АЛТН ЭМІЛТІ ХАТН

11-04-2019, 12:37 | Таңһчин зәңгс » Эдн Төрскән харсла

Тернь цааранднь мадна оньгт тусх гиљ ицљінівидн. Ода болхла ґґрднрин тууљд нер єарсн ґрк-бўллі нигт залєлдата нег кўўні тускар келљ ґгхір біінів. Тернь Алтн эмілті хатн - Палта нойна ик хатн.
Хамгин тўрўнд Дева Нимбод ханлтан ґргљінів. Дева Нимбо аав-ээљиннь ґрк-бўлин тууљиг сін меддг учрас Алтн эмілті хатн гиљ кўндлгдљ біісн Палта нойна хатна тускар шин зіњг келљ ґгв. Дева Нимбо - филологическ номин доктор, китд, моњєл, ањгль кел сіінір меддг кўўкд кўн. Ахрар келхд, Нирљидма Шинљіні ґґрдин сойлла Европиг таньлдулсн болхла, Дева Нимбо ґґрдин сойлла Америк орн-нутгиг таньлдулсн сегітн мґн. Сўл љилмўдт Дева Нимбо бичсн «Моњєлын амн тууљ» гидг ном Америкд англь келір барлгдсмн. Эн номдан ґґрдин амн урн ўгин ўўдіврмўд болн зањ-ўўлин тускар бичсмн. Давсн љилин чилгчір Дева Нимбо Шинљіні ґґрд моњєлын тууљла залєлдата Алтн эмілті хатна тууљиг ірўн цаєан седклісн нанд китд келір келљ ґгсиг би хальмг келнд орчулн бичгт буулєљ, умшачнрин оньгт тусхаљанав.
* * *
Китдин Манљурин тґрин цагт нойнд хатн залх цагт эркн биш тґрин єазрт медўлљ зґвшіл авх зґвті біісмн. Тедн ямаран хатниг залљ болх, ямаран хатниг залљ болшго гиљ наадк-цаадк нірн учриг медсні хґґн зґв ґгдг болвчн зірмдін зґв ґгдго учр чигн харєдг біісмн. Тернь политическ, экономическ болн оњдан чигн учрла залєлдата біісмн. Тодрхаєар ціілєхлі, негдвір, урд ўйд Палта нойнд чигн болг, оњдан нойдт чигн болг хатн суњєдгнь бас нег зањ-ўўлті біісмн. Хамгин сііхн кўўкін нойндан хатн болєн ґгід, нойнла тґрл залєлда бірх саната улс біідг біісмн. Хойрдвар болхла, кедў чигн хатн авч болна. Зуг тўрўн хатн авхларн деегшін медўлљ зґв авхмн болљана. Иим хатн дееріс зґв ґгсн бичгті, тамєта болдмн. Тегід алтн эмілд кўртљ, Алтн эмілті хатн гиљ нерідгдні. Тиим учрас нойдудт хатн залх ўйд нурєлљ нойна ґґрхн улс, эс гиљ зіісњ, гўздінр (сеглітр) кені іілин кўўкн болхинь, кўўкні тґрсн љил-насиг шинљлні. Кўўкн ґњгті-зўсті, ухата, серглњ, єартан ўўлті угаєинь бас шинљлні. Тўўні хґґн нойн зґвті гиљ тоолдг болљана. Тиигід келхд, нойна хатн болх кўўкн кесг давхр шинљллт дамљад єарх зґвті бііљ. Тґрин єазр хатн залх зґвшіл ґгсн болхла, тамєта бичг буулєљ, алтар кесн эміл хатнд ґгдг біісмн. Эміл цул алтар кесн учрас ик кўнд болдг. Тегід алтн эміл авсн хатн тґрин йосар хатн болдг. Тиигід ик хатн гиљ нерідгддг болад, нойниг альд болвчн дахад йовдг эркті болна. Тер тґлід эркті, сўўрті ик хатниг «Алтн эмілті хатн» гиљ келні. Мини меддг хамг сўўлин алтн эмілті хатн болхла, Палта нойна ик хатн Ролмаљав болна.
