«Багшин нилч бәәхинь итктн...»

Багшан бичә марттн,
Бичә терүг һундатн.
Терүнә седкл таднд
Терүг бичә марттн,
гиҗ хальмг улсин шүлгч Шугран Вера багшин чинринь өөдлүлҗ,күн болһна җирһлд эн күн онц орм эзлҗәхинь дәкн нег олнд тодлулҗ,эврә үүдәвртән бичсн болдг. Үзг-тамһ меддго шинкн сурһулин герин үүднә мөр алхҗ орҗ йовх бичкдүдиг цугтаһаснь түрүлҗ тосад,һартаснь көтләд медрлин хаалһд орулдгнь мел багш болҗана,цааранднь болхла арвн шаху җилин эргцд һаринь һанзһд, көлинь дөрәд күргх күсл зүүҗ, сурһульчнртан нүдн-амн болҗ, бүлән үгәрн седклинь халулҗ йовдгнь бас мел эн күн болна эсий. Тегәд йириндән чигн багшин ач-туснь тедү мет өөдәнәр үнлгдҗ, олна дунд күндллһ олснь тер.
Давсн җилин чилгчәр болхла,мел иим нег багш ончта өөнән темдглснә тускар эндр эврә умшачнртан медүлҗ, бас нег эн эрдмтә улсин хайгар буульмҗта үгмүд келх дурн күрв. Найдгч җилмүдин дундурар авалиннь төрскн отг- әәмгин Сарпан района Шарнут селәнә дунд сурһульд экләд багшлсн баахн бер ирсн һазртан йосндан иҗлдәд,кезәһүр дөчн һар җил давсинь нам медсн уга. Эндр Лиҗин Пүрвән Любовь (зургт) багшин халхар ик гисн дамшлт хоршасн эврә кергән цань уга сәәнәр меддг мергҗлт болҗана. Баһ цагасн авн тууҗин төрмүдәр соньмсдг күүкн өсхләрн туслң тууҗин багш болхар зүткснь чигн орта болв. Тегәд Хальмг ик сурһульд орҗ сурсна дару Любовь Пюрвеевна эврә җирһлән мел эн эрдмлә залһлдулҗ, эндр күртл сурһульчнртан гүн медрл зааҗ йовна.
- Тууҗин багш гидгнь энтн нег үлү өдгә цагт онц эрдм болҗана гих кергтә.Нарт-делкән, тер тоод мана орн-нутгин, тууҗд кесг хүврлтс учрад йовна, цаг селгәтә гидгәр цугнь нег кевәрн бәәхш, хамг тоот өдр болһн гилтә оңдарад йовна. Энүнлә ирлцҗ, багш күн тууҗин кичәлмүдт сурһульчнртан цугинь үнн-чикәр, наадк-цаадкинь тоод авч зааҗ медүлх зөвтә. Тиигчкәд керсү ухата эндрк баһчуд цугинь гүүнәр шинҗлҗ медхәр зүткнә. Тегәд кичәл болһнд белдхләрн,эндр болҗадг йовдлмудыг учртан авч,өдгә цага эв-арһс олзлҗ, кен-негнәннь нәәһинь олҗ медрл заах кергтә, - гиҗ багш эврә үүлдврин тускар келнә.
Төрскнч седклтә, эврә авъяс-заңшалан сәәнәр меддг өрк-бүлд өсәд-боссн учрар Любовь Пюрвеевна хальмг келән сәәнәр медсн деерән сурһульчнран чигн эврә һазр-усна тууҗар, шинҗллһнә көдлмшәр соньмсулҗ чадв. Тегәд чигн эдн «Номин халхар түрүн ишкдл»гидг номин дамшлтын хургт, «Бичкн Төрскм» шинҗллһнә көдлмшин марһанд,шаңһа темдгүдиг медҗ авлһна цугәрәсән төсвд орлцад, нүүрлгч ормс эзлдгнь зөвтә йовдлмуд болв гих кергтә. Тиигчкәд сурһульчнр эврә багшин һардврт олн зүсн төрәр үүдәгч кесг көдлмш белдәд, бас нер һарв. «Би-Әрәсән иргн», «Санлын унтршго һал», «Шар шаҗн-мана сойл», «Җирһлин хаалһ», «Мини бичкн төрскн: келн-улс, йиртмҗ, сойл» гидг марһаст болн олна керг-үүлдврмүдт шарнутахн бас шунмһа кевәр орлцҗ ончрснь темдгтә.
