ҮРС САРИН МАЦГ ХАЛЬМГ КЕЛӘР БОЛВ

08-06-2020, 17:31 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Эрт цагин хуучн авъяс-заңшал өдр болһн сергәҗ йовх йоста улс болҗанавидн, эс гиҗ мадн, хальмгуд, өдгә цагин эркәс давх арһ-чидл уга болхмн. Улан залтнрин авг-бәрцин таслш-салш уга нег кесгнь – бурхна номин йослл юмн. Цуг мана байрта өдрмүд чигн шаҗна үүл-йовдлла бат холвата болдг. Иим буйн иктә цагин негнь – Үрс сар болна. Эн җил ямаран дашката-җаңһрта болв чигн, Үрс сарла нег тууҗин йовдл һарч ирв.

Кезәңк хальмгудын йосн-йовдлар, заң-бәәдләр соньмсч йовх әмтнә меддгәр Орсин хүвсхләс (революцас) өмн бидн, улан залатнр, цуг юман хальмг келәр келҗ, нег-негндән медүдҗ йовдг бәәсн санҗ. Түүнә дотр бурхна номин үүл-үүлдвриг чигн айта сәәхн эврә келәрн медәд бәәҗ. Хальмг гелңгүд төвд кел медсн деерән эврә келәр чигн келдг, харчуд ном-судрмудан тод бичгәрн умшад, орсар эс таагддг юмиг амрхн авъястан тохрулдг бәәв бидн. Эрт урд цагас авн буйнта Үрс сарла мацг авдг авъяста болдувидн. Эн җил Үрс сарин мацгиг Бурхн Багшин Алтн сүмин демч лам Йодн Лодой гелң хальмг келәр өгв. Иим йовдл 100 җилд түрүн болҗ учрсар, гелңгиг залад күүндвидн.

- Тана зергәс сурхд, Үрс сарин гүн учр ямаран болдв?
- Үрс сармдн эрт урд цагас өөрд-хальмгудын ик байрта, буйна цаг болна. Кезәнәһәс авн мадн малын төлән (приплод скота) авч, үсн, тосн, өрмтә болад, мах идхәс цер авч сардан цаһан идәнәр бәәдг бәәҗвидн. Бурхна номин йосар болхла, хаврин адг сарин 15-д Эндкгт (Индьд) мана цагин Бурхн эн һазрт экин көвүн болад хүвлҗ ирәд (Рождение), һучн зурһан насн деерән мөн эн өдрлә Бодь хутг олад (Просветление), найн насн деер эн сарин арвн тавнла Һаслңгас нөгчх йос үзүлв (Уход в Паринирвану). Бурхна ном делкәд делгрхлә, эн цагиг «дүүцң», эс гиҗ «ик цаг» гиҗ нерләд, онц кевәр темдглдг болв. Эннь арвн хар нүүләс зәәлҗ, арвн цаһан буй кеҗ йовх цаг болна.

- Иим «ик цагла» сүзгтә күн буй яһҗ хурах йостав?
- Мана өвкнр Төвдәс бурхна номиг авсн хөөн арвн цаһан буйна йосар бәәҗ, арвн хар нүүлиг тевчҗ йовдг бәәсн юмн. Келхд, 1640 җилә өөрд-моңһлын «Ик Цааҗиг» эн арвн буйн-нүүлин йосар сүүрлн бәрмтлҗ бичсн болдг. Бас нег онц келх юмн – мацгин сәкл. Эн кезәңк йос мадн, хальмгуд, талдан шаҗ бәргч әмтнәс түрүлҗ эврә хууль-цааҗд орулсн болдг. Дондг-Даш хаана «Шаҗн-төрин зарчм» гидг йоснд «сарин һурвн өдрт мацг бәрх, эн өдрт мацг эс бәрсн, түүнәс үлү мал алсн күүг ик торһуль цааҗла харһултн» гиҗ темдгләтә бәәнә. Тегәд ик цагла буй хурадг сән арһ – мацг бәрдгнь бәәҗ. Бас келхд, Үрс Сар гидгнь – сән буйнта керг-үүлин ач-үр хурадг хамгин сән цаг юмн.

- Гелңгин зергәс, мацг гисн ямаран учрта юмнви?
- «Мацг» гидгтн, килнцтә юмнас цеерләд, буйнта юмнд тачаҗ йовх шаҗна сән йорта өдрмүд. Хальмг литәр сар болһна 8, 15, 30 өдрт әмтн мацг авад, мах, шовуна өндгн, заһснас цеерләд, терүг иддг биш. Бас эн өдрлә хальмгуд кезәнәһәс нааран бүкл өдртән, нарн һархас, шин өдрин нарн һартл номан умшҗ суудг бәәсн. Ода иим йос хальмгуд дотран йир сергәх кергтә! Дүүцң эс гиҗ ик цагла хальмгуд онцха нег мацгин санвр авна. Тернь – нәәмн үйтә нег өдрин мацгин санвр (обет). Эн санврин йосн Бурхн Багшас һарсн йосн мөн. Эн Үрс сарла иим санвриг гелң күүнәс нег авад, цааранднь эврән авч болна. Тер мацгин «нәәмн үй» гиснь иим: әмтнә әм таслхиг тевчх, эс өгсиг авх болн әрүн бишиг эдлх, худл келх болн әрк ууҗ согтх, дуулад-бииләд, хара зөңдән байрлх, бийдән сәәхн үнртә тос түркх болн бийән кеерүләд чимх, цаг биш цагла хот идх – иим нәәмн үйәс тогтна.