Хуучна цагт ґґрдин кўўкд улс хойр нерті болдг біісмн. Тўрўн нер тґрсн кўўкндін эк-эцкнь ґгдг. Кўўкн хірд єархла, хадмуднь бердін нер ґгдг авъяс біісмн. Ормаљав болхла - бер болад авсн нернь, кўўкн цагин нернь - Ролмаљав. Зірм імтн эн хойр нериг йилєхш. Ролмаљав гисн – Дірк ґршітхі гисн утхта ўг. Ролмаљав гисн ўг хаљєрар келгдљ Орлмаљав гиљ келдг болв.
Палта нойна политичек болн олн ниитд кесн керг-ўўлнь эцкісн даву ик біісн учрас Манљур тґрин нойдын оньг авсмн. Тегід Манљур тґрин єазрас Палта нойниг Пекинўр дуудљ, ордн (біішњ) бірљ суулєв. Оњдан чигн ґґрд нойдудыг ґрк-бўлтієинь Пекинд біілєдг цаг біісмн. Палта нойна ґрк-бўлин улсиг бас Пекинд бііршлўлв. Ўннднь келхд, нойдын ґрк-бўлин улсиг Пекинд суулєљахнь бірінд авснла ідл болљана. Нойд нааран-цааран йовдг болвчн ґрк-бўлин улсиг єартан бірх ухата бііљ. Тер тґлід ґґрд нойд керг-ўўл кўціхлірн нірн тогтун бііх зґвті біісмн.
Давсн зун љилин найдгч љилмўдин эргцд Пекинд Палта нойна ордн гиљ біісмн. Йир олн улс эн ордниг ўзсн бііљ. Ўўднднь хойр ик арслњ сииліті біідг. Ода цагт бііх угань меддг арє уга. Мини эцк Минљўр-Дорљ нойна ордн бас Пекинд біідг билі.
Палта нойна ик хатн Ролмаљав гиљ деер келлів. Ролмаљав болхла Эрин Хіврєин (Хар Усна) торєуд яста кўн. 1942-љилд бає настадан, хґрн ніімн-хґрн йистідін, сіієін хіісмн. Цогцинь Хар Усна Хату Бух гидг районд оршасмн. Палта нойна цогц (кўўр) бас Хар Усна Хату Бух районд бііні. Деер келсір, љил-насинь хілієід таарсн учрас Ролмаљавиг Палта нойњд хатн болєн авч ґгсмн. Зірм материалмудт Ролмаљав болн Ормаљавиг хойр кўн гиљ бичні, тернь хаљєр. Ўнндін энтн нег кўўні хойр нерн. Ролмаљав хатна алтн эмілиг Хар Усн района Хату Бух гидг єазрт Минљўр-Дорљ нойна орднд хадєлдг біісмн. 1949-ч љилд Китдин шин тґр тогтагдсна хґґн алтн эмілиг хулха авсн бііљ. Ода кені єарт бііхинь меддг арє уга. Эн алтн эміл нег ґдр олдад єарч ирх гиљ ицљінів. Юњгад гихлі эн алтн эміл тууљин чинрті юмн. Байр нойна эмілиг олљ авсн зіњг єарла. Зуг Байр нойна эміл алтн эміл биш. Эн хойриг йилєх зґвтівидн. Мини санаєар, эн алтн эмілиг бултулхд кецў. Алтыг хулдад бичі мґњг кеєід хууртха гиљ зальврљанав. Эн алтн эміл ґґрдин тууљд болн Палта нойна ґрк-бўлин тууљин чинрті юмн гиљ ўзљінівидн. Кезі нег ґдр ил болад єарч ирх гиљ кўліљінів.
Ролмаљав арвн тавн настадан Палта нойна хатн болсмн. Бер мґргўлсн цагла цааснд бичіті біісн хадмлх зґвті улсин нердиг (генеалогия) берд умшљ ґгсн гині. Тер бичг дотр хґрн ўйин нойдын нерд біісмн. Тедні нердиг медљ авад кўндлід, хадмлад келљ болшго. Йирин угатя іілин кўўкн генткн нойна іілд бер болљ ирід, хґрн ўйин хадмудын нериг чеељлљ хадмлхнь басл кецў біісмн. Эн бичгиг хіірцгт дўрід, Хар Усна хуучн шар сўмин єаза булчксн болдг. 1992-ч љилд би Хар Уснд одад, олн кґгшдин келсиг соњсад, тер бичгиг нег кўн малтљ єарєад хулхалад авч одсиг медўв. Кен авснь темдг уга. Тењгр медх гиљ санљанав. Тер Палтан іілин тохмин бичг (генеалогия) олдхла сін болх билі. Эс олдхла ик єундлта.
