигн улст олн җилдән домбран цокад, әмтнд байр үүдәдг бәәсмн. Кесг җилин туршарт Булhн Бюрчиевнан эс цоксн домбрин айс, эс одсн hазр уга бәәҗ. Цуг Советск Союзин һазриг эргәд, кесг тәәз деер домбран цокад, Прибалтикд, Украинд, Белоруссьд, Молдавияд, Сиврин hазрмудт, Уралд, хол дорд үзгт, Дунд Азьд, Хасгт, Киргизьд, Кавказд билг-эрдмән үзүллә. Кесг марhаст болн фестивальмудт билг-эрдмән, хальмг сойлан үзүләд, ончрҗ нертә болсмн.
Ансамбльдан көдлҗ бәәтл, Петр Тимофеевич Надбитов биич Владимир Мацаков болн Булhн Бюрчиевна «Туула бииг» үүдәҗ. Эн бииг Москвад сойлын РСФСР-ин министерствд өөдәнәр үнлв. Цаг зуур давад, Петр Тимофеевич «Дөрвдә тавшур» гидг шин бииг үүдәҗ, айснь Булһн Бюрчиевна зокасмн. Эн бииг цугтан меднә, таасна, дөч hар җилин туршарт ямаран болвчн хальмгт бәәдг ансамблин репертуарт hол би болна. Ямаран болвчн концертд әмтн эн би-дууг даңгин күләhәд суудмн. «Дөрвдә тавшур» гиhәд зарлхла, цуг әмтн ниргәд, альхан ташад бәәдмн. Болв Булhн Бюрчиевна концертд бийнь hарад, домбран цокад, эн дууг дуулхла, деерәс асхрҗах, зүрк авлм айс, улм-улмар янзарад, ик өргәг дүүргәд, хурсн улсин чикнә хуҗр хаңhаhад, седклднь ирлцнә. Ик-баh уга, Булhн Бюрчиевнан сәәхн домбр цокллhнд, тиим сәәхн ду айсмудт авлгдад «бис!» гиҗ хәәкрлдәд, ниргәд альх ташад, концертын өргәг шуд өргәд-тәвәд бәәдг бәәҗ. Тиим сәәхн айсмуд соңсад, тедү мет сәәхн седкл күүнд учраhад, дотрк мел талваhад оддг, тиигчкәд земгә ке, хәләҗ, hәәхҗ күн ханшго цоклhнь басл эвтә, чадмг болдг. Булhн Бюрчиевнан домбр цоклhинь hәәхҗ, айсинь соңсна гидг берк таалмҗта. Хальмг кезәңк айсмудин гүн утхинь, чинринь илдкҗ, әмтнә оньг эзлнә гидг эрдмин билг болҗана.
1978-ч җилин намрар Булhн Бюрчиевнад Хальмг Таңһчин «сойлын ачта көдләч» гидг нер зүүлhв. Эн ачта нер энүнә болн олн әмтнә нилч гиҗ келхлә, буру болшго. Тегәд иим өөдән нер авснд Булhн Бюрчиевна улм-улмар сәәнәр ансамбльдан көдләд бәәв. 1990-ч җил күртл ансамбльд көдләд, ачта амрлhнд hарв. Тер бийнь 2010-ч җил күртл Булhн Бюрчиевнаг «Бамб цецг» ансамблин hардачнр үрвр кеhәд, концертин көтлврт орулдг бәәҗ.
2001-ч җилд таңһчин сойлын министр Николай Джамбулович Санджиев Булhн Бюрчиевнаг дуудад, США-д хальмгуд бәәhәд, 50 җилин өөнд орлцх үрвр кесмн. Тенд домбр цокад, кезәңк хальмг ут ду дуулад, хальмгудын сойлыг сәәнәр үзүлх зөвтә бәәсмн. Булhн Бюрчиевна дуучнр Борис Очкаевд, Данара Шалхановад домбр цокад, билг-эрдмәрн ончрсмн. Тер байрин нәәрт Хальмг Таңhчас 50 шаху улс йовсмн: министерствин hардачнр, номтнр, бичәчнр, седкүлчнр, зурачнр, «Бамб цецг» ансамблин артистнр болн нань чигн улс мөн. Францас, Китдәс, Моңhлас, Бурятяс, Тайва­няс, Югославияс, Германяс, Японяс олн хальмгуд ирҗ харhв.
Булhн Бюрчиевна домбр цокдг, ду дуулдг эрдмәрн әмтиг байрлулҗ, түмн хәләhәчнрин оньгиг авлв. Энүнә эрдмин билг, хальмг улсин көгҗмин күчн олн улсин чееҗ девтүлв. Хальмг улсин хойр чивhстә, хойр чиктә, долан бернтә харhа хальсн домбр Булhн Бюрчиевнан эвтә hарт Америкин hазрт җиңнәд, күңкнәд бәәсмн.
2003-ч җилин hаха сарин 22-д Булhн Бюрчиевнан цуг көдлмшин, эрдм-билгин ачинь үнләд, «Хальмг Таңhчин ачта артист» нер зүүлһсмн. 2005-ч җилин бар сарин 3-д Булhн Бюрчиевна шин тосхҗадг «Бурхн багшин алтн сүмд» нерәдәд, буйнч седклин концертән тәвлә. Булhн Бюрчиевната хамдан энүнә дүнь Нимгр Бюрчиевич концертд эврәннь билг-эрдмәрн ончрсмн.
Булhн Бюрчиевнан эрдм-билгин болн әмдрлин тускар келх үгин диг hарhад хәләхлә, эдү мет болҗ медгднә. Домбр цоклhн гисн берк ховр эрдм, күн болhнас иршго юмн. Энүнд күүнә ухан-тоолвр, седкл, санан, керг цуhар сәәхн айст тохрагдҗ, тернь авгарн чигн, әәhәрн чигн дегд соньн, дигтә, ирлцңгү болҗ, олн улсин чикнә хуҗр хаңhадг лавта. Зуг терүг яhҗ кехинь, яhҗ олн улст күргхинь медҗ чаддг арh бас медх кергтә. Булhн Бюрчиевна хальмг улсин сойлын босхлhнд ик нилчән күргсн билгт негнь. Хөрн җилин туршарт ду-бииhин «Бамб цецг» ансамбльд домбрч болҗ көдләд, Хальмг Таңhчд, цуг Әрәсәд, hазадын кесг орн-нутгудт билг-эрдмәрн олн әмтнә седкл авлсн күн бәәсмн.


Хальмг ик сурһулин хальмг келн бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлңгин директор
ЛИҖИН Мингиян

Видео