Ўкл угаєин зґрг

23-06-2020, 13:56 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Ода мана хальмгуд хам-хоша біісн орсмудыг дураєад, ўклин тускар келх дурн уга болад, сељід бііцхіні. Зуг баатр кевір діілід йовсн улс юн учрар ўкліс сељід ііх билі? Кезіњк мана тууль-тууљиг хілін бііхнь, тенд «асхрад одхла – аає цусн, ігрід одхла – ніімн чимгн» гидг ўг олар єарч ирні. Тернь мана ґвкнрин ўкліс іідг угаєин учриг тодрха ўзўлні.
Йир улан залата хальмгудын ўкліс іілго дін-ноолдана єолд орљ зґрг-чидлін ўзўлдг учрнь бурхна номин чинрт біідг янзта. Номин йос нірн кевір меддг дііч-баатрмуд арвн хар нўўліс хол йовад, арвн цаєан буй икір ўўлдљ біісір ўксн цагтан таралњгин орнд тґрні гиљ медід біісн юмн. Бас немхд, делкін олн баатрмудас мана ґґрд-хальмгудын баатрмуд юуєарн йилєітів гихлі, эврі ґшітн-діісн кўўг диилід авч, алхиннь ґмн «єурвн єундлан кел» гиљ келдг бііљ. Эннь хуучн хальмгудын баатрльг туульст ик делгрњгў сюжет болна. Тернь мана баатрмудын бурхна номин ґршіњгў седкл медўлх темдг биший? Тегід, бурхна ном улан залата ґґрд-хальмгудын сойлд шињгрід орљ, ўкліс ііх уга бат зґрг бірўлсн юмн. Эн зґрг цусн-махар ордг биш, тууль-домгас, бурхна номас эс авхла, эврін кўўні седклд оршго. Тер тґлід бурхна номиг дґрвн ґґрд дотр делгрўлсн богд-багш Зая-Пандит болн тўўні шевнр олн ном самєрд (санскрит) болн тґвд келніс орчулљ тархадг біісн санљ. Тедні орчулсн номд ўклин хґґн кўн чилдг биш, шин тґрлд орљ тґрдг гиљ бііні. Нег иим буйн килнц хойриг йилєљ ўзўлід, тер хойрин ач-ўр (результат) єарєљ олнд медўлх ном – «Чґґљд дагнин тууљ». Тер тууљиг ґґрдин Зая-пандит тґвд келніс орчулљ олна кўртіл болєсн мґн. Орчулсн дару эн єііхмшгті ґґрд-хальмг келір бичіті біісн тууљ ик делгрід, кўўні седкл авлад біів. Тер тууљд ўксні хґґн ямаран юмн ўзгдх, бурхна номин арвн ніімн там (ад) біісніс ямр-ямр там біідг, килнц-нўўлір біісн імтн тенд тусч яєљ зовдгин тускар келгдні. Бас терўніс зіілх сін арєнь чигн бичіті бііні.