Ода нанд ахрар бичсн Палтан іілин бичг бііні. Терўг Минљўр-Дорљ нойн келљ ґглі. Терўнд Минљўр-Дорљ нойн 27-ч ўй деерін, би болхла -28-ч ўй деерін йовнав.
Ормаљав хатн Хар Усн нутгин угатя іілин кўўкн болсн учрар нойна хатн болх зањ-ўўлд дасч чадлго біісмн. Тер цагт нойнд хатн залхла, зуг цаєан яста кўўк хіідг біісмн. Йирин угатя кўўкн хатн болсн йовдл тууљд ховр. Зуг Ормаљавин љил-насн таарсн деерін цецн, серглњ, урн ўўлті болсн учрас нойна іілд мордулад авсн болљана. Угатя іілин кўўкн байн іілин імдрлд дасх кўчр болв. Хот-хол идв чигн, єаза йовдг болв чигн, герт біідг болв чигн мел хаљуднь кўн дахад бііхмн болљана. Нег чигн агчмд кўўніс салдг арє уга, терўніс кґлті икір муурв.
Ормаљав хатн болснаннь хґґн Палта нойниг дахад, Пекинд кўрід нойна орднд суув. Шууднь келхд, біріні кўн болљ одсн болљана. Тедниг дахад кесг олн кўн бас Пекинд кўрч суусмн. Зуг олн кўўнд єазр-усн, ўг-келн, хот-хол бас таарлго, балєсна біідлд бііљ эс болад, нутган санад, хірў Хар Усн нутгтан хірљ ирсмн. Тегід кесг улсиг Пекинд авч одад, кесг сар біілєід, тедн хірхлі ормднь дікн шиніс кесг улсиг йовулад біідг болв.
Ормаљав хатн Пекинд суухларн чеељдін зовлњта билі, імдрљ суухдан бас дараста болсн деерін єазр-усн таарлго біів. Нег ўлў иддг хот-хол таарлго, ўг-кел медлцдго болад, дасч ядад бўтід біів. Ормаљав хатн Пекинд кўрід удлго ууєн кґвўєін єарєв. Єурвн љилин даранд бас нег кґвўн єарв. Иигід хойр кґвўті болв. Тер цагт Пекинд нег япон отч кўўкд кўн біісн сінљ. Кўўкн кевірн кґгшрљ йовх наста кўн бііљ. Эн япон кўўкд кўўг хойрдгч хатн (Љўњні хатн) олад авч ирљ. Хойрдгч хатн хойр кўўк, нег кґвў єарєсмн. Цаєан тґр бірхлірн китдин кўўкд тґрўлх эмнлєні єазрт оддго біісмн. Ямр нег эндў болхас саглдг бііљ. Кеніс чигн іідго Палта нойн єанцхн тер отч кўўкд кўўніс хордг билі. Палта нойн герт орљ ирхлірн єаран эс уєасн болхла, тімкин ўнр єархла, нилхті герт оруллго тер отч уурлад хіікрдг бііљ. Тегід мини ээљ болн зарц кўўкд арднь бултад хілілдід: «Нойн бас нег кўўніс іідг цаг біідг чигн», - гиєід инілддг бііљ.
Тер цагт нойнд хатн болљ нойна хаљуд бііхд йир хату йосн дўрмті біісн болљана. Нег ўлў угатя іілин кўўкнд хатн болна гисн кўчр кўнд біісмн. Тегід олн зўўлин біідліс кґлті Ормаљав хатн санан-седклірн зовад біісн болљана. Хойр кґвўті болсна хґґн Ормаљав хатна бийнь улм му болв. Тер цагт хаљуднь біідг дахуль зарц кўўкдин келсір, Ормаљав хатна зўркні цоклєнь чањє бііснь соњсгддг билі гині.
