Зөрмг кевәр Төрскән харсч йовла

21-04-2020, 19:41 | Таңһчин зәңгс » Эдн Төрскән харсла

Алдр Диилврин 75-җилин өөнин өмн өргнд Төрскән харсачнрин тускар мана газет олн материал барлҗана. Бас нег тиим күүнә тускар келҗ өгхәр бәәнәвидн. Көтчнрә района Сарпа селәнд бәәсн хошуда уңг-тохма, зәәсңгүд арвна күн Сангаджи-Горяев Дорджи Басангович бас Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцсмн. Эн медәт зун наснд күрч, ут нас наслсмн. Цааснд 1920 җилин сентябрь сарин 10-д төрҗ гиҗ хаҗһрар бичәтә бәәҗ. Үнәр болхла Саңһҗ-Һәрән Дорҗ 1918 җилд, Мөрн җилд, төрсн болдг. Олн җил хооран әмтн хаҗһрар бичгдсн насан чиклҗ, иткүл цаасан сольҗасмн. Дорджи Басанговичин күүкднь бас цаасинь чиклхәр седхлә, пенсьт һарсна хөөн ю хәәҗ цаасан сольхмн, керго гиҗ эн зөвән өгсн уга билә. Саңһҗ-Һәрән Дорҗ зун наснд күрч, ут нас наслсмн. Харм төрхд, ниднәһә медәт сәәһән хәәв.
Дәәнә өмн Саңһҗ-Һәрән Дорҗ цергт мордад, Украинд, Новоград-Волынский балһснд церглв. Улан Әәрмин зергләнд 1939 җилин январь сарас авн 1944 җилин март сарин күртл церглв. Баахн наста зенитчикүд 1941 җилин август сарас авн нернь туурсн Г.К.Жуковин һардврт дәәнә көлд орсмн. Тиигхд дәәнә цагт Саңһҗ-Һәрән Дорҗ церглҗ йовсн полкиг Сталинград балһснур йовулна. Зенитчикүд зер-зевәр хаҗ, ик чигн немшин самолетмудт тусч, күүлдг билә.
Саңһҗ-Һәрән Дорҗ Сталинградын харслтын төлә болсн дәәллдәнд орлцсн билә. Нег полкд церглҗ йовсн салдсмудта хамдан залу-зөрмг кевәр дәәлдҗ, дәврҗәсн һалзу хортнла ноолдҗ, хамх цокҗ, күүчҗ йовсмн. Сталинградын харслтын төлә болсн дәәллдән сүркә догшн ноолдан болснь цугтан меднә. Эн дәәлллдәнә тускар олн тодлврмуд, дегтрмүд бичгдсмн, фильмс цокҗ авмн. Тер кецү күнд-күчр таалд әмд-менд үлдхд берк бәәсмн. Болв Саңһҗ-Һәрән Дорҗ хөвтә бәәҗ, дәәч хаалһин йовудт нег чигн шав авсн уга. Сталинградыг харсҗ йовсна төләд Саңһҗ-Һәрән Дорҗ болн энүнлә хамдан церглҗ йовсн цөөкн зенитчикүд «Дәәч ач-тус күргснә төлә» гидг медаляр ачлгдсмн.
1944 җилин эклцәр цааҗла харһсн келн-улсин элчнр гиһәд хальмг дәәчнриг цергәс буулһад, Широклагур йовулв. Тер мет Саңһҗ-Һәрән Дорҗ тиигәрән тусв. Чик хот уга, ээмдән бүтн хувцн уга салдсмудыг чидл-чинәһинь алдтлнь күнд хар көдлмш келгүлдг бәәсмн. Зуг төрүц муурад ирҗ, көдлдг арһнь тасрсн улсиг герүрнь сулдхҗ тәвдг бәәсмн. Муурсн, чидл-чинән уга Саңһҗ-Һәрән Дорҗ Широклагин хөөн элгн-саднь тууврт бәәсн Красноярск крайд ирв. Энүг экнь хәләҗ, килмҗән күргв. Дәәнд орлцачд дөң болтн гиһәд колхозин ахлачас хот-хол сурад, көвүнәннь хотынь ясв.
Сиврт Дорҗин седклинь Керлчә гидг сәәхн, һольшг күүкнд тусв. Эдн өркән өндәлһҗ, җирһлән залһв. Сиврт эднә түрүн күүкд төрсмн.
Хәрү таңһчдан ирхләрн Сангаджи-Горяевихнә өрк-бүл төрскн Сарпа селәнд бүүрлв. Дорҗ Басангович бәәрн эдл-ахуд мөрчәр көдлҗ йовсмн. Цаһан саната, сәәхн седклтә, сән заң-бәрцтә Дорҗ Басангович болн Керлчә Тюрбеевна олн дунд тоомср эзлҗ йовла.
Эдн йисн үрән өскҗ-босхҗ, чик сурһмҗ өгч, сурһуль-эрдм дасхҗ, кү кев. Дорҗ Басангович авальтаһан насн-җирһлиннь туршарт нег-негнәннь седкл медлцҗ, байр-зовлңган әдл хувалцҗ, җирн зурһан җилдән хамдан сән-сәәхн бәәв. Харм төрхд, Керлчә Тюрбеевна долан җил хооран сәәһән хәәҗ одв. Ода олн ачнр-зеенрнь өсч-босч, сурһульта-эрдмтә болҗ, таңһчин меҗә һатц бәәх орн-нутгин ик балһсдт көдлҗәнә. Җичнрнь сурһуль сурчана. Күүкднь, ачнр-зеенрнь, җичнрнь эк-эцкиннь, аав-ээҗиннь санлынь әрүнәр хадһлҗ, эднә неринь дуудулҗ йовна.
Саңһҗ-Һәрән Дорҗин зеенчр Андрей Цеденов нег һазра улсла әдл төрскн һазр-уснаннь тууҗар, нег һазра улсин бәәдл-җирһлд учрсн йовдлмудар соньмсна, өвкнриннь туск туууҗиг әрүнәр хадһлхар зүткнә. Эн көвүн - «Тууҗд түрүн ишкдл» гидг таңһчин номин-шинҗллтин конференцд орлцач. Эврә аавиннь, Сталинградын харсач Саңһҗ-Һәрән Дорҗин тускар шинҗллтин көдлмш ухалҗ белдәд, конференцд орлцсн билә. Өөрхн элгн-садн, педагогическ күч-көлснә ветеран Нина Натырова Дорҗ Басанговичд нерәдәд, шүлг бичсмн. Иигәд төрл-саднь медрлән, билгән һарһҗ, тоомсрта медәтин ач-тусинь хәрүлҗ йовна.
Урдк җилмүдт Май сарин 9-д, Диилврин Өдрт, Дорджи Басангович Сарпан дундын школур, байрин концертд эрк биш ирдг билә. Ач иктә медәт сурһульчнрин болн багшнрин билг-эрдмднь дурта билә гиҗ нег һазра улс тодлна.

АРЗАН Амулң