ТӘРНИН ИК КҮЧН

10-06-2020, 17:31 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Эрт-урд цагас бурхна шаҗ бәргч улан залата хальмгуд бурхнд мөргхләрн, эркән татч, тәрнь тоолн умшдг бәәҗ. Тәрнь гисн ямаран учрта юмнви? Юуна төлә тәрнь умшх кергтәһин тускар эндр цәәлһәд бичий.
Сүзгтә хальмг көгшдин келсәр, кезәнә, мадн, улан залатнр, тәрнь маань хойриг эркән эргүлҗ умшдг йоста бәәсн мөн. Тер хойр ямаран йилһәтәв гиҗ сурхла, мана көгшд хәрү өгч чадлго бәәв. Ода цагт эн хойр үгиг шинҗләд, кезәңк ном-судрмудыг умшад бәәхлә, тәәлврнь ил-тодрха һарад бәәнә. «Тәрнь» гисн бурхн эс гиҗ судр-номин орчуллһ уга эндкгин (индин) келнә нууц үгмүд. Теднә тәәлвринь олхнь дими керг, тедниг хара күн медхд берк. «Маань» гисн олна меддг «ОМ МА НИ ПАД МЕ ХУМ» гидг зурһан үзгтә ахр тәрнь. Тиим учрар цуг умшсн тәрньсиг «маань» гиҗ дуудхнь – буру.
Бурхна шаҗна йосар бәәдг күн юуна төлә тәрнь умшх кергтәв, гихлә, тәрнин ик күчнә төлә. 1908 җилд «Шаҗ тодхн үүлдгч (тодрулгч) зул» гидг эврәннь бичсн дегтртән ик мергн хальмг бузав лам Борманҗин Мөңкә «тәрнь» гисн үгин тәәлвринь иигәд темдглҗ бичв: «Тәрнь гиснь — «мантра», седкл ивәх эрдмтә юмн» гиҗ. Үүнднь «седкл ивәх» гисн хуучн үгиг өдгә хальмг келәр бичхлә, «уха харсх» гиҗ болна. Тегәд, шулм-чөдкрәс, гем-өвчнәс ухан-седклән харсхар бәәсн күн, ивәхәр зүткҗәсн күн, эрк биш бурхдын тәрнь умшх йоста. Бас ном-судрин делгр (обширный) тәрнь умшхла, тус ик болх. Ода цагт, алтн делкәг бәрәд авсн коронавирус гемәс саглад гертән суух әмтн, кех юмн уга болад зовҗ бәәхәс, бий-седклән номһрулҗ, керүл-темцлән дарҗ, сана амр сууһад, тәрнь умшхнь деер. Тәрнин үгнь эңгин үг биш, түүнә учр-утхнь ик гүн. Аль зәрм бурхна тәрнь умшна гидгнь – тер бурхиг залад дуудҗах мет болна. Үлгүринь урд цагт Улана Санҗ гелң мини таньдг нег күүнд келҗ өгсиг цуг умшачнрт соңссарн күртәҗ өгсв: «Ик кезәнә нег күн хол һазрин базр орв. Зууран дорнь шулмс-догам бәәдг нег тагтыг һал өдрәр давад, базрт кергән кеҗ оратад, нарн сууҗахла, хәрдг болв. Тагт дор шулмс-догам бәәсиг медәд, харңһуһар тагтыг давхла, тедн мини әмнд күрх гиҗ әәһәд, яахан медлго сандрад йовҗ, генткн Ноһан Дәркин тәрнь толһаднь бүрн бишәр, дутуһар орв. Тер тәрниг дутуһарнь умшҗ харңһуд йовад, тагтур өөрдҗ, терүг давад, амулң-менд герүрн күрв тер күн. Тагт дор суусн шулмс-догамс тер күүнә цус сорхар күләһәд гетҗәҗ. Күләҗ сун ядад, шин өдрин өр цәәхин өмн ах шулмнь зарцасн сурчадгҗ: одак