- Эн мацгин нәәмн үйтә санвриг күн яһҗ авхв?
- Нәәмн үйтә мацгин санвр авхин төлә түрүләд цевр гелң күүнд өрүн эрт одад, түүнә келсәр нег авна. Хөөннь авхар бәәхлә, хар өрлә босч, һар-нүүрән уһаһад, бурхна ширәд тәкл тәвҗ, бурхндан зальврад, номин үүлдврәр нег онц зальврлын үг келх кергтә. Тегәд, зальврад авчкад, бүкл өдртән нәәмн үйг медәд сәкҗ йовх кергтә. Тернь мана ода өдр гиҗ меддгәс талдан юмн. Йосндан, мана өвкнр терүг нег хонгар тоолдг бәәҗ, нарн һархас шин өдрин нарн һартл. Мацгин санвр авхд, хамгин һолнь — санвр авчах күүнә ухан -седклнь. Хамг хар санаһан оркч, хамг сән-буйнта ухаһан илрүлҗ, иигәд ухалх кергтә: «Би олхд кецү күүнә бий-цогц олад авув, Харһхд кецү Бурхна номта харһув, номин үг соңсад, буйн-килнц хойриг йилһдг ухата болув. Тегәд ода Һурвн Эрдньд иткҗ, эврә шагшавдан батрулҗ, нәәмн үйтә санвр авад, алдлго бәрнәв»! - иигәд ухалх кергтә.

- Эн җилин Үрс сарин арвн тавнла эн мацгин санвриг та хальмг келәр өгвт! Зун җилин дотр түрүн болҗ иим йосн мана келәр сергәд ирҗ! Энүнә тускар цәәлһәд келҗ өгтн!
- Хальмг Таңһчд мацгин санврта эс гиҗ үд авдг көгшдүд кезәнәһәс нааран бәәдг бәәҗ. Ода чигн тедн бәәснь йир сән юмн. Кезәңк мана йосиг бәрәд йовсн эн ээҗнриг мадн мартх зөв угавидн. Тедн мацгин өдрлә хурад, номан умшдг авг-бәрцтә. Зуг мацгин санвр авхларн, ахлач эмгн босч, амарн юунас цеерлхиг келәд, цәәлһәд өгдг. Теднә йосиг медәд авм цацу би иим уха зүүҗ авув: амар келдг үгнь цаасн судрт бәәх йоста гиҗ. Тер юмар соньмсад, би нәәҗ Геннадий Корнеевла нег харһсн саамд, мацгин судр олад авч, хальмг келнд орчул, - гиҗ даалһвр өгүв. Тер цагас авн мадн хоюрн эн номиг энд-тенд йовҗаһад, хәәҗ йовлавидн.

- Кезәңк мацгин номин судр бәәдгинь яһҗ медвт?
- Юуһан нуухв, алтн делкә деер бәәсн 6000 келн дотр Бурхна номин хамгин нәрн, эс медгддг чинр-утхинь бүрн-бүтнәр тавхн келнд орчулҗ болна. Теднә дотр пали, эндкг (санскрит), китд, төвд болн мана моңһл-хальмг келн орҗ багтдг. Мана келнд Бурхн Багшин зәрлг болсн 108 боть Һанҗур, 254 ботьта номин шастрин орчуллһ Данҗур бәәнә. Бас Зая-панидтын орчулсн судрмудыг хәләхлә, теднә дотр «Мацг авх йос» орчулҗ гидг медән бәәнә. Бас мана эн богд-багшин намтрт өөрд гелң, гецл, бандь, увш, увшнц олн әмтнд нег өдрин мацг, авшг олыг өгв гиҗ бичәтә. Тегәд би иим судр бәәнә гидгт батрад бәәвв.

