Мана ачта багш Очра Уташ

10-06-2020, 17:10 | Таңһчин зәңгс » Сурєуль-эрдм

Ґґрд-хальмгин аєу ик тууљин келн-улсин љирєлин хаалєд ач-тусан кўргсн тоомсрта улс бає биш. Ямаран чигн тўрў-зўдў, діісн, зовлњ харєв чигн, уњг-тохмарн бат болад, дааєад, тесід, ґсід-ґргљід йовдг улсвидн. Эн мана келн-улсин ґвкнрин, ах ўйнріс кўрсн герісн. Хальмг амн-ўгин ўўдіврин, бичг-тамєин, авъяс-зањшалын, авц-бірцин ик сањгин зґґриг чикір, зокмљтаєар келљ, ціілєљ ґгдг, тархадг, ґргљўлдг улс – хальмг келн улсин гегітнр, мана багшнр.
Иим улсин дунд эвріннь цецн ухан-тоолврарн, кўўні авц-зањгарн, гўн медрлірн – цуг біідл-љирєлірн мана ачта хальмг келні багш, номт, педагогик номин кандидат, доцент Очра Уташ – Очиров Уташ Улазганович салу орм эзлні.
Бичкн цагасн авн кўнд кґдлмш кеєід, кўндір шавтад, кўчр дііні бууєин ам долаєад, хар гґрір цуг келн-улстаєан киитн Сиврт ўзхинь ўзід йоввчн, хордл уга сііхн тґвшўн, љґґлн тогтун зањта, шууган, шўрўн ўг уга, імтнлі кўўндхлірн тевчњгў мана багшин дўр, цуг Уташ Улазгановичиг медљ йовсн улсин санлд, ўлдхнь лавта.
Багшин керг-ўўл бийдін йилєљ авад, Шарту балєсна багшин деед сурєуль тґгсієід, Москва хотл балєсна Ірісін Наркомпросин номар шинљлдг деед сурєулин аспирантурт сурч йовсн цагтан, Лагань іімгин сурєулин іњгиг толєалљ йовхдан, Элст балєсна сін гисн сурєулин ахлач болљ кґдлхдін, дііні ґмн тогтсн Хальмг деед сурєульд багшлљ йовхдан, Сиврин дунд сурєулин ахлачин дарук болљ ўўл дааљ йовсн цагтан чигн Очиров У.У. дурта кґдлмштін эвріннь седкл – ухаєан ґгч, медрлін гўўдўлљ йовсмн.
Мана санаєар, Хальмг тањєчин Ик сурєуль давсн зун љилин 1960-ч љилмўдт шиніс босхлєна тґр болн керг Уташ Улазгановичин єол кўсл болснь лавта. Тањєчдан ирсн дару профессор Борис Клементьевич Пашковла, Бата Бадмаевич Бадмаевла, Иван Мацакович Мацаковла Уташ Улазганович Сарпуль балєсна багшин ик сурєульд хальмг іњг тогталєнд шунмєа кевір орлцна. Эн ик сурєульд Сивріс ирсн хальмг баєчудла Уташ Улазганович гўн медрлірн хувалцад, хальмг келні тґрір кергті сурєлєна дґњцлмўд, хурањєус болн дегтрмўд белдні. 1962-ч љилд Уташ Улазганович педагогин номин тґрір диссертац харсна. Хґґннь 1964-ч љилд Хальмг багшин ик сурєуль, 1970-ч љилд университет болсн цагт Уташ Улазганович Очиров филологическ факультетин декан, хальмг келні болн утх-зокъялын кафедрин толєач болн доцент болљ кґдлљ йовсмн. Эн цагас авн У.У. Очиров сурєљах оютнртан болн сурєульчнрт кергті хальмг келні шин цага кґтлврмўд (программс), сурєлєна дґњцлмўд болн учебникўд бичлєнд болн белдлєнд цуг эвріннь арє-чидлін ґгні. Эн халхар 1957-ч љиліс авн Уташ Улазгановичин бичід єарєсн эклц, дунд сурєулин болн деед сурєулин сурєлєна дґњцлмўд болн учебникўдин єарцин тонь иим болна: эклц болн дунд сурєулин классмудын хальмг келні дегтрмўд – 22 єарцта (издание); хальмг утх-зокъялын (литературин) дегтрмўд – 6 єарцта; деед сурєулин – 3 єарцта. Сурєлєна љилір хальмг келні учебникўдин тўўрвіч болљ Очра Уташ негдгч классас авн арвдгч классин дегтр кўртл орлцна.