күнчн яһла? - Ай, ах баав, базрас һарсинь үзләв, хаалһар харңһуд бүдрәд йовҗ йовсинь үзләв, тагт давад һарсинь үзсн угав, - гиҗ зарцнь хәрү өгнә. - Негнчн әмтә юмн мана тагтыг давад угай? – гиҗ ах шулмнь дәкн сурв. – Ай, ах-баав, негнчн батхн нисч давсн уга, зуг сөөни өрәллә нег доһлң Ноһан Дәрк давад йовҗ одла гиҗ зарц шулм келв. Тиигәд, Ноһан Дәркин тәрнь дутуһар умшсн болвчн, тер күн шулмс-догамд доһлң Дәркин бәәдләр үзгдҗ, бийән идүлсн уга».
Дәкәд тәрнин күчнә туск нег келвр Әәдрхнә һазра хальмг көгшнәс соңссарн бичсв. «Кезәнә Әәдрхнә нег арсмчин һанцхн көвүн учр угаһар гемтәд, босдган уурад бәәв. Эцкнь гемтснднь зовад, ик мөңг һарһҗ, нертә-нертә эмчнриг холас дуудад, көвүһән үзүлҗ, дала эм авч уулһад, шалтгаснь һарһхар бәәв чигн, тус уга болв. Көвүнь болхла, өдр ирвәс улм му болад, эцәд, халу дөрәд бәәнә. Нег өдр арһан барсн арсмч һаза көвүндән зовад суухлань, нег хальмг мөрн тергәр давс авч ирв. Чи юундан зовад суунчи – гихләнь, арсмч седклин киләсән дааҗ тесч ядад, цугтаһинь хальмгт келҗ өгв. Мана хурлд нег эмч гелң бәәнә, түүнд одад көвүнә гемин учринь мед, – гиҗ хальмг залу келәд, авч ирсн давсан буулһчкад йовҗ одв. Үүд-түүд уга арсмч мөрән унад хальмгин келсәр хурлд одад эмчд орв. Арсмч кергән келхлә, эмч бичгән секәд зәрлг болв: – Би тана герт одх керг уга. Көвүнәнтн гемин учрнь – эс бузрулх һазр бузрулснд. Отч-Манла бурхна тәрнь аль олн тооһар умштн, көвүнтн эм угаһар эдгх гиһәд, эмч-гелң тәрнинь келәд өгв. «Номин үг умшсар гемтсн күн эдгдви», – гиҗ арсмч санад, иткл уга хәрәд одв. Ирхләнь, зовҗасн көвүһән үзм цацу, «юн болхв, орс эм зокчахш, хальмг эмчин өгсн тәрнь умшад авсв», – гиҗ дотран санад, һурвн өдр тер Отч-Манлан тәрниг өрк-бүләрн умшв. Һурвдгч өдртнь көвүн эдгх бәәдл һарв. Отч-Манлан тәрнин күчнь зәрмдән орс эмәс деер болдг»! Көгшдин келсн эн хойр келврин худл-үнинь ода деерән медх арһ уга. Күүнә буурчасн сүзг-бишрл сергәҗ авхар келсмби аль йосндан болсн юмна тускар соңссарн келҗ өгсмби? Гив чигн Бурхн багшин әмд йовсн цагас авн әмтнә олн үйин иткҗ умшчасн эн үгмүд иткл-сүзгин күч шиңгәҗ, зовлң-гемәс гетлгх сән арһ болснь лавта. «Номд худл уга, номас бөк уга» гиҗ мана көгшд келдг бәәҗ. Тернь үнн. Тер үнн үгәр ода күн болһн йовдг болхла, өлзә-кишг делгрх, ном-тәрнь умшхла, гем-өвчн хольҗад, зовлң-һаслң әрләд бәәх чигн. Тиим учрар, худл-хуурмг, хоосн хов-җивин үг келхин ормд бурхна тәрнь умшснь деер.

СЕТӘН Дорҗ

Видео