- Тегәд эн судр эн җил олдви?
- Геннадий Корнеев болхла, һурвн җил Барун Моңһлд болн Шиңҗәңд таньл-үзл әмтнәс хәәҗ бәәв. Би Моңһлд одхларн бас цуг таньсн өөрд гелңгүдәс сурад йовлав. Адг ядхдан, нег моңһлын кеер нүүдг өөрд күүнә герт «Мацг авх йосн» гидг ном олдв! Мана ахнр-дүүнр, моңһлчуд эн номин зург цокч авад, маднд йовулсар, хальмгуд эврә келәр орчулсн эн чинр иктә номта болувидн. Тер номиг мадн Геннадий Корнеевла хамдан төвд судрта хәрцүлҗ, дүңцүлҗ үзәд, эндүрсинь, буру бичсинь ясад авч, олн хальмгудын тусин төлә белдүвидн. Тер номар эн җилин Үрс сарин дүүцңгин арвн тавна өдрин өрүн би иностограммин шуд эфирар нег өдрин мацг өгүв. Эннь зун җил дотр түрүн болҗ хальмг келәр мацг өгх һәәхмшгтә йовдл болв!

- Тана келсәр, хальмг келәр мацг авдг йосн шин цагин йосн биш, эртин юмн болҗана. Кезә эннь дөрвн өөрдт ирсмби?
- Мини сансар, өөрд-хальмгуд Зая-пандитын цагас өмн оларн мацг авч, бурхна номин арвн цаһан буйна йосар йовҗ, ик сүзгтә, ухата-цецн әмтн бәәсн санҗ. Мана хальмг гелңгүдин бичсн номиг хәләһәд бәәхлә, нәәмн үйтә нег өдрин мацг биш, кецү-күнд номиг чигн эврә келнд орчулад, эврәһәрн умшад, медәд, бүтәһәд бәәдг бәәҗ. Ода ухалад бәәтл, мацг бәрдгнь Чинңһс хан, Хүвлә хаана цагин йосн юмн. Эн йос сергәхлә, мана әмтнә сүзг өсч-өргҗ, келн делгрҗ, буйн икдҗ, кишг-җирһл әрвҗҗ йовх. Зуг, хамгин сән ашнь — хальмгудын шагшавд, худл-хуурмг уга йовдл өсч, хулха-деерм уга болҗ бәәхлә, мана Таңһч Замб тивин чимг болх!

- Гелңгин зергәс, та цааран эн мацгин йосиг хальмг келәр делгрүлх саната бәәнәт, угай?
- Мана өвкнр маднд олн сән-сәәхн ном-судр үлдәҗ. Ода эн номиг умшад, сәәнәр медәд бәәхлә, маднд нань юмн керг уга. Цуг кергтә юмиг Зая-пандит кезәнә орчулад, тогтаһад өгч. Мацг авх ном-судр олдад, орчулгдад, олна сән күртәл болҗаснь ик байр! Тегәд би мацг өдр болһн хальмгудт эн чинр иктә сәкл өгхд белн бәәнәв. Эн Үрс сарин адгар нег өгхәр бәәнәв. Бас Номин күрдин дүүцң болхд би эрк биш олн мана хальмгудт эн нәәмн үйтә сәкл эврә келәр өгх седкл иктәв.

- Эн мацгин санврин онцлгнь юундв бәәнә?
– Эн санвриг урд келсәр чигн, гелң-багшас нег авад, тер мацг авдг йос медәд авсн хөөн, цааранднь күн болһн эврән чигн авч чадна. Бурхна шүтән бәәхлә, бурхна ширә бәәхлә, мацгин зальврлын үг умшад эс гиҗ чееҗләд келҗ, нег өдрин сәкл авдг арһта болхла, нутгасн хол көдлҗ йовдг әмтн чигн номан мартшго! Бас эннь тоолш уга буй хурах сән арһ болдг юмн. Тегәд эн мацгин йосна ном олдад, олна күртәл болснд би ик гидгәр байрта бәәнәв. Кезәңк йосан хәрү авх цаг ода ирсн бәәнә. Деед Һурвн Эрднь маднд арһ өгчәхлә, бәрәд бәәх кергтә бидн. Мана өвкнр келнәлм: «Барсин сүүләс бәрхлә, бичә тәв»!

- Залрҗ ирәд, соньн юм маднд әәлдҗ келснд ик ачлл-ханлт өргҗ бәәнәв! Эн нәәмн үйтә мацгиг сүзгтә хальмгуд авч сәкх болтха!
- Күндтә мини нег нутгин улан залата хальмгуд! Үрс сарин байр танд күргҗ, Бурхн Багшин мань хүвлҗ ирсн, Бодь хутг олсн болн Нирвана дүр үзүлсн өдрлә цуг тадниг йөрәсү!

Арвн хар нүүлән тевчәд,
Арвн цаһан буян делгрүләд,
Аля-азд юм һарһлго,
Амулң-җирһҗ бәәхиг,
Олн бурхд хәәрлҗ,
Осл-килнц келго
Оньдин аҗг седкләр йовҗ,
Омгта өвкнрән дураҗ йовый!


Күүндснь СЕТӘН Дорҗ.

#Ур Сар #Духовность08 #ПраздникиКалмыкии #ЦентральныйХурулКалмыкии

Видео