Келхд, энүнә сурһульч Хоҗан Амулң ода сурчадг МИФИ-н келн-улсин шинҗллһнә ик сурһулин һардачин дарукин нерн деерәс билгтә сурһульчиг белдәд,өөдән мергҗлтән иткүлсн Любовь Пюрвеевнан хайгар Ханлтын бичг ирҗ. Минь тана дөң-нилчәр Амулң Әрәсән хамгин сән гисн ик сурһулин оютн болҗ,туслң тана нер дуудулҗ йовна, гиҗ эн Бичгт келгдснь багшин зүркинь көндәһәд оркв. Иим йовдлмуд багшин кеҗәх көдлмшнь сән ашта,урмдта,күцәмҗтә болҗахиг лавтаһар иткүлҗәнә эсий… Энүнә тоолврар, дорас өсч йовдг мана үйнр эврә һазр-усна тууҗан Әрәсән тууҗла залһлдулҗ дасх зөвтә болна. Энүнәс нань бичкн селәнә сурһульд чигн нам орн-нутгин сән гисн сурһульмудла әдлхн дөрлдҗ чадх иткл үүдхлә, багшин кергнь олзта-туста болсар йосндан бахтнач.
Сурһульчнрин билгинь хурцдулҗ, гүн медрл зааҗ өгхәр зүткдг дамшлтта багшин нилчәр Шарнута дунд сурһулин күүкд тууҗин халхар района,таңһчин марһаст олна нүүрт һардгнь бас мел үнн юмн. Хөөннь кесгнь дурта багшиннь үлгүрәр цааранднь сурад, ода сән мергҗлтнр болв. Эврә кичәлмүдәс нань Любовь Пюрвеевна музейин көдлмшәр чигн бас соньмсад, эврә сурһульчнран чигн энүнд орлцулҗ чадв.
Темдглхәс, шарнутахн сурһуль-эрдмин бүрдәцсин музеймүдин дунд зарлгдсн марһанд ончрснь басл орта болв яһв… Келхд, Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт Сталинградт күрхәр һалзурчасн хортыг зогсахар Шарнут селәнә алднд болсн догшн дәәлдәнд хасг көвүн Карсыбай Спатаев баатр йовдл һарһад, нерән туурулсн болдг. Өдгә цагт болхла, шарнута багшнрин болн сурһульчнрин нилчәр шинҗллһнә өргн көдлмш күцәгдәд, эн зөрмг йовдл мартгдсн уга. Эн сурһулин улд Советин Союзин Баатрин санлд нерәдсн музей секгдв,өөрхн элгн- саднлань, нег һазра улслань үр- иньглгч залһлдан батрв, энд-тендәс ирсн олн гиичнр эрк биш эн музейд орҗ һарна. Келхәс, шарнутахн чигн бас хасг көвүнә төрскн һазрт гиичлҗ одад, Хальмгт зөргтә салдсин туск санл әрүнәр хадһлгдҗахинь медүлҗ иткүлв.
Кен-негнднь урмд өгч, эврә кергән өргҗүлҗ гүүдүләд йовх кергтәг медҗәдг Лиҗин Любовь бийнь чигн таңһчин багшнр дунд болдг марһаст даңгин орлцҗ, эврә эрдмәрн дөңцлмүд, сурһулин көтлврмүд үүдәҗ һарһлһна көдлмшт эврә тәвцән орулдгинь бас темдглхмн. Нег үлү шаҗна сойлын халхар кичәлмүдин зурас белдәд, олн дунд йилһрсиг бас мартҗ болшго. Шинкн эврә үүлдврән эклҗәдг баһ наста үүрмүдтән сүв-селвг өгч,байн дамшлтарн хувалцҗ, эрдмчин кичәлмүд бүрдәдгнь ода нам сән авъяст тохрсн кевтә.