Чґґљд дагнь гидгнь тґвдин Лињ гидг єазрт суусн маднла ідл нег гергн кўн бііљ. Зурєан хонгт гемтід зовљ, уусн эмнь эс туслсар ґњгрљ одсн мґн. Бурхна номд эс сўзглід, буйнта ўўл келго йовсар, ик зовад, залу-кўўкдін дуудад, буй кељ, йґріл умшулхиг сурхлань, тедн сіінір кех дурн уга болад біів. Тегід тер Чґґљд ўкід, эврі кўўр (труп) орн деер кевтсн меклін біідлтієір ўзљ. Хґґннь ирсн лам-гелњгўд «Иткл» умшад, тўўні сўмсиг байрлулад, «Дорљ љодвиг» умшсн цагт ардан ўлдсн кўўкдин тґлі зовньхинь уга болєв. Тегід Чґґљдин сўмснь эргљ, лам-гелњгўд ю кўціљіхинь ўзід, элгн-саднь уульхла, тедні нульмсн ґр-цусна мґндр мет болљ, нег хур орсн болад ўзгдв. (Тер тґлід хальмгуд кўн ґњгрхлі, уульдг биш). Номин ўўлдвр кедў удан болсинь медлго, Чґґљд унтад серхлінь, гелњгўд цав цавдљаљ (вкушали поминальную трапезу). Тедні ґґр суух дурн уга болад Чґґљдин сўмснь єазаран єархлань, уул-теегин хоорнд нег ик балєсн ўзгдв. Тер балєснд орхла, зуурдын орн санљ. Цуг ґњгрсн імтн тенд сууљ, эврі хґвін кўлідг юмн. Арднь ном-буй кесн кўн љирєљ бііні, эс кеснь тенд чигн зовад, Эрлг хаана зарє кўлідгљ. Тиим ўг соњсад, Чґґљд эврі зарє хііхір Эрлг хаана біішњд орад ирв. Тенд хан сууєад, імтні буйн килнциг шинљлід, зарєан кељіљ. Ик денљд (весы) цаєан-хар чолу тівљ, зарєан єарєад, буйнта імтиг таралњгин орнд йовулад, килнцті імтиг зовах тамд илгіљ суудг. Чґґљдин цаг ґґрдід ирхлінь, Эрлг номин хан терўг дуудад, иим зірлг болв: «Би чамд ўксн імтні орна зовлњ ўзўлід ґгнів. Чи ўзід авч, седклдін тогтаєад, хурдн хірід од». Тегід Эрлг номин хан Чґґљдиг дахулад, тамд орљ олн зовлњ ўзўлв. Тенд тамин эрлгўд імтиг олн зўўлин селм-ўлдір, зер-зевір керчљ, «Эдгх болтха!» гихлінь, тедн дікід эдгљ, дікід эрлгіс керчўлід біів. Эдн олн арєар харал кедг харалч імтн бііљ гиљ эрлг медўлв. Бас зірм імтиг тўлід уласн тґмр деер дарљ, бий деернь олн татас зурад, селм-ўлдір чавчдг біів. Тедн ањєучлдг імтн бііљ гиљ Эрлг келв. Хойр уулар хавчулсн, ик тўўмр-єалд шатсн, тґмр кўріті балєснд шатсн, хііснд чансн біів. Цуг эдн олн килнц єарєад иим зовлњ эдлљісн імтн мґн, гиљ дахулсн Эрлг келв. Хамгин дорнь олн эр-эм кўўг гедргін уњєаєад дарљ, єар-кґлинь дґрвн ўзгт дґрвн тґмр хадаснд теглід боосиг ўзв. Тер му заята імтн буру ўзлті імтн біів.
Тегід, олн зўўлин тамин зовлњ ўзсн Чґґљдиг Эрлг хан хірў тосад, иим зірлг болв: «Чини насна кемљі дуусад уга, чи хірід од. Ода энд эргід, тамин олн зовлњ ўзсн чи буйн ўўл ўўлдід бі! Мини закаг чигн імтнд кўргід кел! Нанла харєсиг кел, арвн ніімн тамиг ўзлів гиљ кел. Эр, эм імтиг урд тґрлин заяни ўўлір авч одх цагт цаєан-хар ўўліс нань ач-ўр уга. Терўг засч біідгнь Эрлг хан, би, біінів. Нўўлті ўўл тевчтн гиљ кел, зуурдд дахад йовх хань уга, номас нань тўшх арє уга, тер тґлід буйнта ўўлд киціљ, нўўлті ўўл тевчтн гиљ келід ґг. Зўркн «маань» умш, ач-тусин ик-баєиг эс ўзвчи? Зака эн хамгиг мартлго, зіњг хамгт номлн ўўлд». Тиим зірлг-зака соњсад авм цацу Чґґљд ўкч одсн бийін кґнљлір хучата, хувцар хувцлсн меклін біідлтіг ўзід, уурлад, татад авхар седхлі, ўклин нґґрісн сергід ирв. Ґґрнь біісн кўўкднь экін таньљ, эдгсинь медід, икір байрлв. Тегід тер Чґґљд ўксн імтні орнас єарч ирід, кґвўд-залу хойран дґрвн ўзгт тівљ, єанцхн кўўктієін сўзгті шавєнц (монахиня) болад, йиртмљин ўўлін оркад, буйнта ўўлиг ик ўўлдід біів. Цуг ўзсн юман бичід бііхір седхлінь, арвн боть хурањєуєас ўлў єарх билі, зуг олн юмн мартгдад, бичсн юмнь иим бичкн тууљд орљ багтв гисн ўг деер нег бичкн йґріл неміті біісір ґґрд-хальмгин ик тааста тууљ эн болна.