Бає наснасн авн невчк чидл тату Ормаљав хатн болснаннь хґґн Пекина біідлд дасч ядад, улм кўнд болад, гемнід біів. Тиим учрар хатниг Пекиніс Хар Уснур йовулх болв. Пекиніс Хар Усн кўртл хол хаалєд ик гидг аца зґґдг машина ардк оњєц деер зузан гидг девскр болн орс кевс делгід, хатниг кевтўлід, арєул нутгурнь авад йовљ.
Тедн йовхларн Юн Чањ гидг єазриг давад, Шин Шин Шия єазрт ирв. Тенд ирсн цагла ик кґвўнь бас ик халу дґрљ гемнсн бііљ. Хаалє замд эмч хііх арє уга, тесід Хар Уснд кўрв. Нутгтан ирід эмчд ўзўлхлі, дегд оратљ оч. Тегід ууєн кґвўнь ґњгрсн бііні. Ямаран геміс кґлті хорсинь меддг арє уга. Гўўљісн кґвўн ґвчті болад, нутгтан ирід ґњгрљ одв гиљ келдг билі. Санхла, тер цагт дґрвн-тавн наста кґвўн біісн біідлті. Бичкн кґвўн ґњгрсні хґґн Ормаљав хатн улм зовв. Тер ґњгрсн бичкн кґвўнд эрклўлід ґгсн нернь Манљ сінљ. Хойрдгч кґвўнь болхла, Минљўр-Дорљ, мини эцк.
Ормаљав хатн нутгтан хірљ ирсні хґґн моњєл эмчд ўзўлід, моњєл эм ууєад бийнь сін болљ. Тегід тўрўн болљ кесн кґдлмшнь болхла - зіісњгўдин, гўздінрин, нойдын болн эгл улсин кґвўдиг цуглулад, гертін сурєуль секљ ном заасн билі. Кўўкдиг бас цуглулљ ном заав. Учрнь - тер цагт Хар Уснд сурєуль уга біісмн. Нег ўлў кўўкн кўўг сурєульд орулдго цаг. Нойна тамєиг бас бірв.
Урднь Байр нойна Љиљі хатн бас тиигљ кесн болдг. Нойна хатдуд мел тиигљ кені. Би бичкндін Ўрмчд біісн цагт Љиљі хатна сурєульч гиєід ніімн залу кўн біідг билі. Би тедниг ўзлів. Мана герт хая-хая ирід ці ууцхадг билі.
Ормаљав хатн номас даву йир урн ўўлті біісмн. Хар Уснд нерті сііхн хатхмр уйдг ўўлті кўн бііљ. Нутгтан ирсні хґґн кўўні бийлі ідл ґндр кемљіті «Ноєан Діркиг» эврі єарарн хатхљ єарєљ. Терўг нойна орднд залсн юмн. Хґґннь тер бас геедрід хуурв.
Ормаљав хатн кўўкн кўўнд таардго хуучна зірм зањшалыг хўврів. Тер цагт арвн наста кўўкні хойр кґкн урєад ирсн цагт кенчрір таг-яг гидгір чањєар орадг бііљ. Малчнр дањгин мґр унад йовдг нўўдл улс. Мґр унсн кўўкд кўўні кґкн сегсргдљ ґвдх гиєід тиим зањшал тогтсмн. Эннь эрўл-менд ґслєнд болн хґґннь эк болад кўўкд єарєљ кґкўлсн цагт му болна гиєід Ормаљав хатн кґкін чањєар орадгиг уурулв.
Удлго хатна зўркні гемнь улм кўнд болад, Минљўр-Цевањ Дорљ кґвўнь арвн нас кўрід уга біітл ґњгрљ одв.
Ормаљав хатн ґњгрхин ґмн Палта нойн Манљур тґрин тогтаврар Алтад кґдлљісн билі. Эн цагт Палта нойн Японд оч сурєуль дасх зурата біісмн. Алтад кґдлдгін уурсна дарунь Японд одх зґв Палтад ґгв. Палта Японюр йовх болсн кемлі Алтан моњєл зіісњгўд-нойд дундан зґвчлід, энўнд хойрдгч хатн авч ґгх болв. Учрнь: нойна насн бає, ик хатн гемті учрар Палтаг дахад нааран-цааран йовдг арє уга. Тиигхлі єанцарн єазадын орнур йовхларн єазадын орнас хір келн хатн бичі автха гиєід зіісњ, гўздінр зґвчлід, Алта нутгас Љўњні хатниг авч ґгсмн. Хатн зална гисн политическ чинрті учр дееріс Палта нойн Љўњніг тосч авх зґвті біісмн.