«Җилин багш» гидг марһанд орлцад ончрв, 2015 җилд болхла Лиҗин Любовь Хальмг Таңһчин ачта багшин өөдән нер зүүв. Эрдм-сурһулин халхар олн җилмүдт седклән тәвҗ, үлгүр-үзмҗтәһәр көдлҗәдг багш болад чигн мөңгнә мөрәһәр бас ачлгдсмн. Эн цагин эргцд Любовь Пюрвеевна сурһулин-сурһмҗллһна, номин, келн-улсин төрмүдин көдлмшәр чигн һардачин дарук болҗ күцәмҗтәһәр үүлдв. Эннь эврә кергән даавртаһар, үнн-чик седклтәһәр, неквртәһәр күцәдгиг лавтаһар медүлҗәнә, цуг эн тоотыг багш эврә сурһульчнртан чигн сурһмҗлхар зүткнә.
- Эврәннь орн-нутгин тууҗиг баһчудт медүлх кергтә, эс гихлә эдн эврә келн-улсин, өрк-бүлин тууҗан, ик Әрәсән нег әңг болҗахан чигн медшго. Давсн цагиг эс үнлхлә, эврә уңг- тохман эс медхлә, иргчин тускар яһҗ эдн ухалхмб? Тегәд төрскн һазр-уснь эднә төлә бахмҗ үүдәҗ,олнд туста иргнмүдиг өскхин төлә күн болһнд эврә тууҗан медх кергтә, - гиҗ Лиҗин Любовь тоолврарн хувалцна. Эн саамд энүнә келснлә зөвшәрҗ,багшин кеҗ-күцәҗәдг аһу ик көдлмшин чинринь медҗ, кергтә кевәр үнлнәч.
Кен-негнләнь ээлтә, үгтә-күүртә, шулун-шудрмг, дигтә-дарата багшиг хамдан көдлҗәдг үүрмүднь,сурһульчнрин эк-эцкнрнь,нег һазра улснь күндлҗ тевчнә, кен-негинь бүлән үгәрн, туста селвгәрн чигн дөңндг төләднь байрлна. Селәнә бәәдл-җирһлд шунмһа кевәр орлцдг Любовь Пюрвеевна кесг җилдән «Теегин айс» улсин ансамбльд дуулҗ-биилҗ йовна. Келхәс, шарнутахн ик-баһ уга цугтан билгтә улс болдг төләдән кесг наадмд, марһаст ончрҗ, нерән һарһснь даңгин соңсгдна.
Өдр-сө уга гилтә шаңһа көдлмшт йовдг күн зәрмдән нам гертксән чигн мартад одна, гиҗ нег үлү багшнрин тускар келгдснь басл зөвтә эс болну... Зуг селән һазрт бәәдг улст гер деерән баһ-саһар малан бәрх кергтә,сад- һарудан урһах кергтә болна. Тегәд көлән дарҗ суудг цол күртхш гидгнь мел үнн. Тиигсн бийнь өөрксән оньгасн алдҗ болдви? Любовь Пюрвеевна Василий Петрович авальтаһан хамдан алтн болсн хойр үрән өрчдән шахч өскәд, җирһлин хаалһднь орулад, кү кев. Эврә өрк- бүләс нань үнтә юмн уга, эврә үрдтән цуг халхарнь үлгүр болҗ, келсн үгдән эрк биш күрәд,һо хаалһас хаҗих зөв уга,гиҗ эк-эцкнь көвүдтән заавр өгсиг эдн мартхш. Ода ик ачта ээҗ-аав хойр шарһ нарншң дөрвн ачан таалҗ, элкн деерән тееһәд өскх кем учрв гиҗ хөвдән ханна.
Байҗад, ясрад, өөдлхләрн,
Багшан бичә марттн.
Нернтн туурад йовснд
Нилчнь бәәхинь итктн…
гиҗ сурһмҗиг әмтнәс авдг гисәр,мана нертә шүлгчин келсн гүн ухалврар багшла кесн күүндврән иигәд төгсәҗ, цаарандан чигн олн җилдән улм ик күцәмҗ бәрҗ көдләд, сән-сәәхн, байрта-бахта бәәхиг дурдҗанавидн!

Халх белдснь Шагҗин Любовь