Келхд, эн тууљ хўвсхлин (революцин) ґмн хальмгудын дотр ик делгрљ біісн мґн. Тўрўњк орчуллєинь алдр багш Зая-пандит тґвд келніс моњєл келнд кељ авч. Тод ўзг зокасн хґґн эн орчулєиг эврі ўзгт буулєад, ґґрдин келір ик делгрўлсн біів. Ўўд-тўўд уга тґвдин орнд эн тууљ мартгдад, бичіті номнь алдрн-геедрід одв. Мґн тер цагт ґґрд-моњєлчудын дотр эн ном икір делгрід, буйнта ўўлті імн-насна сін ўлгўр болсн болв. Єііхмшгті эн судриг моњєл келір чигн, ґґрд келір чигн олн імтн умшад, эврі йовдлан Эрлг хаана закаєар бірн, килнцті ўўлін оркад, буйнта ўўлд орхла, тґвдин лам-багшнр залрљ ирід, медм цацу, – «Тадн юн номин кўчір иим сін йовдлта імтн болвт?», – гихлі, ґґрд моњєл хойр: «Бидн “Чґґљд дагинин тууљ” умшч, келљ біінівидн. Эрлг хаана закаєар чигн буйн ўўл ўўлдљ, килнцті ўўлін тевчід хайлавидн», – гиљ хірў ґгснд тґвд ламнр эврі номин сањд эк бичгинь олљ эс чадад, Зая-пандитын орчулснас хірў тґвд келнд орчулсн мґн. Тегід «Чґґљд дагнин тууљ» ґґрд келніс хірў тґвд келнд орчулсн негхн ном болна. Бас эн номин ірўн чинрнь мана хальмгудт туста болх гиљ санад, XX зун љилин экір мартгдсн ўгмўдиг хальмг келні ўгір сольљ ясад, Тењ єолын хальмгудын Багш-Лам Борманљин Мґњкі шинір нег єарєв. Тегід, эн ном хойрдад хальмгудын сўзг ґргљ авх сін арє болв.
Иим тамин зовлњ ўзўлљ медўлдг, хґґт нас, хґґт тґрлиг сііхн ўгин сін кевір єарєдг ном-судрмуд дґрвн ґґрдт болн хальмгудт олн біісн санљ. Тедниг умшад, мергн-цецн уха авсн мана ґвкнр дін-ноолданд орхларн, діісніс іілго, діврід йовдг бііљ. Йир иим зґргті дііч, ўкліс тґрўц іідго імтиг бурхна ном тогтадг біісн юмн. Кен, кезі нег цагт мадниг сељгт орулад, буйн-килнцин йилєлиг мартулад авсмби? Санад суухнь, тод бичг булаєад авсн улана йосн шин љирєл тогтах кергті гиљ цуг мана зґрг єарєдг ном-судрмудыг єіілід, хуучна керг уга юмн гиљ ирсір зґргин булг боогдсн боллта. Ода болхла, мана тод бичгиг сергіљ, тер бичгір бичіті біісн номиг умшад, арє-чидл авад, буйн-нўўлин йилєл медід, му йорта ўўл єарєлго, сін буйнта ўўлір йовый! Ііх юмн уга болад, сељх юман оркад хайљ бііхлі, Хальмг Тањєч мань ґсід делгрх эсий?

Цедін Санљ

Видео