Љўњні хатн Алта нутгин кўн. Хошуд яста. Љўњні хатна наснь бає, бийнь чањє-чиирг болад нойниг дахад йовсмн. Љўњні хатн ик догшн зањта кўн біісмн. Цугтан терўні ўг соњсдг билі. Љўњні хатнас хойр кўўкн, нег кґвўн єарв. Ик кўўкні нерн Шар Цо, Японд тґрсмн. Хґґннь нерін Нирљидма гиљ сольсмн. Хойрдгч кўўкні нерн Серцо. Серцо баєасн авн чидл тату, бийнь му билі, мел гемнід біідг. Тегід нааран-цааран дахулад йовдг арє уга болад, нутгтнь кўргід Хар Уснд біілєсмн. Терўг асрдг нег ээљ біідг билі. Серцо арвн нас кўрсн цагт Љўњні хатн кўўкін ўзнів гиєід ууляд бііхлі, Серцог Пекинд кўргљ. Хаалє дегд тўрў болад, Пекинд кўрід дарунь ґњгрљ одсмн.
Љўњні хатнас єарсн кґвўні нерн болхла - Цедн-Дорљ. Палта нойн Японд оч сурєуль сурсн цагтан Љўњні хатниг дахулад йовсн билі. Љўњні хатн Япона эргндк біідлиг, ґмсдг хувцна яњзиг, зањ-зањшалыг, герин ґлг-эдиг икір таасв. Тегід Японас хірў Пекинд ирхлірн герін япона герин біідлтієір ясдг болљ. Эврін бас япона хувц-хунр ґмсдг бііљ. Тегід зірм улс Љўњні хатниг япон кўн гиљ эндўрід келдг бііљ.
Ормаљав хатн Шинљіні ґґрднрин Алтн эмілті хатн болљана. Миниєір болхла, Алтн эмілті хатниг оршасн єазрт нег кґші босхсн болхла сін болх билі. Юн болвчн тер Хар Усна кўн эсий?
Палта нойн ном-эрдм дасхдан ик дурта кўн біісмн. Тер учрар эврін Японд кўрід сурєуль дасад зогссн уга, нутгин улсиг бас ном-эрдм дастн гиљ келдг біісмн. Эврін мґњгинь дааєад, єазадын орнд сурєуль дасх 500 кўўкдиг цуглулхлань зірм нойд болн ламнр босад, олн кўўкдиг єазадын орнд авч одад хулдхар бііні гиљ Палта нойниг бурудхад, кўўкдиг ґгсн уга. Тер цагин імтні санан-седкл хуучарн біісн учрар Палта нойнд итксн уга болљана. Тегід нойн арє уга болад, эвріннь кўўкдін єазадын орнур йовулљ ик сурєульд орулв. Ууєн кґвўнь Минљўр-Дорљ орс орн-нутгт цаєан хаана цергі академьд сурдг болв. Бає кґвўн Цедн-Дорљиг Германь орн-нутгур сурєульд йовулљ, Нирљидма кўўкін Палта нойн Францд сурєульд орулв. Иигід кўўкдтін цугтаднь ик сурєулин медрл кўртів. Ода болхла Палта нойна ґрк-бўліс Дева Нимбо болн ахнь (Тайваньд бііні) бііні. Нирљидма хойр кґвўті. Цедн-Дорљ болхла нег кўўкті. Эдн цугтан ик сурєульта улс болснь Палта нойна нилч, кўчн. «Эрк биш сурєуль дасх кергті», - гиљ нойн дањгин кўўкдтін келљ сурємљлдг біісмн. Харм тґрхд, Ормаљав –Алтн эмілті хатн ик эрт, бає настадан, сіієін хіів. Эс гиљ улм ик олн ниитд туста керг-ўўл кўціх билі гиљ сангдна.

Барт белдснь ОСОРИН Утнасн
Зургт: Палта нойна ач кўўкн
Дева Нимбо