Тґрскн келін сіінір меддг, кеерўлід, чинр-чимгинь олад олзлдг У.У. Очиров номин халхар бичсн статьяс болн дегтрмўд эвріннь хаєлљах тґрірн болн филолог номин йовудар йир олн зўсн.
Негдвір, тодрха болн учр-утхинь медљ, хальмг билгті шўлгчнрин Леељні Церн болн Даван Єірін ўўділтин тускар, мана билгті бичіч, Манљин Нимгрин тўўкліні келні тускар, хальмг утх-зокъялын туск ахр зурцс, орс келніс хальмг келнд орчуллєна келні туск статья, А.С. Пушкина «Медный всадник» гидг поэмиг хальмг келнд орчуллєна тускар Уташ Улазганович, утх-зокъялын шалєач болљ шишлњ номар шинљлљіх статьяс барлна.
Хойрдвар, хальмг амн-ўгин ўўдіврмўдір соньмсдг Уташ Улазганович хураљ авад, шинљлід, ціілєід, барллєна кергір бас ик кґдлмш кўцісмн. 1961-ч љилд хальмг кел, литератур болн тууљ номар шинљлгч институт барлад єарєсн хальмг туульсин негдгч ботин редактор болн нўр ўг бичсн кўн – У.У. Очиров Хальмг баатрльг дуулвр «Љанєрин» 550-ч ґґнд нерідід барлгдсн текстин хойр ботин шалєач У.У. Очиров біісмн. 1983-ч љилд У.У. Очиров болн Л.С. Сангаев «Хальмг келні ўлгўрмўд болн цецн ўгмўдин толь» белдсмн. Ірісін номин академин Хальмг номар шинљлгч институтын болн Уташ Улазгановичин элгн-садна нилчір эн дегтр 2011 љилд барлгдсмн.
Єурвдвар, хальмг болн орс келні онл болн дамшлт (теорь болн практик) сіінір меддг, олзлдг У.У. Очиров орс болн хальмг кел дўњцўллєні грамматикин ном оютнрт сурєдг билі. Хойр келні фоно-морфологическ кец (структур) дўњцўлід, келн болєна онцс сіінір тодлљ авхин тґлі болн сурєульчнрт харєдг эндўсин учринь сіінір медљ чиклх медрл маднд Уташ Улазганович заадмн.
Дґрвдвір, кел номар шинљлгч іњгўдіс хамгин кецў болн оралдата, цуг ґмн дасч йовсн іњгўдин ашнь болдгнь – синтаксис. Эн келні номин іњгиг Уташ Улазганович хамгин соньмсљ, гўн кевір шинљлљ, баєчудан сурєљ йовсн ном болдмн. 1938-ч љилд барас шин цаєан толєан ўзгўдір єарєсн синтаксисин туск сурєлєна дґњцліс авн 2011-ч љилд хойрдгч єарцтан барлгдсн деед сурєулин дегтр кўртл номт Очра Уташин хальмг келні синтаксическ онлын тууљ кўцц тогтсн мґн. Номтын салу барлгдсн шишлњ синтаксическ статьяс, тўдлєні темдгўдин зокалмуд болн «Ґдгі цагин хальмг келн. Синтаксис» гидг дегтр хальмг болн цуг моњєл баг келні синтаксисин онлын эклц гиљ тоолхла чик болх гиљ сангдна.
Гўн номта, сііхн зањта, цецн ухата мана багшин дўр оньдин дґрвн цагт імтні седкл-сананд ўлдхнь лавта.

Владимир МУШАЕВ,
профессор, кафедрин єардач

Видео